Tài liệu Khảo sát địa danh ở thành phố thái nguyên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM Hoàng Thị Đường KHẢO SÁT ĐỊA DANH Ở THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN LUẬN VĂN THẠC SĨ NGỮ VĂN THÁI NGUYÊN - NĂM 2008 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM Hoàng Thị Đường KHẢO SÁT ĐỊA DANH Ở THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN Chuyên ngành: Lý luận Ngôn ngữ Mã số: 60 22 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGỮ VĂN NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. PHẠM HÙNG VIỆT THÁI NGUYÊN - NĂM 2008 1 MỤC LỤC Mục lục ................................................................................................................................................................................. 1 Lời nói đầu ...................................................................................................................................................................... 4 Danh mục qui ƣớc chữ viết tắt ................................................................................................................ 5 Danh mục bảng biểu ............................................................................................................................................ 6 Bản đồ hành chính thành phố Thái Nguyên ......................................................................... 7 MỞ ĐẦU......................................................................................................................................................................................... 8 1. Lí do chọn đề tài ......................................................................................................................................................... 8 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu......................................................................................................... 9 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .......................................................................................................... 9 4. Phương pháp nghiên cứu và nguồn ngữ liệu ............................................................................. 9 5. Lịch sử vấn đề ........................................................................................................................................................... 10 6. Ý nghĩa khoa học và đóng góp của đề tài ................................................................................... 14 7. Cấu trúc của luận văn .........................................................................................................................................15 CHƢƠNG 1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG ...................................................................................................... 16 1.1. Khái niệm địa danh và địa danh học.............................................................................................16 1.1.1. Khái niệm địa danh ..........................................................................................................................16 1.1.2. Khái niệm địa danh học ............................................................................................................... 18 1.2. Chức năng và phân loại địa danh .................................................................................................... 18 1.2.1. Chức năng của địa danh ...............................................................................................................18 1.2.2. Phân loại địa danh...............................................................................................................................19 1.2.3. Vấn đề đồng đại và lịch đại trong nghiên cứu địa danh ............................24 1.3. Địa danh thành phố Thái Nguyên - những vấn đề liên quan ..............................25 1.3.1.Vị trí địa lí .....................................................................................................................................................25 1.3.2. Lịch sử .............................................................................................................................................................26 1.3.3. Dân cư, dân tộc ......................................................................................................................................29 1.3.4. Ngôn ngữ, chữ viết, văn hoá ...................................................................................................30 1.4. Địa danh thành phố Thái Nguyên - kết quả thu thập và phân loại ............. 