Tài liệu Khảo luận thơ từ trong hồng lâu mộng

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI & NHÂN VĂN NGUYỄN THANH DIÊN KHẢO LUẬN THƠ TỪ TRONG HỒNG LÂU MỘNG LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN CHUYÊN NGÀNH HÁN NÔM MÃ SỐ: 60 22 40 HÀ NỘI – 2012 1 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN NGUYỄN THANH DIÊN KHẢO LUẬN THƠ TỪ TRONG HỒNG LÂU MỘNG LUẬN VĂN THẠC SĨ NGỮ VĂN CHUYÊN NGÀNH HÁN NÔM MÃ SỐ: 60 22 40 NGƯỜI HƯỚNG DẪN: PGS.TS NGUYỄN KIM SƠN HÀ NỘI, 2012 2 BẢNG QUY ƯỚC VIẾT TẮT Viết tắt Viết đầy đủ KHXH Khoa học Xã hội ĐH KHXH&NV Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn ĐHQGHN Đại học Quốc gia Hà Nội HLM Hồng lâu mộng TQ Trung Quốc VN Việt Nam Nxb Nhà xuất bản Tr, tr Trang, trang v.v vân vân 3 MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1. LÝ DO LỰA CHỌN ĐỀ TÀI..............................................................................1 2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ................................................................... 2 3. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU ...................................................10 4. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ..........................................11 5. PHẠM VI NGHIÊN CỨU VÀ PHẠM VI TƯ LIỆU ........................................ 11 6. CẤU TRÚC CỦA LUẬN VĂN ....................................................................... 12 7. ĐÓNG GÓP CỦA ĐỀ TÀI ............................................... ............................... 13 8. QUY ƯỚC TRÌNH BÀY ................................................................................. 14 CHƯƠNG 1 DUNG HỢP VĂN THỂ VÀ ĐẶC ĐIỂM THƠ TỪ TRONG TIỂU THUYẾT HỒNG LÂU MỘNG 1.1. HIỆN TƯỢNG DUNG HỢP VĂN THỂ TRONG HLM .................................... 15 1.1.1. Hiện tượng dung hợp văn thể trong tiểu thuyết cổ điển TQ ...15 1.1.2. Hiện tượng dung hợp văn thể trong tiểu thuyết HLM .............16 1.1.3. Nguyên nhân của hiện tượng dung hợp văn thể ...........................18 1.2. ĐẶC ĐIỂM CỦA THƠ TỪ TRONG HLM ............................................................... 20 1.2.1. Về thể tài, thể thức của thơ từ trong HLM ................................21 1.2.2. Về nội dung của thơ từ trong HLM …............................................. 27 1.2.3. Về nghệ thuật của thơ từ trong HLM ...............................................32 6 1.2.4. Về chức năng của thơ từ trong HLM …………………………….. 35 1.3. TIỂU KẾT ..................................................................................................... 36 CHƯƠNG 2 THƠ TỪ TRONG HỒNG LÂU MỘNG VỚI CHỦ ĐỀ TƯ TƯỞNG TÁC PHẨM 2.1. THƠ TỪ TRONG HLM VỚI CHỦ ĐỀ TÁC PHẨM ......................................... 38 2.1.1. Trực tiếp thể hiện chủ đề ………………………………………… 38 2.1.2. Mỹ thích tỉ hứng thể hiện chủ đề .............................................. 42 2.2. THƠ TỪ TRONG HLM VỚI TƯ TƯỞNG TÁC PHẨM ………………………... 49 2.3. TIỂU KẾT .................................................................................................................. 55 CHƯƠNG 3 THƠ TỪ TRONG HỒNG LÂU MỘNG VỚI NGHỆ THUẬT KẾT CẤU VÀ KHẮC HỌA NHÂN VẬT 3.1. THƠ TỪ TRONG HLM VỚI NGHỆ THUẬT KẾT CẤU ..................................... 56 3.1.1. Thơ từ trong HLM với bố cục tác phẩm ..................................... 56 3.1.2. Thơ từ trong HLM với nghệ thuật tổ chức tình tiết tác phẩm 59 3.2. THƠ TỪ TRONG HLM VỚI VIỆC KHẮC HỌA NHÂN VẬT .............................. 61 3.2.1.Thơ từ trong HLM với việc dự báo số phận nhân vật ................. 61 3.2.2.Thơ từ trong HLM với việc khắc họa tính cách nhân vật ......... 67 3.3. TIỂU KẾT .............................................................................................................. 86 KẾT LUẬN ................................................................................................... 89 TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................................... 95 PHỤ LỤC ..................................................................................................................... 102 7 MỞ ĐẦU 1. LÝ DO LỰA CHỌN ĐỀ TÀI Đọc tiểu thuyết cổ điển TQ thời kỳ Minh Thanh, chẳng hạn như các bộ Tam Quốc diễn nghĩa, Thủy hử, Tây du ký và đặc biệt là HLM, độc giả thường thấy có khá nhiều thơ, từ, khúc, phú... (tức các thể loại văn vần) xen lẫn trong văn bản tự sự. Đối với giới phê bình văn học TQ, điều đó là bình thường, song đối với độc giả VN hiện đại, thậm chí cả độc giả TQ đương đại, hiện tượng đó là khá lạ lẫm. Chúng tôi coi đây là hiện tượng thi pháp thú vị và đáng chú ý của tiểu thuyết cổ điển TQ cần phải được tìm hiểu thấu đáo ở VN, không chỉ trên phương diện văn học, mà còn trên cả bình diện văn hóa học. Trong số bốn “danh tác” kể trên, HLM là tác phẩm tiêu biểu nhất cho hiện tượng dung hợp các thể loại thơ từ, vận văn vào tiểu thuyết1. Đó là lý do chính khiến chúng tôi chọn khảo sát văn bản tác phẩm HLM của Tào Tuyết Cần. Thông qua đó, một mặt chúng tôi muốn tìm hiểu bản thân các văn bản tác phẩm thơ từ trong tiểu thuyết HLM; mặt khác, và được xác định là phần trọng tâm hơn, chúng tôi muốn quan sát chức năng nghệ thuật của bộ phận thơ từ trong tiểu thuyết HLM. Các thể loại thơ từ và vận văn trong HLM rất phong phú, tuy nhiên thơ và từ được coi là hai thể tài tiêu biểu nhất, hàm chứa những điều thú vị và phong phú cả về phương diện văn học và văn hóa của một đất nước được mệnh danh là “thi quốc”. Đó là lý do thứ ba khi chúng tôi chọn đề tài khảo sát về bộ phận thơ từ trong tiểu thuyết HLM. Tiểu thuyết cổ điển Trung Quốc, bao gồm HLM, có ảnh hưởng rất sâu rộng đối với văn học VN thời trung đại, nghiên cứu hiện tượng thi pháp tiêu biểu này, theo chúng tôi, sẽ là cơ sở để tìm hiểu vấn đề ảnh hưởng và tiếp 1 Học giới TQ gọi hiện tượng đó là đặc điểm “văn bị chúng thể” (文备众体) hay “chúng thể kiêm bị” (众体兼备) hoặc “tản vận tương gian” (散韵相间) (chẳng hạn Chu Lôi viết trong Bài tựa cho cuốn HLM thi từ giải tích của Lưu Canh Lộ, Nxb Văn Sử Cát Lâm, 1999). 8 nhận tiểu thuyết chương hồi Trung Quốc nói chung HLM nói riêng trong văn học VN, một chủ đề nghiên cứu thuộc lĩnh vực văn học so sánh mà chúng tôi rất chú ý và mong muốn sau này thực hiện. Tuy nhiên, để nghiên cứu một cách thấu triệt vấn đề mang tính căn cốt của thi pháp tiểu thuyết cổ điển là hiện tượng tích hợp văn thể này đòi hỏi một công trình dài hơi, đầu tư nhiều công sức và tâm huyết, bởi thế, trong khuôn khổ của một luận văn thạc sĩ, chúng tôi chỉ đặt ra cho mình nhiệm vụ bước đầu tìm hiểu bộ phận thơ từ trong HLM - tác phẩm tiêu biểu cho hiện tượng độc đáo này của tiểu thuyết cổ điển Trung Quốc. 2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 2.1.Tại TQ: Tình hình nghiên cứu thơ từ trong tiểu thuyết cổ điển TQ: Vài trăm năm trở lại đây, các học giả TQ đã bàn luận rất nhiều về hiện tượng thi từ khúc phú... trong tiểu thuyết cổ điển TQ, đặc biệt là trong HLM. Họ đều cho rằng, đưa thơ từ vận văn vào tiểu thuyết là hiện tượng phổ biến của tiểu thuyết cổ đại TQ. Đặc biệt, trong tiểu thuyết bạch thoại, dung hợp thơ từ vận văn đã trở thành một thể thức cố định, thành một trong những đặc điểm dân tộc của tiểu thuyết bạch thoại cổ đại TQ. Với Túy ông đàm lục, La Diệp đời Tống được coi là người đầu tiên chú ý đến hiện tượng dung hợp thơ từ vận văn trong tiểu thuyết cổ đại TQ. Hồ Ứng Lân đời Minh trong Thiếu Thất Sơn Phòng bút tùng cũng đã đề cập đến thơ từ vận văn trong tác phẩm Thủy hử truyện. Mao Tôn Cương, trong Phàm lệ của bộ Tam Quốc chí diễn nghĩa, cũng cho rằng, đưa thơ từ vào trong tiểu thuyết bạch thoại vốn là chỗ cực kì tuyệt diệu của văn chương. Tuy nhiên, ông cũng phê phán hiện tượng tiểu thuyết tài tử giai nhân cuối Minh đầu Thanh đưa thơ từ vận văn vào quá nhiều... Có thể nói, học giới TQ trước năm 1919, tuy đã chú ý đề cập hiện tượng dung nhập thơ từ vận văn trong tiểu thuyết bạch thoại, song thành tựu nghiên cứu còn hạn chế. 9 Người đầu tiên nghiên cứu thơ từ vận văn trong tiểu thuyết bạch thoại một cách có ý thức phải kể đến Lỗ Tấn. Năm 1920, trong thiên 12 Tống chi thoại bản sách TQ tiểu thuyết sử lược, Lỗ Tấn đã nói về Lương sử bình thoại, đồng thời chú ý đến thơ từ “thiên thủ” và “nhập thoại” trong “tiểu thuyết” Tống Nguyên. Trong thiên 