32 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2 1.4.1. Kết quả thu thập ....................................................................................................................................32 1.4.2. Phân loại ........................................................................................................................................................33 Tiểu kết .................................................................................................................................................................................. 40 CHƢƠNG 2. ĐẶC ĐIỂM CẤU TRÚC VÀ Ý NGHĨA ĐỊA DANH THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN.................................................................................................................................. 42 2.1. Đặc điểm cấu trúc ............................................................................................................................................ 42 2.1.1. Khái niệm cấu trúc .............................................................................................................................42 2.1.2. Mô hình cấu trúc địa danh ở thành phố Thái Nguyên .................................42 2.1.2.1. Về mô hình cấu trúc phức thể địa danh .............................................................42 2.1.2.2. Mô hình cấu trúc phức thể địa danh ở thành phố Thái Nguyên.... 44 2.1.3. Về thành tố chung ............................................................................................................................. 46 2.1.3.1. Khái niệm thành tố chung.................................................................................................46 2.1.3.2. Thành tố chung trong địa danh thành phố Thái Nguyên .................47 2.1.4. Về tên riêng............................................................................................................................................... 57 2.1.4.1. Khái niệm tên riêng ............................................................................................................... 57 2.1.4.2. Đặc điểm tên riêng trong phức thể địa danh ở thành phố Thái Nguyên ..................................................................................................................................................57 2.2. Ý nghĩa địa danh thành phố Thái Nguyên ............................................................................ 70 2.2.1. Vấn đề ý nghĩa được phản ánh trong địa danh ....................................................70 2.2.2. Các nhóm ý nghĩa được phản ánh trong địa danh ............................................71 2.2.2.1. Địa danh chỉ hình dáng, kích thước đối tượng ...........................................71 2.2.2.2. Địa danh chỉ phương hướng, vị trí đối tượng ..............................................72 2.2.2.3. Địa danh chỉ nghề nghiệp và sản phẩm kinh tế đặc trưng của địa phương ....................................................................................................................................... 72 2.2.2.4. Địa danh mang tên người ..................................................................................................72 2.2.2.5. Địa danh chỉ số .............................................................................................................................73 2.2.2.6. Địa danh chỉ đặc trưng, tính chất đối tượng..................................................73 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3 2.2.2.7. Địa danh chỉ tâm lí, nguyện vọng ............................................................................73 2.2.2.8. Địa danh phản ánh tín ngưỡng, tôn giáo và đời sống văn hoá tâm linh .................................................................................................................................................74 Tiểu kết ..........................................................................................................................................................................75 CHƢƠNG 3. NHỮNG ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ - VĂN HOÁ THỂ HIỆN TRONG ĐỊA DANH THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN ............................................................... 76 3.1. Một số vấn đề về ngôn ngữ - văn hóa .........................................................................................76 3.1.1. Khái niệm văn hoá .............................................................................................................................76 3.1.2. Mối quan hệ giữa ngôn ngữ - văn hoá ..........................................................................77 3.2. Một số đặc điểm văn hoá thể hiện trong địa danh .........................................................79 3.2.1. Các dạng tồn tại của văn hoá được thể hiện trong địa danh ..................79 3.2.1.1. Đặc điểm văn hoá trong địa danh thành phố Thái Nguyên qua hiện tượng phản ánh sự tồn tại của các di sản vật thể ..................79 3.2.1.2. Đặc điểm văn hoá trong địa danh thành phố Thái Nguyên qua hiện tượng phản ánh sự tồn tại của các di sản phi vật thể ..................79 3.2.2. Sự thể hiện các phương diện văn hoá trong địa danh thành phố Thái Nguyên.........................................................................................................................................83 3.2.2.1. Sự thể hiện các phương diện văn hoá sinh hoạt ........................................83 3.2.2.2. Sự thể hiện các phương diện văn hoá sản xuất ..........................................84 3.2.2.3. Sự thể hiện các phương diện văn hoá vũ trang ..........................................84 Tiểu kết ..........................................................................................................................................................................86 KẾT LUẬN ................................................................................................................................................................................. 87 Danh mục công trình đã công bố có liên quan đến đề tài luận văn ........... 89 Tài liệu tham khảo ....................................................................................................................................................90 Phụ lục ảnh ........................................................................................................................................................................94 Phụ lục các địa danh sắp xếp theo tần số từ cao xuống thấp theo tiêu chí tự nhiên, không tự nhiên .............................................................................................................................96 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 4 LỜI CẢM ƠN Được sinh ra và lớn lên trên mảnh đất Thái Nguyên anh hùng là niềm tự hào lớn của chúng tôi. Nay lại được tìm hiểu đôi nét về hệ thống địa danh trên địa bàn, chúng tôi như có dịp may để bày tỏ tấm lòng biết ơn, sự thành kính của mình đối với quê hương. Để hoàn thành luận văn, chúng tôi xin chân thành cảm ơn PGS. TS Phạm Hùng Việt, người đã trực tiếp hướng dẫn chúng tôi thực hiện đề tài khoa học này, cảm ơn sự giúp đỡ của các Thầy, Cô giáo trong tổ Ngôn ngữ, Khoa Sau đại học, trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên và các thầy cô giáo ở Viện Ngôn ngữ học, Viện Khoa học xã hội Việt Nam. Chúng tôi cũng xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ nhiệt tình của UBND, Thành uỷ, các cơ quan thuộc Sở văn hoá Thông tin, Uỷ ban Nhân dân các Phường, Xã, các bạn đồng nghiệp đã giúp đỡ chúng tôi có những tư liệu để hoàn thành Luận văn này. Tác giả Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 5 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT C. G Phường Cam Giá Đ. Q Phường Đồng Quang G. S Phường Gia Sàng H. S Phường Hương Sơn H. V. T Phường Hoàng Văn Thụ L. S Xã Lương Sơn