13 Tống Nguyên chi nghĩ thoại bản, ông còn đề cập đến thể “thi thoại”, “từ thoại” trong tiểu thuyết bạch thoại; hay thiên 26 Thanh chi hiệp tà tiểu thuyết, ông phê bình Hoa nguyệt ngân của Ngụy Tử An. Sau Lỗ Tấn, năm 1924, La Chấn Ngọc trong Đôn Hoàng linh thập tự đã đề cập đến tình hình mượn phương thức biểu diễn truyền đạt giảng xướng và vận dụng vận văn của tiểu thuyết bạch thoại tàng quyển Đôn Hoàng: “Tiểu thuyết tàn thư cộng hơn chục loại, trong đó có thất ngôn thông tục vận ngữ, loại hậu thế xướng bản, hoặc hữu bạch hữu xướng..., đều là thứ cổ nhất của tiểu thuyết”. Năm 1929, Trịnh Chấn Đạc trong bài Văn học tục Đôn Hoàng cũng chỉ ra rằng: “Tục văn và biến văn, hai loại thể chế này hiển nhiên đều chịu ảnh hưởng ngoại lai. Trong văn học Ấn Độ - kể cả văn học Phật giáo, thể tài giống loại này đều rất thịnh hành, hí khúc của họ như vậy, tiểu thuyết cũng có một số như vậy: trong kinh điển cũng thường là trong tản văn có xen lẫn cổ thi, hoặc trong thơ ca xen lẫn tản văn. Trước đây, thơ ca của chúng ta quyết không bao gồm tản văn, tản văn cũng quyết không bao gồm thơ ca”1. Năm 1951, một giáo sư người Mĩ ở Đại học Harvard đăng bài Bàn về một số hạn chế của tiểu thuyết TQ, cho rằng tiểu thuyết truyền thống TQ lạm dụng thơ từ, ban đầu những thơ từ chêm vào có thể có những chức năng nhất định, nhưng về sau chỉ là “hữu thi vi chứng” (có thơ làm chứng), chỉ có thể kéo dài cao trào, thậm chí chỉ là đưa vào làm vì, không có tác dụng gì, không liên quan gì đến ý chính, “thực sự là hạn chế của tiểu thuyết TQ”2. Sau khi thành lập nước TQ mới, nhiều nhà nghiên cứu đã chú ý đến hiện tượng dung nhập thơ từ vận văn trong tiểu thuyết bạch thoại. Tháng 3 1 Trịnh Chấn Đạc: Văn học tục Đôn Hoàng, in trên tạp chí Tiểu thuyết nguyệt báo, quyển 20, số 3/1929. 2 Tất Tuyết phủ: Bàn về một số hạn chế của tiểu thuyết TQ, far eastern, quarterly, 1951. 10 năm 1953, Tôn Khải Đệ trong cuốn Quy phạm tục giảng đời Đường và thể tài của nó đã bàn luận tường tận thể thức “vận tản tương gian” của tiểu thuyết bạch thoại tàng quyển Đôn Hoàng. Tháng 11 năm 1953, Trịnh Chấn Đạc trong Truyền thống tiểu thuyết trong văn học cổ điển TQ đã chỉ rõ: rất nhiều tiểu thuyết cổ đại TQ là giảng xướng, giảng xong một đoạn lại kèm theo một đoạn ca, khi hình dung một người hoặc vật nào đó, cũng hát một đoạn, cho nên đặc điểm của tiểu thuyết TQ đã có hình thức “hữu thi vi chứng” hoặc “hữu từ vi chứng”1. Năm 1961, Trình Nghị Trung trong Mấy điểm tìm tòi về biến văn, lại đưa ra những bàn luận tỉ mỉ về thể chế và ảnh hưởng của biến văn, trong đó đặc biệt đưa ra những tổng kết xác đáng về tình hình phát triển của việc dung nhập thơ từ vận văn trong tiểu thuyết bạch thoại - từ tiểu thuyết bạch thoại trong tàng quyển Đôn Hoàng đến tiểu thuyết bạch thoại Tống Nguyên2. Từ sau thập kỉ 80 của thế kỉ XX, nhiều từ điển thưởng thức ra đời, dành sự quan tâm đặc biệt cho bộ phận thơ từ vận văn trong tiểu thuyết. Chu Lôi trong bài tựa cuốn HLM thi từ giải tích của Lưu Canh Lộ đã đề cập đến nguồn gốc của việc đưa thơ từ vào tiểu thuyết: “Văn học truyền thống TQ, từ đời Tống trở về trước lấy thơ văn làm chính tông, 3 đời Nguyên Minh Thanh, hí khúc và tiểu thuyết phát triển mạnh. Nguồn gốc diễn biến giữa các văn thể qua các triều đại đan xen phức tạp, văn ngôn và ngữ thể, vận văn và tản văn, văn bút và thi bút đan xen lẫn nhau, có lúc trong văn có thơ, có lúc trong thơ có văn, có lúc thơ văn dung hợp, rất khó phân giải”[58, 4]. Chu Nhất Huyền trong bài tựa cuốn Kim Bình Mai thi từ giải tích đã khẳng định thành quả nghiên cứu quan niệm sáng tác của tác giả Kim Bình Mai. Ở phương diện này, Ngụy Tử Vân, Vương Lợi Khí, Từ Sóc Phương, Trương Binh… đã có nhiều đóng góp có ý nghĩa. Trong bài tựa viết cho cuốn Tam Quốc diễn nghĩa thi từ giám thưởng của Đặng Thiết Sinh, Lỗ Đức Tài cho rằng, thơ Đường là đỉnh cao của thơ ca TQ, quan hệ rất lớn đến việc thơ 1 2 Trịnh Chấn Đạc: Trịnh Chấn Đạc toàn tập, Nxb Văn Nghệ Hoa Sơn, 1998, tr 189. Trình Nghị Trung: Mấy điểm tìm tòi về biến văn, in trong cuốn Đôn Hoàng biến văn luận văn lục, Nxb Cổ tịch Thượng Hải, 1982. 11 từ được dung nhập vào trong tiểu thuyết đời Đường, bút pháp này có ảnh hưởng đối với thể chế của tiểu thuyết bạch thoại đời sau. Ông chỉ rõ “thơ vịnh sử đời Đường đã cung cấp tư liệu phán đoán cho tiểu thuyết lịch sử sau này”, đồng thời đã có những miêu tả phù hợp thực tế về quỹ đạo phát triển: “Tiểu thuyết lịch sử thời kì đầu nhồi nhét quá nhiều thơ ca, đến cuối Minh đầu Thanh tiểu thuyết lịch sử dần dần thoát khỏi quy cách của tiểu thuyết giảng sử Tống Nguyên, chuyển hướng sang tiểu thuyết hóa tiểu thuyết, cắt bỏ toàn bộ hay một phần thơ từ trong tiểu thuyết, giữ tiết tấu hài hòa thống nhất của tiểu thuyết”1. Trần Đông Hữu, trong bài tựa cuốn Kim Bình Mai thi từ văn hóa giám tích chỉ ra 10 động cơ lớn khiến tiểu thuyết chương hồi vận dụng thơ từ vận văn, đồng thời căn cứ vào tình hình vận dụng thơ từ trong HLM, suy luận “tiểu thuyết chương hồi phát triển đến đời Thanh, quan hệ với thơ từ đã có sự diễn biến tương đối lớn trong một số tác phẩm. Thơ từ từ chỗ đóng vai trò phụ trợ trước đây chuyển biến thành sự hợp thành hữu cơ của chủ thể tự thuật, từ “tính thêm vào” của tác giả chuyển biến thành tính biểu đạt của nhân vật, từ ý nghĩa kết cấu chuyển sang ý nghĩa tình tiết”2. Cùng với việc đi sâu triển khai nghiên cứu tiểu thuyết bạch thoại cổ đại, những đề tài nghiên cứu về việc dung hợp thơ từ vận văn trong tiểu thuyết bạch thoại cũng dần dần được chú trọng. Ngay từ năm 1975, học giả Đài Loan Trương Kính viết Ứng dụng thơ từ trong tiểu thuyết hí khúc cổ điển TQ, đã có sự phân tích nghiên cứu sơ bộ về tình hình đặc thù của việc đưa thơ từ vào tiểu thuyết hí khúc cổ đại. Năm 1983, học giả Đài Loan Hầu Kiện đã xuất bản chuyên luận Nghiên cứu so sánh tiểu thuyết TQ, trong đó có bài Hữu thi vi chứng, Bạch Tú Anh và Thủy hử truyện, đã phản bác quan điểm của học giả người Mĩ ở Đại học Harvard cho rằng, việc dung nhập thơ từ vận ngữ trong tiểu thuyết bạch thoại cổ đại “thực sự là hạn chế của tiểu thuyết TQ”. Cùng 1 Lỗ Đức Tài: Bài tựa cho cuốn Tam Quốc diễn nghĩa thi từ giám thưởng của Đặng Thiết Sinh, Nxb Tân Hoa, 2007. 2 Trần Đông Hữu: Bài tựa cho cuốn Kim Bình Mai thi từ văn hóa giám tích, Ba Thục thư xã, 1994. 12 với việc thừa nhận thơ từ đưa vào tiểu thuyết bạch thoại cổ đại “thực sự hơi nhàm”, học giả này đã phân tích khá xác đáng tính tất yếu lịch sử của vấn đề dung nhập thơ từ trong tiểu thuyết bạch thoại cổ đại. Đồng thời chỉ ra việc tiểu thuyết bạch thoại dung nhập thơ từ vận văn có hàm ẩn văn hóa nhất định, có tác dụng nhất định trong việc khắc họa nhân vật tiểu thuyết, tăng cường hiệu quả nghệ thuật của tiểu thuyết1. Năm 1987, Trần Bình Nguyên trong luận án tiến sĩ Sự chuyển biến của mô thức tự sự tiểu thuyết TQ, ở chương 7 “Truyền thống tự sự và truyền thống Thi Tao”, đã tiến hành phân tích nghiên cứu sâu về “ảnh hưởng của Thi Tao đối với tiểu thuyết TQ”, trong đó có một số quan điểm mang tính gợi mở2. Năm 1995, Quách Kiệt đăng bài Nguồn gốc và sự phát triển truyền thống dung hợp thơ văn trong tiểu thuyết cổ điển TQ, từ góc độ tác giả và nhân vật trong tác phẩm, đã khảo sát tình hình dung nhập thơ văn trong tiểu thuyết cổ đại3. Năm 1996, Lí Vạn Quân công bố bài Chức năng của “thơ” trong tiểu thuyết cổ điển TQ, bàn về chức năng của thơ từ trong 4 bộ tiểu thuyết bạch thoại trường thiên nổi bật: Thơ trong Tam Quốc diễn nghĩa phần lớn dùng để bình luận; thơ trong Thủy hử truyện đa phần dùng để miêu tả; Kim Bình Mai dùng nhiều khúc từ, chủ yếu miêu tả đời sống thị dân; còn thơ trong HLM đóng vai trò quan trọng trong việc kết cấu tiểu thuyết4. Tình hình nghiên cứu thơ từ trong HLM: Thơ từ và các thể vận văn trong HLM từ rất sớm đã được các học giả TQ chú ý, thú vị hơn nữa, có học giả đã đặt vấn đề: rốt cuộc thì bộ phận vận 1 Hầu Kiện: “Hữu thi vi chứng” - Bạch Tú Anh và Thủy hử truyện, in trong chuyên luận Nghiên cứu so sánh tiểu thuyết TQ, Công ti hữu hạn sách Đông Văn,1983. 2 Trần Bình Nguyên: Sự chuyển biến của mô thức tự sự tiểu thuyết TQ, Luận án Tiến sĩ, Nxb Đại học Bắc Kinh, 2003. 3 Quách Kiệt: Nguồn gốc và sự phát triển truyền thống dung hợp thơ văn trong tiểu thuyết cổ điển TQ, in trên Trung Quốc văn học nghiên cứu, số 4/1995. 4 Lí Vạn Quân: Chức năng của “thơ” trong tiểu thuyết cổ điển TQ, in trên Văn sử triết, số 3/1996. 13 văn gồm thơ, từ, khúc, phú … của Tào Tuyết Cần đã tiếp thu ảnh hưởng của những nhà thơ hay tác phẩm nào trước đó? Chẳng hạn, từ năm 1922, nhà Hồng học Du Bình Bá đã bắt đầu tìm hiểu nguồn gốc bài Táng hoa ngâm của Lâm Đại Ngọc, hay Nhất Túc trong bài Vị hải đường thi tiến nhất giải (Thêm một cách hiểu về thơ hải đường) đăng trên tờ Văn hối báo Thượng Hải ngày 14/7/1962 đã chỉ ra rằng, liên thơ “偷来梨蕊三分白，借得梅花一缕魂” (Thâu lai lê nhụy tam phân bạch / Tá đắc mai hoa nhất lũ hồn) trong thơ vịnh hải đường của Đại Ngọc, mặc dù có phần mượn câu thơ Tống “梅须逊雪三 分白/ 雪却输梅一段香” (Mai tu tốn tuyết tam phân bạch / Tuyết khước thâu mai nhất đoạn hương), nhưng chính xác hơn là mượn của chính người thân trong gia đình”, xuất xứ của nó là một liên trong câu phụ lục ở cuối quyển cuối cùng tập Luyện Đình thi sao của Tào Dần – ông nội Tào Tuyết Cần: “ 轻含豆蔻三分露 / 微漏莲花一线香 ” (Khinh hàm đậu khấu tam phân lộ / Vi lậu liên hoa nhất tuyến hương) v.v. Sau này còn có Chu Nhữ Xương chỉ ra câu “闲谈不说红楼梦 / 读尽诗书是枉然” (Nhàn đàm bất thuyết HLM / Độc tận thi thư thị uổng nhiên), là bài nằm trong trúc chi từ Thảo Châu nhất xuyến bản khắc năm thứ 22 niên hiệu Gia Khánh đời Thanh; Đặng Tiểu Quân cho rằng, bài Lâm giang tiên mà Tiết Bảo Thoa làm ở hồi 70 vốn là bài từ Lâm giang tiên trong mục “Hầu mông” cuốn Từ lâm kỷ sự quyển thất - Tống ngũ của Trương Tư Nham đời Thanh v.v1. Cùng với hướng nghiên cứu trên, nhiều học giả đi sâu tìm hiểu hàm nghĩa của thơ từ trong HLM. Chẳng hạn, Trương Chí Nhạc, Mạnh Chí Bân, Ngưu Duy Đỉnh, Tưởng Tinh Dục, Vương Nhân Ân, Vương Nhữ Đào v.v2. 1 2 Chu Nhữ Xương: Bắc Kinh trúc chi từ và HLM (Văn hối báo ra ngày 20-10-1962); Đặng Tiểu Quân: Xuất xứ bài Liễu nhứ từ của Tiết Bảo Thoa (HLM học san, tập 1/1981). Trương Chí Nhạc: Lược luận vấn đề đánh giá thơ từ HLM (HLM học san, tập 2/1981); Mạnh Chí Bân: Khúc Uổng ngưng mi trong HLM rốt cuộc là hát về ai (Học báo Đại học Sư phạm Hà Bắc, số 4/1987); Ngưu Duy Đỉnh: Từ Liễu nhứ từ của Tiết Bảo Cầm xem tư tưởng của Tào Tuyết Cần – Độc HLM trát ký (Học báo Cao đẳng Sư phạm Phụ Dương, số 3/1988); Tưởng Tinh Dục: Một cách hiểu về thơ ca HLM (Nghiên cứu văn học Trung Quốc, số 2/1990); Vương Nhân Ân: Cách hiểu mới (tân thích) về bài Xuân dạ tức sự của 14 Một trong những vấn đề được quan tâm nhiều là đặc điểm thơ từ trong HLM. Thái Nghĩa Giang trong bài Bàn về thơ từ khúc phú trong HLM cho rằng: “Bắt đầu từ truyền kì đời Đường, văn bị chúng thể tuy đã trở thành một đặc điểm của thể loại tiểu thuyết Trung Quốc, nhưng suy cho cùng đa số trường hợp vẫn là thêm vài bài thơ từ hoặc một đoạn biền văn tán phú vào những chỗ mà tình tiết câu chuyện cần tô vẽ phô trương hoặc biểu thị cảm khái vịnh thán để tăng thêm hiệu quả. Cái gọi là chúng thể thực ra là rất hạn chế. HLM thì không như vậy” [56, 1]. Một số nhà nghiên cứu tìm hiểu về đặc điểm các thể vận văn khác như Vương Thì Hoa bàn về câu đối, Vu Cảnh Tường bàn về văn biền ngẫu; cũng có người từ góc độ văn hóa, lịch sử, tư tưởng, tôn giáo v.v bàn về thơ từ trong HLM như Đào Kiếm Bình, Phó Thuật Tiên, Vương Chí Quân, Trần Thế Trừng, Vu Cảnh Tường, Tiêu Bân, Khương Chí Quân...”1. Cùng với đặc điểm thì vai trò của thơ từ trong HLM cũng được chú ý. Chẳng hạn: Lan Linh cho rằng, thơ từ HLM “kết hợp chặt chẽ với sự phát triển cốt truyện và tính cách nhân vật”, thơ từ HLM “hé lộ bí mật trong tâm hồn nhân vật, miêu tả cá tính của nhân vật, từ đó làm phong phú và tăng thêm sức hấp dẫn của hình tượng nghệ thuật”; Vương Vĩnh cho rằng, “Trong HLM, cho dù là thơ do nhân vật trong tác phẩm làm, hay là thơ bình luận do tác giả đứng trên lập trường khách quan viết ra, đều có liên quan mật thiết với chủ đề, chúng thường được dùng để phát triển và làm phong phú tình tiết câu chuyện, hoặc là phản ánh và nhấn mạnh tính cách nhân vật”, hoặc Lý Hy Phàm nói về 1 Giả Bảo Ngọc (HLM học san, tập 4/1995), Vương Nhữ Đào: Bước đầu tìm hiểu triết lý hàm ẩn trong Mười hai khúc HLM (HLM học san, tập 4/1989) v.v. Vương Thì Hoa: Bàn về câu đối trong HLM (HLM học san, tập 4/1989); Vu Cảnh Tường: HLM và văn biền ngẫu (HLM học san, tập 1/1991), Đào Kiếm Bình: Truyền thống văn hóa và việc vận dụng thơ phú trong HLM (Học báo Đại học Hàng Châu, số 3/1990), Phó Thuật Tiên: Sử và thơ trong HLM (HLM học san, tập 1/1995), Vương Chí Quân, Trần Thế Trừng: Nồng đượm: Sắc thái Phật Đạo của thơ từ HLM (HLM học san, tập 3/1996), Vu Cảnh Tường: Thành tựu kiệt xuất của HLM trong việc vận dụng nhiều thể thức thơ ca (HLM học san, tập 2/1997), Tiêu Bân: Sự sinh thành và sức hút thẩm mỹ của ý cảnh thơ ca (thi cảnh) trong HLM (HLM học san, tập 4 năm 1998), Khương Chí Quân: Ấm áp: Vườn tinh thần của thơ từ HLM (HLM học san, tập 1/2000) v.v. 15 thơ từ và tính cách Lâm Đại Ngọc, Vương Học Thái mạn đàm về vận văn trong HLM , Vương Bài bàn về những sáng tạo của Tào Tuyết Cần qua vận văn, Hồ Phượng Lâm bàn về thơ từ thi xã Hải đường và Đào hoa, Dương Nhữ Cảnh nói về phương thức độc đáo trong khắc họa hình tượng, Ngô Tân Lôi bàn về văn biền thể trong HLM v.v1. Ngoài ra, các học giả TQ còn nghiên cứu một vài chủ đề khác mà khuôn khổ Luận văn không cho phép chúng tôi trình bày hết được, chẳng hạn như tư tưởng văn nghệ thể hiện qua thơ từ trong HLM, vấn đề hay dở của thơ từ trong HLM v.v. Dưới đây là một số cuốn sách bình chú, giám thưởng thơ từ trong HLM: -HLM thi từ, Học báo Đại học Hà Hắc, tháng 6 năm 1977; -HLM thi từ bình chú của Đinh Quảng Huệ, Nxb Nhân Dân Hắc Long Giang, tháng 5 năm 1979; -HLM thi từ dịch thích, Khoa Trung văn Đại học Giang Tây biên soạn, Nxb Nhân Dân Giang Tây, tháng 12 năm 1979; -HLM thi từ khúc phú bình chú của Thái Nghĩa Giang, Nxb Bắc Kinh, tháng 10 năm 1979; - HLM thi từ khúc phú giám thưởng của Thái Nghĩa Giang, Trung Hoa thư cục, tháng 10 năm 2001; -HLM thi từ liên ngữ bình chú, Vu Đan và Ngưu Vũ biên soạn, Nxb Nhân Dân Giang Tây, tháng 5 năm 1980; -HLM thi từ giải tích của Lưu Canh Lộ, Nxb Văn sử Cát Lâm, tháng 4 năm 1986. 1 Lan Linh: Thơ từ trong HLM với tính cách nhân vật (Tân quan sát, số 22/1954), Vương Vĩnh: Thơ từ khúc trong HLM (Ngôn ngữ học tập, số 12/1957), Lý Hy Phàm: Thơ từ và tính cách Lâm Đại Ngọc (HLM học san, tập 1/1983), Vương Bài: Từ vận văn HLM xem sáng tạo của Tào Tuyết Cần, (HLM học san, tập 1/1984), Hồ Phượng Lâm: Lạm bàn về thơ HLM - Đôi điều tâm đắc khi thưởng thức thơ từ Hải đường xã, Đào hoa xã (HLM học san, tập 3/1984), Dương Nhữ Cảnh: Phương thức độc đáo trong khắc họa hình tượng—Đôi điều tâm đắc khi đọc thơ ca HLM (HLM học san, tập 3/1984), Ngô Tân Lôi: Bàn về văn biền thể trong HLM (HLM học san, tập 4/1990) v.v. 16 -HLM thi từ giám thưởng từ điển của Vương Sĩ Siêu, Nxb Nhân dân Nội Mông Cổ, tháng 2 năm 2001. Trong số các cuốn sách kể trên, HLM thi từ khúc phú bình chú của Thái Nghĩa Giang là cuốn có ảnh hưởng lớn nhất. 2.2.Tại VN: Trước đây, do ảnh hưởng của phương pháp nghiên cứu xã hội học và tác động của chủ nghĩa hiện thực trong phê bình văn học, các nhà nghiên cứu chủ yếu quan tâm đến bức tranh cuộc sống được mô tả chân thực trong HLM, chẳng hạn: sự suy vong của chế độ phong kiến và số phận các nhân vật, hoàn cảnh điển hình và nhân vật điển hình, bi kịch tình yêu v.v. Các vấn đề về thi pháp tiểu thuyết nói chung và hiện tượng thơ từ, vận văn trong tiểu thuyết cổ điển TQ nói riêng chưa được tìm hiểu đúng mức. Hiện nay, dưới sự chỉ dẫn của các lý thuyết phê bình văn học như thi pháp học, tự sự học v.v, vấn đề “văn bị chúng thể” trong tiểu thuyết cổ điển TQ nói chung, trong HLM nói riêng, đã được các nhà nghiên cứu và độc giả chú ý; tuy nhiên, đi sâu nghiên cứu về hiện tượng này và nhất là mở rộng tìm hiểu khía cạnh ảnh hưởng và tiếp nhận của hiện tượng này trong văn học VN, thì hầu như còn vắng bóng. Đề tài Luận văn của chúng tôi bước đầu lựa chọn khảo sát thơ từ trong HLM làm điểm đột phá, vì vậy đã gặp không ít khó khăn, đặc biệt là phương pháp tiếp cận đối tượng. Tuy nhiên, chúng tôi hy vọng, với sự nỗ lực của mình, đề tài này sẽ mở ra hướng nghiên cứu mới, đặt nền tảng cho việc nghiên cứu tiểu thuyết cổ điển TQ hiện nay ở VN. 3. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU 3.1. Mục đích nghiên cứu: Đề tài Luận văn của chúng tôi hướng đến hai mục đích: 17 -Tìm hiểu đặc điểm của tiểu thuyết cổ điển TQ nói chung, tiểu thuyết HLM nói riêng thông qua tìm hiểu đặc điểm của bản thân bộ phận thơ từ và chức năng nghệ thuật của chúng trong tiểu thuyết HLM. -Trên cơ sở những nhận thức về đặc điểm tiểu thuyết HLM, sẽ tiến hành nghiên cứu so sánh về tiểu thuyết cổ điển VN thời trung đại sau này. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu: -Tiến hành phiên dịch, chú giải, phân loại thơ từ trong tiểu thuyết HLM, qua đó phân tích, nhận xét, đánh giá chúng từ góc độ văn học sử; -Mô tả, phân tích và lý giải chức năng nghệ thuật của bộ phận thơ từ trong văn bản tự sự - tiểu thuyết HLM. 4. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 4.1. Đối tượng nghiên cứu: Đối tượng nghiên cứu của đề tài Luận văn chính là một trong những khía cạnh thi pháp chủ yếu của tiểu thuyết HLM - đặc điểm dung hợp thơ từ trong tiểu thuyết HLM - phần chính yếu trong đặc điểm “văn bị chúng thể”; trong đó, nội dung của đề tài Luận văn vừa hướng tới đặc điểm của bản thân bộ phận thơ từ, vừa chủ yếu đi sâu tìm hiểu chức năng nghệ thuật của bộ phận đó trong tiểu thuyết HLM. 4.2. Phương pháp nghiên cứu: -Trên bình diện phương pháp luận, chúng tôi tìm sự chỉ dẫn từ thi pháp học hiện đại, trong đó tiêu biểu là lý thuyết tự sự học. Bên cạnh đó, chúng tôi còn tiếp thu những tri thức quan trọng từ thi học truyền thống của TQ. -Về mặt thao tác nghiên cứu, chúng tôi áp dụng rộng rãi các thủ thuật thống kê, phân loại, các phương pháp đối sánh, phân tích, lý giải, khái quát, hệ thống v.v... 5. PHẠM VI NGHIÊN CỨU VÀ PHẠM VI TƯ LIỆU 5.1. Phạm vi nghiên cứu: Đề tài nghiên cứu mà Luận văn của chúng tôi theo đuổi có một phạm vi khá rộng, chí ít theo chủ đề nghiên cứu (thể loại), bao gồm tất cả các thể văn 18 vần trong tiểu thuyết HLM, như hí khúc, phú, đối liên v.v; tuy nhiên, với yêu cầu và dung lượng của một Luận văn, chúng tôi tạm giới hạn đề tài của mình trong phạm vi hẹp nhưng tiêu biểu: đó là bộ phận thơ từ trong tiểu thuyết HLM. Tất nhiên, Luận văn không hề chỉ gói gọn trong phạm vi ấy, chúng tôi tự giới hạn như vậy là để tăng thêm sự chú ý và làm nổi bật chủ đề nghiên cứu chính, khi khảo sát, trong nhiều trường hợp, chúng tôi vẫn đặt đối tượng nghiên cứu chính của mình (thơ từ) trong chỉnh thể và hệ thống (văn vần). 5.2. Phạm vi tư liệu: -Theo phạm vi nghiên cứu chúng tôi giới hạn ở trên, thì tư liệu nghiên cứu trực tiếp mà chúng tôi sử dụng chính là những văn bản tác phẩm thơ từ được trích xuất ra từ tiểu thuyết HLM. Ở Việt Nam, độc giả đã biết đến bộ phận thơ từ qua các bản dịch tiếng Việt. Tuy nhiên, trong Luận văn này, vì khảo sát chúng từ góc độ thi pháp, nên chúng tôi không sử dụng các bản dịch đó, mà sử dụng nguyên bản chữ Hán và tham khảo thêm các bản chú giải của học giả TQ. -Ngoài tư liệu trực tiếp đó ra, chúng tôi còn sử dụng và tiếp thu rộng rãi thành tựu phê bình văn học và văn hóa học của học giới TQ từ xưa đến nay: đó là các tác phẩm thi học, các bài tựa bạt, các bài phê bình trên tạp chí, báo chí chuyên ngành, hay các công trình khoa học tiêu biểu được xếp vào kho tàng Hồng học đồ sộ của TQ. 6. CẤU TRÚC CỦA LUẬN VĂN Ngoài Mở đầu, Kết luận và Phụ lục, Tài liệu tham khảo, Luận văn của chúng tôi được bố cục thành 3 chương: Chương 1: Dung hợp văn thể và đặc điểm thơ từ trong tiểu thuyết HLM. Chương này, Luận văn đi vào tìm hiểu 2 khía cạnh: 19 1.Hiện tượng dung hợp văn thể trong tiểu thuyết HLM: Tuy phạm vi được giới hạn trong HLM, song chúng tôi cũng sơ lược đề cập đến hiện tượng này trong tiểu thuyết cổ điển TQ nói chung. 2.Đặc điểm thơ từ trong tiểu thuyết HLM. Mặc dù thơ từ trong tiểu thuyết chỉ là bộ phận sáng tác có tính độc lập tương đối, song đó lại là những trước tác của một thời, theo những thể thức hoàn chỉnh, chịu sự chế ước của bản thân thể loại, nên chúng vẫn xứng đáng được tìm hiểu với một thái độ vừa khách quan vừa tôn trọng. Chúng tôi coi đây là phần quan trọng của chương này, được khái quát từ công việc phiên dịch văn bản tác phẩm thơ từ tiêu biểu mà chúng tôi đã thực hiện (xin xem phần Phụ lục). Chương 2: Thơ từ trong HLM với chủ đề tư tưởng tác phẩm. Chương này, chúng tôi bắt đầu đi sâu khảo sát một trong những chức năng quan trọng của thơ từ trong HLM, đó là sự thể hiện chủ đề tư tưởng của tác phẩm. Chủ đề tư tưởng của tác phẩm HLM được thể hiện trên nhiều phương diện, trong đó thơ từ giữ một vai trò quan trọng. Chương 3: Thơ từ trong HLM với nghệ thuật kết cấu và khắc họa nhân vật. Chương này nối theo Chương 2, tiếp tục đi sâu tìm hiểu hai chức năng nghệ thuật khác của thơ từ liên quan đến nghệ thuật kết cấu và khắc họa nhân vật trong tiểu thuyết HLM. Về chức năng liên quan đến nghệ thuật kết cấu tiểu thuyết HLM, chúng tôi khảo sát 2 khía cạnh, đó là bố cục tác phẩm và nghệ thuật tổ chức tình tiết cốt truyện; về chức năng liên quan đến nghệ thuật khắc họa nhân vật, chúng tôi tiến hành khảo sát 2 khía cạnh chính: thứ nhất là dự báo số phận của nhân vật; thứ hai là khắc họa tính cách nhân vật. 7. ĐÓNG GÓP CỦA ĐỀ TÀI -Thực hiện đề tài Luận văn này, chúng tôi đã tiến hành phiên dịch và chú giải toàn bộ bộ phận thơ từ trong tiểu thuyết HLM (Phụ lục). Chúng tôi cho rằng, cùng với các bản dịch thơ (đã xuất bản), thì bản phiên dịch, chú giải 20 công phu của chúng tôi (nếu được xuất bản) cũng là cuốn sách thú vị cho những độc giả ham mê thưởng thức văn chương trong HLM. Hiện tại, Phụ lục của chúng tôi có ý nghĩa không nhỏ đối với việc nghiên cứu HLM từ góc độ thi pháp. Nó vẫn tiếp tục phát huy tác dụng khi chúng tôi thực hiện tiếp đề tài ở cấp độ khác cao hơn. -Luận văn của chúng tôi mạnh dạn đi sâu tìm hiểu một vài khía cạnh về thi pháp tiểu thuyết HLM. Các khía cạnh này, đối với học giới ở TQ không có gì lạ, nhưng ở VN, đó vẫn là vấn đề mới. Chúng tôi hy vọng, Luận văn của mình sẽ có tác dụng nhất định trong việc đổi mới nhận thức đối với những đối tượng cũ. Từ Luận văn này, quan tâm của chúng tôi không chỉ dừng lại ở các vấn đề thi pháp tiểu thuyết cổ điển, mà dựa trên nền tảng của những vấn đề đó, còn đi sâu tìm hiểu những vấn đề văn hóa ẩn sâu trong những hiện tượng thi pháp. Chúng tôi nghĩ, đó cũng là những gợi mở thú vị từ đề tài này. -Đề tài Luận văn của chúng tôi, với những nghiêm túc và nỗ lực đi sâu tìm hiểu văn bản tác phẩm, cũng sẽ giúp ích không nhỏ cho việc giảng dạy và học tập tiểu thuyết cổ điển TQ nói chung, tiểu thuyết HLM nói riêng. 8. QUY ƯỚC TRÌNH BÀY Ngoài Bảng quy ước viết tắt áp dụng cho toàn bộ Luận văn (đặt ở đầu Luận văn), chúng tôi trình bày nghiêm túc theo Quy định của Trường Đại học KHXH&NV cho Luận văn Cao học. 21 NỘI DUNG CHÍNH CHƯƠNG 1 DUNG HỢP VĂN THỂ VÀ ĐẶC ĐIỂM THƠ TỪ TRONG TIỂU THUYẾT HỒNG LÂU MỘNG 1.1.HIỆN TƯỢNG DUNG HỢP VĂN THỂ TRONG HLM 1.1.1.Hiện tượng dung hợp văn thể trong tiểu thuyết cổ điển TQ: Trước hết, cần phải nói, trong truyền thống thi ca trữ tình TQ, chúng ta đã từng thấy sự xuất hiện của yếu tố tự sự trong những bài thơ trữ tình trường thiên. Chẳng hạn, ngay từ Thi Kinh đã thấy những bài như Manh (Vệ Phong), Công Lưu, Miên (Đại Nhã); sau này trong dân ca Nhạc phủ đời Hán có Khổng tước đông nam phi (còn gọi là Tiêu Trọng Khanh thê), Mộc Lan thi; hay đến đời Đường xuất hiện các tác phẩm thơ tự sự của Đỗ Phủ (chùm Tam lại, Tam biệt...), của Bạch Cư Dị (Trường hận ca, Tỳ bà hành, Tần phụ ngâm...) v.v. Tuy nhiên, sự chú ý của học giả TQ lại có phần nghiêng về hiện tượng các thể vận văn như thi, từ, khúc, phú v.v hiện diện “tự nhiên nhi nhiên” trong tác phẩm văn xuôi tự sự nói chung và tiểu thuyết nói riêng; đặc biệt là ở tiểu thuyết bạch thoại thời Minh - Thanh, với những tác phẩm được coi là “tứ đại danh tác” như Tam Quốc diễn nghĩa, Thủy hử truyện, Tây du ký, HLM. Ngược trở lại lịch sử văn học TQ, chúng ta thấy thơ ca đã xuất hiện trong truyền kì của văn nhân đời Đường, lại thấy hiện diện trong cả biến văn đời Đường (phát hiện trong hang động Đôn Hoàng); sau đó, thấy thơ từ xuất hiện đan xen trong thoại bản đời Tống - thủy tổ của tiểu thuyết bạch thoại Minh - Thanh; còn sau này, như chúng ta đều biết, không chỉ thơ từ, mà cả các thể vận văn khác như khúc, phú, đối liên v.v, đều thấy xuất hiện trong tiểu thuyết bạch thoại Minh - Thanh. Điều đó cho thấy rõ ràng, sự ảnh hưởng và thẩm thấu của loại hình văn thể này đối với loại hình văn thể khác. 22