P. Đ. P Phường Phan Đình Phùng P. H Xã Phúc Hà P. Trìu Xã Phúc Trìu P. Xá Phường Phú Xá P. Xuân Xã Phúc Xuân Q. Thắng Xã Quyết Thắng Q. Triều Phường Quan Triều Q. Trung Phường Quang Trung Q. V Phường Quang Vinh T. Cương Xã Tân Cương T. D Phường Túc Duyên T. Đán Phường Thịnh Đán T. Đức Xã Thịnh Đức T. Lập Phường Tân Lập T. Long Phường Tân Long T. Lương Xã Tích Lương T. Thành Phường Tân Thành T. Thịnh Phường Tân Thịnh T.V Phường Trưng Vương Tr.Thành Phường Trung Thành Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 6 DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 1.1. Thống kê phân loại địa danh theo tiêu chí tự nhiên – không tự nhiên.....................................................................................................................................................33 Bảng 1.2. Thống kê phân loại địa danh theo tiêu chí nguồn gốc ngôn ngữ .......39 Bảng 2.1. Thống kê số lượng âm tiết trong thành tố chung của phức thể địa danh thành phố Thái Nguyên ...........................................................................................47 Bảng 2.2. Thống kê các loại đối tượng chuyển hoá trong địa danh thành phố Thái Nguyên .......................................................................................................................50 Bảng 2.3. Thống kê số lượng các yếu tố( âm tiết ) trong địa danh thành phố Thái Nguyên..................................................................................................................................57 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 7 BẢN ĐỒ HÀNH CHÍNH THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 8 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Nghiên cứu địa danh là một trong những lĩnh vực rất quan trọng và cần thiết trong ngôn ngữ học truyền thống cũng như ngôn ngữ học hiện đại. Nó không chỉ làm sáng tỏ những đặc điểm, những qui luật nội bộ của địa danh, góp phần vào nghiên cứu ngôn ngữ ở một vùng miền, một đất nước mà còn có ý nghĩa liên quan đến một số vấn đề khác, đặc biệt là mối quan hệ giữa ngôn ngữ và văn hoá. Nghiên cứu cấu tạo, phương thức định danh và ý nghĩa của các yếu tố cũng như những qui luật biến đổi trong sự tương tác với văn hoá của địa danh nói chung và của địa danh thành phố Thái Nguyên nói riêng là hướng đến những ý nghĩa, những giá trị trên. 1.2. Nghiên cứu địa danh giúp ta thấy được sự biểu đạt khác nhau của ngôn ngữ về vốn từ. Hiểu biết một cách thoả đáng vốn từ về nhiều mặt nhất là về phương diện cấu tạo, ngữ nghĩa, từ đó có được nguồn tư liệu quý cho việc nghiên cứu lịch sử ngôn ngữ và văn hoá của dân tộc. Mặt khác nghiên cứu sâu vốn từ về địa danh sẽ góp phần tìm hiểu sâu hơn về địa phương trên nhiều lĩnh vực, đặc biệt là về sự phát triển của ngôn ngữ và văn hoá. 1.3. Thành phố Thái Nguyên là trung tâm kinh tế, chính trị, văn hoá, xã hội của tỉnh Thái Nguyên. Nơi đây đã ghi biết bao dấu ấn văn hoá, lịch sử của đất nước. Là người bản địa, được sinh ra, lớn lên và hiện đang làm việc tại địa phương, chúng tôi mong muốn tìm hiểu các địa danh vùng đất quê hương mình về các các mặt: cấu tạo, ý nghĩa, phương thức đặt tên và chỉ ra những đặc trưng văn hoá, lịch sử, địa lí, dân cư của vùng, do vậy chúng tôi chọn đề tài: "Khảo sát địa danh ở thành phố Thái Nguyên" làm đề tài để thực hiện luận văn của mình. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 9 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích Qua việc nghiên cứu hệ thống địa danh của người Việt trên địa bàn thành phố Thái Nguyên, luận văn hướng tới việc tìm ra quy luật cơ bản cũng như những nét đặc thù về cấu tạo, ý nghĩa, nguồn gốc, phương thức định danh, và mối quan hệ với các nhân tố lịch sử, địa lí, văn hoá... của hệ thống địa danh thành phố Thái Nguyên. 2.2. Nhiệm vụ 2.2.1. Tìm hiểu các vấn đề lý thuyết về địa danh. 2.2.2. Điều tra, khảo sát các địa danh trên địa bàn thành phố Thái Nguyên 2.2.3. Phân tích, miêu tả hệ thống địa danh về các mặt: cấu tạo, ý nghĩa, phương thức định danh, v.v. 2.2.4. Chỉ ra đặc điểm ngôn ngữ - văn hoá qua hệ thống địa danh trên địa bàn thành phố Thái Nguyên. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu của luận văn là hệ thống địa danh trên địa bàn thành phố Thái Nguyên. 3.2. Với nhiệm vụ trọng tâm là khảo sát địa danh trên địa bàn thành phố Thái Nguyên, chúng tôi tập trung khảo sát các địa danh đang tồn tại trên địa bàn (có chú ý đến một số địa danh đã có trước đây). Riêng lớp từ ngữ chỉ tên gọi: công ty, xí nghiệp, cơ quan... không được chúng tôi đưa vào đối tượng khảo sát vì xuất phát từ quan niệm và hướng nghiên cứu của luận văn. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu và nguồn ngữ liệu 4.1. Phương pháp Để thực hiện được mục đích đã nêu, luận văn vận dụng các phương pháp: 4.1.1. Điều tra, điền dã, khảo sát các địa danh đang tồn tại. 4.1.2. Thống kê định lượng, so sánh - đối chiếu. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 10 4.1.3. Phân tích, miêu tả hệ thống địa danh về các mặt cấu tạo, ý nghĩa, phương thức định danh. Trong đó phương pháp sử dụng chủ yếu là phân tích tổng hợp tư liệu, miêu tả để lí giải những vấn đề có liên quan, đưa ra nhận định đánh giá và kết luận theo mục đích nghiên cứu đã xác định. 4.2. Nguồn ngữ liệu Hệ thống địa danh mà chúng tôi đã tập hợp, gồm 1072 địa danh, được lấy từ: - Tư liệu điều tra điền dã ở thành phố Thái Nguyên. Đây là tư liệu chủ yếu và quan trọng để chúng tôi hoàn thành luận văn của mình. - Các số liệu thống kê của một số cơ quan nhà nước như: Thành uỷ, Hội đồng Nhân dân - Uỷ ban Nhân dân thành phố Thái Nguyên, Sở Giao thông Vận tải, Sở Tài nguyên và Môi trường, Sở Văn hoá Thông tin... - Bản đồ, tranh, ảnh các loại khi cần để so sánh đối chiếu với các địa danh trên địa bàn thành phố Thái Nguyên. Sau khi khảo sát, thu thập tư liệu, chúng tôi tiến hành sắp xếp, thống kê, phân loại địa danh theo những hệ thống khác nhau (cấu tạo, ý nghĩa, nguồn gốc và phương thức định danh) để phục vụ cho mục đích, nhiệm vụ của đề tài. Khi cần thiết, có đối chiếu, so sánh với địa danh ở Hải Phòng, Quảng Trị, Nghệ An để làm nổi bật những nét đặc trưng riêng của địa danh thành phố Thái Nguyên. 5. Lịch sử vấn đề 5.1. Trên thế giới Là một bộ môn của ngôn ngữ học, địa danh học chuyên nghiên cứu các vấn đề liên quan đến địa danh như: lịch sử, cấu tạo, ý nghĩa, cách thức đặt tên và sự biến đổi của các địa danh. Việc nghiên cứu địa danh đã có từ rất lâu ở cả phương Đông và phương Tây. Tuy nhiên, địa danh học được coi là một bộ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 11 môn khoa học thực sự, có đối tượng nghiên cứu riêng, có hệ phương pháp, nguyên tắc nghiên cứu riêng, có hệ thống lí thuyết riêng, theo các nhà nghiên cứu, chỉ thực sự bắt đầu vào thế kỉ 19 ở Tây Âu. Vấn đề nguồn gốc, ngữ nghĩa của các địa danh thường được các nhà khoa học quan tâm nghiên cứu và họ coi đây là những vấn đề trung tâm, quan trọng. Khi nghiên cứu về địa danh lịch sử văn hoá du lịch và thương mại Hoà Bình, các nhà nghiên cứu đã viết: “Cuộc tranh luận của họ thường xoay quanh hai nội dung: một là, địa danh cũng như tên riêng, có nghĩa hay không có nghĩa, nếu có thì biểu hiện ngữ nghĩa của nó ra sao, liên quan đến những thành tố nào; hai là, địa danh được hình thành do ai, thần thánh hay con người là chủ thể của nó. Tuy nhiên, sự bàn luận của họ thường được nhìn nhận và xem xét từ góc độ bản thể luận (ontology) nhưng đã có một số điều chỉnh, họ thường hướng đến góc độ quy chiếu trong lí thuyết quy chiếu (reference theory), ví dụ như John R. Searle, Keith Dounellan. Những bàn luận như vậy xuất hiện nhiều ở các nhà triết học cổ đại như Socrates, Platon. Ngoài ra, ở Trung Quốc có rất nhiều người đã tiến hành công tác ghi chép, sưu tập, tổng hợp và phần nào đó giải thích cách đọc, ngữ nghĩa của địa danh. Ví dụ như: Ban Cố đời Đông Hán (32- 92) đã sưu tập và ghi chép đến 4000 địa danh trong Hán Thư ; sách Thuỷ kinh chú đời Bắc Ngụy (380- 535) đã đề cập đến hơn 2 vạn địa danh... Các công trình về địa danh và liên quan đến địa danh sau đó thường là những công trình sưu tầm, tập hợp các địa danh lại với tư cách là những cuốn sổ tay, những cuốn từ điển địa danh. Đến cuối thế kỉ 19, ngành địa danh học chính thức ra đời ở Châu Âu. Các công trình thời kì này đi sâu nghiên cứu nhiều vấn đề lí thuyết, nguồn gốc, diễn biến, sự lan toả và sản sinh của địa danh. Cũng vào cuối thế kỉ 19, đầu thế kỉ 20 đã xuất hiện nhiều công trình nghiên cứu về địa danh có tính chất lí Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 12 luận cao, có giá trị như: Từ và các địa điểm, hay, sự minh hoạ có tính nguyên lai về lịch sử, dân tộc học và địa lí học của Issac Taylor (1864); Địa danh học của J.J. Eghi (1872); Địa danh học của J.W. Nagh (1903)... Vào đầu thế kỉ 20, hàng loạt công trình nghiên cứu địa danh theo hướng lí thuyết, thực hành hoặc cả hai hướng đã ra đời. Càng về sau, trong các công trình nghiên cứu, các tác giả càng cố gắng xây dựng một hệ thống lí thuyết địa danh học. Ví dụ: Atlat ngôn ngữ Pháp của J. Gilenon; Nguồn gốc và sự phát triển của địa danh của tác giả A. Dauzat; Địa danh học, kho trí thức, các qui tắc và ngôn ngữ của các tên địa lí của Naftali Kadmon... Nhiều cuộc hội thảo được tổ chức ở Mỹ, Anh... và các tổ chức nghiên cứu về địa danh có tính chất quốc gia, quốc tế được thành lập. Năm 1890, 1902, lần lượt thành lập Uỷ ban địa danh Mỹ, Uỷ ban địa danh Thuỵ Điển và ở Đức năm 1925 đã có tạp chí chuyên ngành Nghiên cứu địa danh...”[47, tr.16-17]. Bên cạnh đó, trong công trình nghiên cứu của mình, Từ Thu Mai đưa ra nhận định: “Các nhà khoa học Xô Viết như N. I. Niconov; E. M. Muraev; A. V. Superanskaja là những người tiên phong trong lĩnh vực xây dựng một hệ thống lí luận về lí thuyết địa danh. Trong đó, đáng chú ý là A. V. Superanskaja với Địa danh là gì ?, tác phẩm đã đi sâu vào vấn đề nhận diện và phân tích địa danh. Ngoài việc đưa ra cách hiểu về khái niệm địa danh, tác giả này còn đề cập đến tính liên tục của tên gọi, không gian tên riêng và các loại địa danh cũng như tên gọi các đối tượng địa lí theo loại hình... Có thể nói, đây là công trình lớn có giá trị tổng kết những kết quả nghiên cứu mới, làm cơ sở vững chắc cho việc nghiên cứu địa danh tiếp theo ở Liên bang Xô Viết trước đây” [27, tr.11-12]. Ngày nay, địa danh học ngày càng thu hút mạnh mẽ các nhà nghiên cứu thuộc nhiều ngành khác nhau, nhất là các nhà ngôn ngữ học, đặc biệt là những người làm công tác chính sách ngôn ngữ, những người làm công tác bản đồ, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 13 những người nghiên cứu về ngôn ngữ dân tộc, nghiên cứu lịch sử ngôn ngữ. Các tổ chức nghiên cứu về địa danh ngày càng được thành lập nhiều hơn. Mặt khác, đối tượng, tính chất, phương pháp nghiên cứu của ngành địa danh học cũng ngày càng được mở rộng cả về hệ thống lí thuyết và thực tiễn. 5.2. Ở Việt Nam Cùng với xu hướng phát triển của ngôn ngữ học, đặc biệt là của địa danh học trên thế giới, vấn đề nghiên cứu địa danh ở Việt Nam cũng đã có từ lâu nhưng mới chỉ đề cập tới góc độ địa lí - lịch sử, địa chí... nhằm tìm hiểu đất nước, con người. Phải đến những năm 60 của thế kỉ trước, các vấn đề nghiên cứu địa danh và lí luận về địa danh học mới được quan tâm một cách đích thực. Một số tác giả như Đào Duy Anh, Hoàng Thị Châu, Phạm Đức Dương, Trần Trí Dõi, Lê trung Hoa, Nguyễn Kiên Trường, Từ Thu Mai... đã vận dụng nhiều tri thức, phương pháp của ngôn ngữ học so sánh lịch sử vào trong nghiên cứu địa danh. Nhiều kết luận của họ rút ra có tính chất liên ngành cao, được nhiều ngành sử dụng, tham chiếu. Hoàng Thị Châu được xem là người đầu tiên nghiên cứu địa danh dưới góc nhìn của ngôn ngữ học với bài viết Mối liên hệ về ngôn ngữ cổ đại ở Đông Nam Á qua một vài tên sông (1964). Lê Trung Hoa khi nghiên cứu Địa danh ở Thành phố Hồ Chí Minh (1991) đã đưa ra những cơ sở lí thuyết để phân tích và chỉ ra những đặc điểm cấu tạo, nguồn gốc, ý nghĩa và sự biến đổi của địa danh. Đến năm 1996, với luận án Những đặc điểm chính của địa danh Hải Phòng, Nguyễn Kiên Trường đã bổ sung một số vấn đề lí thuyết địa danh mà Lê Trung Hoa đã đưa ra trước đó. Đặc biệt, luận án khái quát được những đặc điểm về cấu tạo, nguồn gốc, ý nghĩa và sự biến đổi của địa danh Hải Phòng trong sự so sánh với địa danh các vùng khác ở Việt Nam. Tiếp đó, nhằm góp phần cho sự đa dạng của các khuynh hướng, các phương pháp nghiên cứu địa danh, tác giả Trần Trí Dõi đã công bố một số bài Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 14 viết về địa danh theo khuynh hướng so sánh - lịch sử. Đó là các bài viết Về địa danh Cửa Lò (2000); Về một vài địa danh, tên riêng gốc Nam Đảo trong vùng Hà Nội xưa (2000); Không gian ngôn ngữ và tính kế thừa đa chiều của địa danh (qua phân tích một vài địa danh ở Việt Nam) (2001) và Vấn đề địa danh biên giới Tây Nam: một vài nhận xét và những kiến nghị (2001). Nếu như các tác giả trên nghiên cứu địa danh theo kiểu tiếp cận ngôn ngữ học xuất phát từ chính bản thân đối tượng địa danh thì công trình nghiên cứu Một số vấn đề địa danh học Việt Nam (2000) của Nguyễn Văn Âu lại theo hướng tiếp cận địa lí - lịch sử - văn hoá. Gần đây nhất là hai luận án Tiến sĩ tìm hiểu địa danh dưới góc độ ngôn ngữ của Từ Thu Mai với Nghiên cứu địa danh Quảng Trị (2004) và Phan Xuân Đạm với Khảo sát các địa danh ở Nghệ An (2005). Ngoài ra, còn có khá nhiều luận văn Thạc sĩ của các học viên ở các trường Đại học khi tìm hiểu địa danh ở các huyện, thị xã, thành phố. Như vậy, có thể thấy rằng các khuynh hướng nghiên cứu địa danh ở Việt Nam là rất phong phú và đa dạng. Chính vì thế mà chúng ta có thể nhìn nhận địa danh ở những khía cạnh khác nhau. Và điều quan trọng là để làm sáng tỏ vấn đề địa danh, sự tiếp cận liên ngành là rất cần thiết 5.3. Ở Thái Nguyên Cho đến nay, chưa có một công trình thật sự chuyên sâu nào nghiên cứu địa danh thành phố Thái Nguyên dưới góc độ ngôn ngữ. Hiện nay, ở Thái Nguyên mới chỉ có công trình Địa chí Thái Nguyên đang dần hoàn chỉnh và đi vào in ấn. Do đó, nghiên cứu địa danh thành phố Thái Nguyên dưới góc độ ngôn ngữ là hướng tiếp cận mới, cũng qua đó cho phép ta nhận diện được đặc trưng văn hoá, yếu tố lịch sử, địa lí của địa phương. 6. Ý nghĩa khoa học và đóng góp của đề tài 6.1. Trước đây đã có những luận án tiến sĩ, luận văn thạc sĩ khảo cứu địa danh ở những vùng khác nhau như TP Hồ Chí Minh, Hải Phòng, Nghệ An, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 15 Quảng Trị và các vùng khác. Luận văn của chúng tôi tập trung khảo sát địa danh thành phố Thái Nguyên về cấu tạo, ý nghĩa, nguồn gốc, phương thức định danh và sự biến đổi của nó cũng như mối quan hệ của địa danh với văn hoá. 6.2. Luận văn mô tả bức tranh tổng thể về hệ thống địa danh ở thành phố Thái Nguyên. Những tư liệu và kết quả có được trong luận văn có thể sẽ là sự chuẩn bị để xây dựng Từ điển địa danh thành phố Thái Nguyên. 6.3. Luận văn thống kê và trình bày hệ thống địa danh ở 26 xã, phường thuộc thành phố Thái Nguyên. Tìm, phân tích những địa danh tiêu biểu cho các đối tượng địa lí, tự nhiên và nhân văn ở địa bàn. 6.4. Từ góc độ địa danh học, đề tài góp phần tìm hiểu các mặt địa lí, lịch sử, văn hoá của thành phố Thái Nguyên. 7. Cấu trúc của luận văn Theo mục đích, nhiệm vụ đã được xác lập, ngoài phần mở đầu, kết luận, luận văn gồm có ba chương: Chương 1: Một số vấn đề chung. Chương 2: Đặc điểm cấu trúc và ý nghĩa địa danh thành phố Thái Nguyên. Chương 3: Đặc điểm ngôn ngữ - văn hoá thể hiện qua địa danh thành phố Thái Nguyên. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 16 Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG 1.1. Khái niệm địa danh và địa danh học 1.1.1. Khái niệm địa danh Tuỳ theo mục đích, qui ước nhất định trong từng hoàn cảnh, không gian cụ thể mà con người khi đã nhận thức, nhận diện về bất kì một thực thể nào trong thế giới thực tại cũng đều gọi tên và đặt tên. Do đó, có thể nói nhu cầu đặt tên, gọi tên là một nhu cầu thường trực, tất yếu và quan trọng của con người. Tên đất, tên sông, tên núi, tên biển, tên suối, tên đường phố... đều là những địa danh. Một địa danh, xét về mặt lôgíc học, tương đương với một khái niệm; xét về mặt ngôn ngữ, địa danh được cấu tạo là từ hoặc cụm từ. Thuật ngữ địa danh có nguồn gốc từ tiếng Hy Lạp, có cấu tạo gồm hai bộ phận topos (địa điểm, vị trí) và omoma/ onyma (tên gọi) [18, tr.11]. Như vậy, ý nghĩa chung nhất của thuật ngữ này là "tên gọi điểm địa lí". Khái niệm địa danh cần được hiểu theo đúng phạm vi xuất hiện của nó. Nếu hiểu theo lối chiết tự thì địa là đất, danh là tên, vậy địa danh tức là tên đất. Tuy nhiên, khái niêm này cần phải được hiểu ở mức độ rộng hơn, khái quát hơn vì đây là đối tượng nghiên cứu của một ngành khoa học. Cụ thể, địa danh không chỉ là tên gọi của các đối tượng địa lí gắn với từng vùng đất cụ thể mà là tên gọi của tất cả các đối tượng địa lí tồn tại trên trái đất. Nó có thể là tên gọi của các đối tượng địa hình thiên nhiên, đối tượng địa lí cư trú hay là công trình do con người xây dựng, tạo lập nên. Địa danh là lớp từ ngữ nằm trong từ vựng của một ngôn ngữ, được dùng để đặt tên, gọi tên các đối tượng địa lí. Vì vậy, nó hoạt động và chịu sự tác động, sự chi phối của các qui luật ngôn ngữ nói chung về mặt ngữ âm, từ vựng - ngữ nghĩa và ngữ pháp. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 17 Hiện nay có rất nhiều nhà nghiên cứu đã dựa vào cách lập luận và hướng tiếp cận của mình để đưa ra cách định nghĩa khác nhau về địa danh. Ở Việt Nam, các nhà nghiên cứu xem xét địa danh theo hai hướng là: nghiên cứu địa danh theo góc độ ngôn ngữ và nghiên cứu địa danh theo góc độ địa lí - văn hoá. Với cách tiếp cận địa danh theo góc độ ngôn ngữ, Lê Trung Hoa đưa ra cách hiểu "Địa danh là những từ hoặc ngữ cố định được dùng làm tên riêng của các địa hình thiên nhiên, các đơn vị hành chính, các vùng lãnh thổ (không có ranh giới rõ ràng) và các công trình xây dựng thiên về không gian hai chiều" [23, tr.21]. Nguyễn Kiên Trường quan niệm "Địa danh là tên riêng của các đối tượng địa lí tự nhiên và nhân văn xác định trên bề mặt trái đất" [44, tr.16]. Phan Xuân Đạm xem "Địa danh là lớp từ đặc biệt được sinh ra để đánh dấu vị trí, xác lập các tên gọi đối tượng địa lí và nhân văn" [18, tr.16]. Từ Thu Mai lại cho rằng "Địa danh là những từ ngữ chỉ tên riêng của các đối tượng địa lí có vị trí xác định trên bề mặt trái đất" [27, tr.22]. Từ góc độ địa lí - văn hoá, Nguyễn Văn Âu quan niệm "Địa danh là tên đất, gồm tên sông, núi, làng mạc,... hay là tên các địa phương, các dân tộc" [3,tr.5]. Tác giả Đào Duy Anh cho rằng "Địa danh là tên gọi các miền đất" [1, tr.220]. Theo chúng tôi, sự khác biệt trong các quan niệm trên chủ yếu là xuất phát từ phương diện, góc nhìn không giống nhau. Vì thế, để tiện cho thao tác làm việc, chúng tôi chấp nhận cách hiểu chung nhất về địa danh như sau: Địa danh là những từ, cụm từ dùng để gọi tên các đối tượng, không gian địa lí, các đặc trưng địa hình, địa vật; có tác dụng khu biệt, định vị những đối tượng, không gian địa lí, các đặc trưng địa hình, địa vật này với các đối tượng, không gian địa lí, các đặc trưng địa hình, địa vật khác. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 18 1.1.2 Khái niệm địa danh học Địa danh học (toponymy, toponomasiology, toponomastics), theo các nhà nghiên cứu, là một trong những bộ môn của danh học (onomastics). Đặt trong khung cảnh của ngôn ngữ học, địa danh học nằm trong lòng bộ môn từ vựng học, vì đối tượng nghiên cứu của địa danh học chính là các từ ngữ được sử dụng để gọi tên, đặt tên. Địa danh học là một bộ môn khoa học có tính chất liên ngành, đa ngành, nó sử dụng nhiều phương pháp, thao tác nghiên cứu, kết quả nghiên cứu của nhiều ngành khoa học khác nhau như lịch sử, dân tộc học, địa lí học, văn hoá học... Mỗi địa danh đều gắn chặt với những chủ thể nhất định ở những thời điểm nhất định, tương ứng với nó là một lịch sử, văn hoá, tôn giáo, tín ngưỡng, ngôn ngữ, tư duy... Qua mỗi địa danh nào đó, ta có thể thấy được quá trình lịch sử - xã hội của một dân tộc. Bộ môn khoa học này, nói chung, có nhiệm vụ nghiên cứu về hai mặt nội dung ngữ nghĩa và hình thức ngữ âm góp phần làm nên tín hiệu địa danh, khi đặt nó trong cách nhìn của tín hiệu học. Chính vì thế, việc xem xét một tín hiệu địa danh chủ yếu trên phương diện của tín hiệu ngôn ngữ là một việc làm hết sức cần thiết và quan trọng. Địa danh học là một bộ môn ngôn ngữ học chuyên nghiên cứu nguồn gốc, ngữ nghĩa, cấu tạo, sự biến đổi, lan toả, phân bố địa danh. 1.2. Chức năng và phân loại địa danh 1.2.1. Chức năng của địa danh Thừa nhận địa danh là tên gọi đối tượng địa lí (tự nhiên hay nhân văn) thì cũng như các danh từ chung, địa danh có chức năng định danh sự vật. Tuy nhiên, địa danh lại đối lập với danh từ chung ở chỗ: địa danh mang chức năng của danh từ riêng là phân biệt và cá thể hoá đối tượng. Nói khác đi, ngay từ đầu, địa danh là tên riêng và nó có tác dụng đánh dấu, cá thể hoá đối tượng tương ứng với những cái xung quanh và lân cận nó. Ví dụ: dòng sông, con suối có đặc điểm chung là có một dòng chảy; ngọn núi, quả đồi có đặc điểm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn