Tài liệu Khảo cứu việc dịch trạng từ tiếng anh sang tiếng việt (qua tác phẩm harry potter)

1 ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI & NHÂN VĂN -----o0o----- VÕ TÚ PHƯƠNG KHẢO CỨU VIỆC DỊCH TRẠNG TỪ TIẾNG ANH SANG TIẾNG VIỆT (QUA TÁC PHẨM HARRY POTTER) (CHÍNH VĂN) CHUYÊN NGÀNH: NGÔN NGỮ HỌC SO SÁNH ĐỐI CHIẾU Mã số: 62.22.01.10 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH – 2012 2 ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI & NHÂN VĂN ------o0o------  VÕ TÚ PHƯƠNG KHẢO CỨU VIỆC DỊCH TRẠNG TỪ TIẾNG ANH SANG TIẾNG VIỆT (QUA TÁC PHẨM HARRY POTTER) CHUYÊN NGÀNH: Ngôn ngữ học So sánh – đối chiếu Mã số: 62.22.01.10 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN Người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Thị Phương Trang TS. Nguyễn Hữu Chương Phản biện độc lập: 1. GS.TS. Nguyễn Văn Hiệp 2. PGS. TS. Vũ Kim Bảng Phản biện 1: GS.TS. Nguyễn Văn Hiệp Phản biện 2: GS.TS. Lê Quang Thiêm Phản biện 3: GS.TS. Nguyễn Đức Dân Tp. Hồ Chí Minh - 2012 3 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình do tôi nghiên cứu. Kết quả nghiên cứu là trung thực và chưa được ai công bố. Nha Trang, ngày 16 tháng 01 năm 2012 Người cam đoan Võ Tú Phương 4 LỜI CẢM ƠN Luận án này có lẽ đã không viết nên được nếu thiếu sự động viên và giúp đỡ, góp ý tận tình của các thầy cô ngành Ngôn ngữ học cả trong và ngoài ngôi trường của tôi, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn thành phố Hồ Chí Minh. Lời cảm ơn chân thành này tôi xin gởi đến tất cả họ. Tôi xin bày tỏ lòng kính trọng và sự biết ơn sâu sắc tới hai người thầy hướng dẫn luận án của tôi: TS. Nguyễn Thị Phương Trang và TS. Nguyễn Hữu Chương đã tạo mọi điều kiện, động viên và giúp đỡ tôi hoàn thành tốt luận án này. Đặc biệt tôi xin bày tỏ lòng kính trọng và sự biết ơn sâu sắc tới TS. Nguyễn Thị Phương Trang, người đã hết lòng hướng dẫn, trợ giúp và động viên tôi rất nhiều. Cô không quản những lúc mệt nhoài sau 12 giờ làm việc để gặp và góp ý cho bài viết của tôi, không quản những lúc ốm đau vẫn chỉnh sửa luận án cho tôi. Những hiểu biết và những góp ý tỉ mỉ của cô khiến tôi biết ơn và cố gắng nhiều hơn. Một lời cảm ơn cũng xin gởi đến GS TS. Lê Quang Thiêm, GS TS. Bùi Khánh Thế GS TS. Nguyễn Văn Hiệp, PGS TS. Vũ Kim Bảng, PGS TS. Đinh Điền, TS. Đỗ Thị Bích Lài, TS. Nguyễn Thị Kiều Thu, PGS. TS. Nguyễn Công Đức, PGS TS. Đặng Ngọc Lệ, TS. Huỳnh Thị Hồng Hạnh, TS. Huỳnh Bá Lân, PGS TS. Dư Ngọc Ngân, đã đọc và góp ý chân tình từ những đoạn viết ngắn, đến những chuyên đề, đến bố cục, nội dung, các thuật ngữ trong các chương bản thảo. Đặc biệt PGS TS. Đinh Điền người đã hướng dẫn tôi từ những bước đầu tiên cho đến những bước phức tạp hơn về nguồn tư liệu và phần mềm riêng cho luận án. Tôi cũng xúc động và cảm kích người thầy GS TS. Nguyễn Đức Dân dù tuổi đã cao và vừa trải qua cơn phẫu thuật vẫn đến trao đổi, góp ý luận án cho tôi. 5 Tôi cũng xin cảm ơn lãnh đạo, các đồng nghiệp và các sinh viên Trường Cao Đẳng Văn hóa Nghệ thuật và Du lịch Nha Trang đã động viên, tạo điều kiện và giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện luận án. Không thể quên người chồng đã cảm thông, chia xẻ những khó khăn của tôi và thời gian ít ỏi mà tôi dành cho anh trong thời gian nghiên cứu. Những giọt mồ hôi lăn trên trán anh vào những buổi trưa oi ả, hay những giọt nước mưa thấm đẫm áo anh trong những trận kẹt xe hàng tiếng đồng hồ để chở tôi đi tìm sách, tìm tài liệu tham khảo, hay trao đổi các vấn đề học thuật với các thầy cô là những hình ảnh ghi sâu trong lòng tôi. Và cuối cùng tôi xin cảm ơn cha mẹ tôi, những người tôi mang ơn suốt đời vì công ơn sinh thành và nuôi dưỡng, vì sự động viên và giúp đỡ tôi trong quá trình làm luận án cả về vật chất và tinh thần, mà nguồn tinh thần lớn nhất đối với tôi là đứa con bé bỏng đến nay đã được 2 tuổi. Nha Trang, ngày 11 tháng 11 năm 2011 Tác giả Võ Tú Phương 6 MỤC LỤC Trang PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài và mục đích nghiên cứu ....................................................1 2. Lịch sử vấn đề ...............................................................................................4 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .................................................................9 4. Phương pháp nghiên cứu và nguồn tư liệu ..................................................10 5. Ý nghĩa khoa học và ý nghĩa thực tiễn của luận án......................................13 6. Kết cấu của luận án .....................................................................................14 CHƯƠNG 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ THUYẾT 1.1. Đại cương về từ loại và sự phân định từ loại ........................................16 1.1.1. Từ loại trong tiếng Anh .........................................................................22 1.1.1.1. Sự phân định từ loại tiếng Anh ...............................................23 1.1.1.2. Trạng từ tiếng Anh ..................................................................25 1.1.2. Từ loại trong tiếng Việt .........................................................................29 1.1.2.1. Sự phân định từ loại tiếng Việt ................................................31 1.1.2.2. Bàn về vấn đề trạng từ trong tiếng Việt ..................................35 1.2. Tổng quan về dịch thuật ........................................................................36 1.2.1. Khái niệm dịch ......................................................................................36 1.2.2. Lý thuyết dịch ........................................................................................37 1.2.3. Tương đương trong dịch thuật ...............................................................39 Tiểu kết chương 1 ...........................................................................................42 CHƯƠNG 2: TRẠNG TỪ TIẾNG ANH (CÓ SO SÁNH VỚI ĐƠN VỊ TƯƠNG ĐƯƠNG TRONG TIẾNG VIỆT) 2.1. Định nghĩa trạng từ tiếng Anh và phương thức cấu tạo trạng từ tiếng Anh......................................................................44 2.1.1. Định nghĩa trạng từ tiếng Anh............................................................44 2.1.2. Phương thức cấu tạo trạng từ tiếng Anh .......................................46 7 2.1.2.1. Trạng từ đơn (Simple adverbs)............................................................47 2.1.2.2 Trạng từ láy .........................................................................................47 2.1.2.3. Trạng từ ghép ......................................................................................47 2.1.2.4. Những cụm từ cố định có chức năng như là trạng từ ................55 2.2. Chức năng của trạng từ tiếng Anh ........................................................55 2.2.1. Bổ nghĩa cho tính từ ...............................................................................55 2.2.2. Bổ nghĩa cho trạng từ khác.....................................................................56 2.2.3. Bổ nghĩa cho động từ .............................................................................56 2.2.4. Trạng từ bổ nghĩa cho những yếu tố khác ..............................................58 2.2.5. Những từ loại và những dạng cấu trúc thực hiện chức năng của trạng từ...........................................................................59 2.3. Vị trí trạng từ tiếng Anh ........................................................................62 2.3.1. Khái quát vị trí của trạng từ tiếng Anh trong câu ..................................62 2.3.2. Vị trí trạng từ tiếng Anh theo sách ngữ pháp phổ thông ........................63 2.3.3. Vị trí của trạng từ theo cách nhìn ngôn ngữ học ...................................71 2.4. Những yếu tố trong tiếng Việt tương đương với trạng từ tiếng Anh .................................................................................73 2.4.1. Phụ từ tiếng Việt ....................................................................................73 2.4.2. Tính từ tiếng Việt ..................................................................................79 2.4.3. Trạng ngữ tiếng Việt .............................................................................82 2.5. Khảo sát trạng từ tiếng Anh và phụ từ tiếng Việt................................86 2.5.1. Khảo sát trạng từ tiếng Anh và phụ từ tiếng Việt trên ngữ liệu từ điển ...............................................................86 2.5.2. Khảo sát trạng từ tiếng Anh và phụ từ tiếng Việt trên ngữ liệu Harry Potter ......................................................90 Tiểu kết chương 2 ..........................................................................................96 CHƯƠNG 3: KHẢO SÁT VIỆC DỊCH TRẠNG TỪ TIẾNG ANH SANG TIẾNG VIỆT ............................................................99 3.1. Các cách chuyển dịch trạng từ trong tác phẩm Harry Potter ...........99 3.1.1. Thay đổi từ loại .....................................................................................99 8 3.1.1.1. Thay đổi từ loại khi dịch trạng từ cách thức............................99 3.1.1.2. Thay đổi từ loại khi dịch trạng từ năng diễn..........................103 3.1.1.3. Thay đổi từ loại khi dịch trạng từ địa điểm ...........................104 3.1.1.4. Thay đổi từ loại khi dịch trạng từ thời gian ...........................104 3.1.1.5. Thay đổi từ loại khi dịch trạng từ mức độ ............................106 3.1.2. Thay đổi vị trí .....................................................................................108 3.1.2.1. Trạng từ cách thức ................................................................109 3.1.2.2. Trạng từ năng diễn ................................................................114 3.1.2.3. Trạng từ địa điểm...................................................................121 3.1.2.4. Trạng từ thời gian .................................................................125 3.1.2.5. Trạng từ mức độ ...................................................................128 3.2. So sánh cách chuyển dịch trạng từ cách thức trong tác phẩm Harry Potter với cách chuyển dịch thường gặp ...............................131 3.2.1. So sánh cách chuyển dịch trạng từ cách thức trong tác phẩm Harry Potter với cách chuyển dịch của sinh viên ...............................132 3.2.1.1. Khảo sát cách chuyển dịch trạng từ cách thức của sinh viên .......... 132 3.2.1.2. So sánh cách chuyển dịch trạng từ cách thức trong tác phẩm Harry Potter với cách chuyển dịch của sinh viên .....136 Tiểu kết chương 3 ........................................................................................138 CHƯƠNG 4: ỨNG DỤNG CÁC KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀO DỊCH THUẬT VÀ GIẢNG DẠY.......................................140 4.1. Ứng dụng các kết quả nghiên cứu vào dịch thuật..............................140 4.1.1. Đề xuất phương pháp dịch trạng từ ..........................................140 4.1.2. Cách dịch trạng từ cách thức ...................................................145 4.1.3. Vị trí trạng từ trong câu khác nhau tạo nghĩa khác nhau ..........146 4.2. Đề xuất ý kiến về việc giảng dạy ..........................................................147 4.2.1. Những lỗi sai về trạng từ mà sinh viên hay mắc phải........147 4.2.2. Một số đề xuất về giảng dạy trạng từ tiếng Anh ......................152 4.2.2.1. Phân biệt trạng từ và tính từ ........................................... 152 4.2.2.2. Các hình thức và cấu trúc trạng từ ..................................167 9 Tiểu kết chương 4 ..........................................................................................182 KẾT LUẬN ..................................................................................................184 10 DANH SÁCH CÁC BẢNG BIỂU TRONG LUẬN ÁN Bảng 1.1.1.1 : Bảng tóm tắt 8 từ loại trong tiếng Anh Bảng 1.1.2.1 : Tóm tắt từ loại tiếng Viêt theo cách phân loại của sách “Ngư phap tiêng Viêt” cua Ủy ban Khoa học Xã hội Việt Nam (1983) Bảng 2.1.2.3. : Bảng tóm tắt về cách thành lập trạng từ tận cùng bằng “-ly” Bảng 2.3.2.2a : Trật tự trạng từ trong ngữ tính từ tiếng Anh Bảng 2.3.2.2b : Trật tự trạng từ trong ngữ trạng từ tiếng Anh Bảng 2.3.2.2c : Trật tự trạng từ trong ngữ động từ tiếng Anh Bảng 2.3.2.2d : Trật tự trạng từ khi nhấn mạnh Bảng 2.4.1a : Trật tự phụ từ trong ngữ động từ tiếng Việt Bảng 2.4.1b : Trật tự phụ từ trong ngữ tính từ tiếng Việt Bảng 2.4.1c : So sánh trạng từ tiếng Anh và phụ từ tiếng Việt Bảng 2.4.2 : So sánh trạng từ tiếng Anh và tính từ tiếng Việt Bảng 2.4.3 : So sánh trạng từ tiếng Anh và trạng ngữ tiếng Việt Biểu đồ 2.5.1a : Biểu đồ biểu diễn các loại trạng từ tiếng Anh xét về cấu tạo Biểu đồ 2.5.1b : Biểu đồ biểu diễn các loại phụ từ tiếng Việt xét về cấu tạo Bảng 2.5.2a : Bảng tổng hợp số lượt xuất hiện các loại trạng từ trong tác phẩm Harry Potter Biểu đồ 2.5.2b : Biểu đồ về mức độ xuất hiện của trạng từ tiếng Anh ở từng vị trí trong câu Biểu đồ 2.5.2c : Biểu đồ về mức độ xuất hiện của phụ từ tiếng Việt ở từng vị trí trong câu Bảng 3.1.1.1 :Bảng tóm tắt sự thay đổi từ loại khi dịch trạng từ cách thức tiếng Anh sang tiếng Việt Bảng 3.1.1.2 : Bảng tóm tắt sự thay đổi từ loại khi dịch trạng từ năng diễn tiếng Anh sang tiếng Việt Bảng 3.1.1.3 : Bảng tóm tắt sự thay đổi từ loại khi dịch trạng từ địa điểm tiếng Anh sang tiếng Việt Bảng 3.1.1.4 : Bảng tóm tắt sự thay đổi từ loại khi dịch trạng từ thời gian tiếng Anh sang tiếng Việt 11 Bảng 3.1.1.5 : Bảng tóm tắt sự thay đổi từ loại khi dịch trạng từ mức độ tiếng Anh sang tiếng Việt Bảng 3.1.1. : Bảng tóm tắt sự thay đổi từ loại khi dịch trạng từ tiếng Anh sang tiếng Việt Bảng 3.1.2.1 : Bảng tóm tắt sự thay đổi vị trí khi dịch trạng từ cách thức tiếng Anh sang tiếng Việt Bảng 3.1.2.2 : Bảng tóm tắt sự thay đổi vị trí khi dịch trạng từ năng diễn tiếng Anh sang tiếng Việt Bảng 3.1.2.3 : Bảng tóm tắt sự thay đổi vị trí khi dịch trạng từ địa điểm tiếng Anh sang tiếng Việt Bảng 3.1.2.4 : Bảng tóm tắt sự thay đổi vị trí khi dịch trạng từ thời gian tiếng Anh sang tiếng Việt Bảng 3.1.2 : Bảng tóm tắt sự thay đổi ví trí của các loại trạng từ khi được dịch sang tiếng việt Bảng 3.2.1.1 : Biểu đồ thống kê ý kiến về cách dịch trạng từ cách thức của sinh viên Bảng 4.1.2 : Bảng đối chiếu cách chuyển dịch trạng từ tiếng Anh sang tiếng Việt (qua ngữ liệu Harry Potter) Bảng 4.2.2.2.1.a : Hình thức so sánh hơn và so sánh nhất của một số trạng từ đặc biệt Bảng 4.2.2.2.1.b : Bảng tóm tắt các hình thức so sánh của trạng từ Bảng 4.2.2.2.4 : Bảng tóm tắt cấu trúc đảo ngữ với trạng từ 12 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài và mục đích nghiên cứu 1.1. Lý do chọn đề tài Trong những năm gần đây, nhu cầu học ngoại ngữ của người Việt Nam ngày càng cao. Bên cạnh nhu cầu học các ngôn ngữ như tiếng Trung, tiếng Pháp, tiếng Đức, tiếng Hàn, tiếng Nhật… thì nhu cầu học tiếng Anh trong nước vẫn chiếm vị trí cao nhất. Nhiều người học tiếng Anh với nhiều mục đích khác nhau như là để xin việc trong các công ty nước ngoài với mức lương hấp dẫn, để đi du học ở các nước có nền học thuật hàng đầu thế giới như Hoa Kỳ, Anh, Úc, Canada, New Zealand, để kinh doanh, buôn bán với các đối tác nước ngoài, để định cư ở các nước nói tiếng Anh…. Còn đối với học sinh, sinh viên thì tiếng Anh là một môn học ở trường phổ thông, được giảng dạy từ cấp một đến cấp ba. Dạy và học tiếng Anh hiện đang trở thành nhu cầu lớn. Trong hoàn cảnh đó chúng tôi thấy cần phải nghiên cứu so sánh đối chiếu hai ngôn ngữ Anh – Viêt nhằm mục đích tìm ra những điểm giống và khác nhau, giúp những người Việt học tiếng Anh tốt hơn. Ngoài lý do khách quan bên trên chúng tôi còn có những lý do riêng để thực hiện đề tài này: Thứ nhất, tiếng Việt là ngôn ngữ mẹ đẻ, là ngôn ngữ được sử dụng hàng ngày, ngay từ khi còn bé, của tôi nói riêng và của người Việt Nam nói chung. Nhưng tiếng Việt chỉ được tôi hiểu như là một công cụ để giao tiếp, trao đổi cho đến khi học các lớp về ngữ âm, âm vị học tiếng Việt, ngữ pháp tiếng Việt, lôgich tiếng Việt, dụng học Việt ngữ thì tôi mới hiểu hơn về các khía cạnh mới mẻ của nó. Và bản chất của một người với tình cảm dành cho đất nước, dành cho ngôn ngữ mẹ đẻ đã thôi thúc tôi nghiên cứu để có những hiểu biết hơn về tiếng Việt yêu mến của mình. Thứ hai, khi bắt đầu làm quen với bộ môn ngôn ngữ học so sánh - đối chiếu, tôi cảm thấy thích thú khi bước chân vào địa hạt này. Khi so sánh đối chiếu hai ngôn ngữ Anh – Việt tôi không những hiểu rõ hơn về tiếng Anh mà còn biết thêm nhiều điều mới, nhiều khía cạnh mới của tiếng Việt, một ngôn 13 ngữ mà tôi đã quá quen thuộc, sử dụng hàng ngày nhưng vẫn chưa hiểu thấu đáo về nó. Thứ ba, khi nghiên cứu về lĩnh vực ngôn ngữ tôi nhận thấy trong lịch sử ngôn ngữ học, từ loại đã được nghiên cứu từ thời Hi Lạp cổ đại. Từ loại là một phần quan trọng không thể thiếu trong bất kỳ một ngôn ngữ nào, ngay cả trong tiếng Việt. Việc phân định từ loại cũng đã được tiến hành nhằm mục đích nhận thức bản chất, quy luật hoạt động của từ, giúp cho việc nắm bắt, nhận thức và truyền đạt ngôn ngữ tốt hơn. Việc phân định từ loại có ý nghĩa rất quan trọng đối với người dạy và học ngôn ngữ. Người dạy khi truyền thụ ngôn ngữ trước hết cần phải nắm rõ về từ, vì từ là yếu tố cơ bản nhất, quan trọng nhất trong câu. Từ có thể tạo thành từ mới, tạo thành cụm từ, tạo thành câu dựa trên các quy luật. Đối với người học, để sử dụng ngôn ngữ một cách vững chắc, thì cần có những hiểu biết nhất định về hệ thống, quy tắc, hoạt động ngữ pháp của các từ loại, quy tắc về kết hợp từ và vị trí của từ loại trong câu. Khi nắm được quy tắc về dùng từ, tạo câu thì mới có thể nói và viết đúng. Khi nghiên cứu từ loại tôi nhận thấy danh từ, động từ, tính từ thường được quan tâm nhiều vì ba từ loại này đóng vai trò đặc biệt, quan trọng trong câu. Chúng là những từ nòng cốt của câu. Chúng có vai trò truyền tải nội dung chính của một câu, một phát ngôn, hay một văn bản. Tuy nhiên cũng có từ loại khác tuy ít được quan tâm hơn, nhưng có ý nghĩa quan trọng không kém. Nó có chức năng giúp người đọc, người nghe xác định thời gian, mức độ, nơi chốn, cách thức của hành động, trạng thái của sự vật hiện tượng. Đó chính là trạng từ. Có nhiều sách ngữ pháp bản ngữ viết về trạng từ tiếng Anh. Tuy nhiên chưa có sách nào đi sâu phân tích đối chiếu trạng từ tiếng Anh với những từ loại tương đương với nó trong tiếng Việt. Chưa có sách nào nghiên cứu về cách dịch của từ loại này sang tiếng Việt. Đây là những mảng còn trống trong nghiên cứu đối chiếu giữa hai ngôn ngữ Anh – Việt. Trong khả năng của mình, tôi mong muốn thực hiện đề tài này để bù đắp những khoảng trống đó. 14 Thứ tư, từ kinh nghiệm trong quá trình giảng dạy của một giáo viên tiếng Anh đã thôi thúc tôi ý muốn nghiên cứu các vấn đề liên quan đến tiếng Anh: từ loại nói chung và trạng từ nói riêng, về sự chuyển dịch từ loại từ tiếng Anh sang tiếng Việt và cụ thể là trạng từ. Những hiểu biết về các khía cạnh này trong tiếng Anh sẽ giúp ích cho tôi trong việc soạn bài, thiết kế bài giảng về ngữ pháp tiếng Anh, và bài giảng về dịch thuật cho học sinh, sinh viên. Từ những lý do trên, chúng tôi thấy rất cần thiết đi sâu, tìm hiểu, so sánh đối chiếu trạng từ giữa hai ngôn ngữ tiếng Anh và tiếng Việt, và nghiên cứu về việc dịch trạng từ tiếng Anh sang tiếng Việt. Do vậy chúng tôi tiến hành đề tài: “Khảo cứu việc dịch trạng từ tiếng Anh sang tiếng Việt (qua tác phẩm Harry Potter)”. 1.2. Mục đích nghiên cứu Luận án được thực hiện nhằm mục đích nghiên cứu đối chiếu việc dịch trạng từ tiếng Anh sang tiếng Việt, góp phần hỗ trợ, cung cấp những kiến thức, những cách dịch từ loại này cho người dạy, người học và người dịch thuật. Người dạy và người học có thể ghi nhớ, sử dụng cách dịch này để nâng cao khả năng nghe, nói, viết, đọc hiểu tiếng Anh, ứng dụng những kiến thức về từ loại này trong công việc và trong học thuật. Và người dịch với những kiến thức về việc dịch trạng từ tiếng Anh sang tiếng Việt sẽ có những bản dịch đúng và hay hơn. Việc nghiên cứu của luận án sẽ tập trung vào những vấn đề sau: Thứ nhất là nghiên cứu các bình diện của trạng từ tiếng Anh như là vị trí, cấu tạo, chức năng. Thứ hai là so sánh trạng từ tiếng Anh và những yếu tố tương đương trong tiếng Việt trên các mặt: hình thái, chức năng, vị trí. Thứ ba là khảo sát cách chuyển dịch của từng loại trạng từ trong tác phẩm Harry Potter để thấy những thay đổi khi dịch trạng từ như là: thay đổi từ loại, thay đổi vị trí, thay đổi cấu trúc. Thứ tư là so sánh các cách chuyển dịch trạng từ cách thức trong tác phẩm Harry Potter với các cách chuyển dịch của sinh viên. 15 Thứ năm là ứng dụng các kết quả nghiên cứu vào dịch thuật Thứ sáu là đề xuất ý kiến về giảng dạy trạng từ tiếng Anh. Chúng tôi hi vọng công trình này sẽ đóng góp vào việc nghiên cứu chung cả hai ngôn ngữ trên bình diện giảng dạy và dịch thuật. 2. Lịch sử vấn đề Qua khảo sát tình hình nghiên cứu, chúng tôi thấy rằng đã có rất nhiều sách, nhiều công trình và nhiều tác giả viết về vấn đề trạng từ tiếng Anh, vấn đề nghiên cứu đối chiếu hai ngôn ngữ Anh – Việt và vấn đề dịch thuật được thể hiện ở nhiều khía cạnh và góc độ khác nhau. Thứ nhất, đối với vấn đề nghiên cứu trạng từ tiếng Anh thì đã có nhiều tác giả, nhiều công trình, bài viết. Đặc biệt những vấn đề về chức năng, vị trí, cấu tạo và các loại trạng từ tiếng Anh thì có rất nhiều công trình bàn đến như là: “A Student’s Grammar of the English Language” (Ngữ pháp tiếng Anh của sinh viên) của Sidney Greenbaum & Randolph Quirk (2006) NXB Longman. Công trình này được tác giả chú trọng nhiều về chức năng của trạng từ. Trong sách này chức năng của trạng từ được làm rõ và có những ví dụ cụ thể minh họa. Nghiên cứu về vấn đề này còn có những công trình khác được thể hiện rõ trong những sách ngữ pháp như là: English Grammar in Use (Ngữ pháp tiếng Anh thực hành) của Raymond Murphy (2004) NXB Cambridge University Press. Quyển sách này chú trọng về việc sử dụng trạng từ, dùng trạng từ trong câu như thế nào cho đúng ngữ pháp, cho phù hợp với mục đích nói và ứng dụng những câu có nghĩa và đúng ngữ pháp vào trong từng ngữ cảnh cụ thể. Với cùng mục đích như trên thì có các sách Practical English Usage (Luyện tập sử dụng tiếng Anh) của Michael Swan (2005) NXB Oxford University Press; The Essential English Grammar (Ngữ pháp tiếng Anh thiết yếu), của Alexander (1993), NXB Longman; Longman Grammar of Spoken and Written English (Ngữ pháp Longman về tiếng Anh trong văn nói và văn viết), của Biber 16 (1999), Longman; Current English Grammar (Ngữ pháp tiếng Anh hiện hành), của Chalker, S. (1992), Macmillan Publisher Limited. Những nghiên cứu sâu hơn về ngôn ngữ tiếng Anh, về cách sử dụng tiếng Anh theo chức năng, theo mục đích giao tiếp thì có các sách: Language Grammar and Communication (Ngữ pháp và giao tiếp ngôn ngữ), của Delahurty (1994), McGraw Hill, INC. A University Course in English Grammar (Bài giảng Đại học về ngữ pháp tiếng Anh), của Downing (1995), Phoenix ELT. Advanced English Practice (luyện tập tiếng Anh nâng cao), Third edition, của Graver (1991), Oxford University Press; Functional English Grammar (Ngữ pháp tiếng Anh theo chức năng), của Lock (1996), Cambridge University Press; A University Grammar of English (Ngữ pháp tiếng Anh bậc Đại học), của Randolph (1993) Longman Group: Essex, England. Thứ hai, về vấn đề nghiên cứu đối chiếu ngôn ngữ nói chung và hai ngôn ngữ Anh – Việt nói riêng thì có các tác giả, các sách, bài viết như sau: Sách về nghiên cứu đối chiếu ngôn ngữ thì có “Bàn về khả năng so sánh các ngôn ngữ” của Solnsev, (Bùi Khánh Thế dịch từ tiếng Nga, 1981), và Ngôn ngữ học xuyên qua các nền văn hóa, của Lado, R. (Hoàng Văn Vân dịch (2003)). Những công trình này là nền tảng lý thuyết cho việc so sánh đối chiếu các ngôn ngữ. Lê Quang Thiêm (2004) có công trình “Nghiên cứu đối chiếu các ngôn ngữ”, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội. Trong đó có chương “Đối chiếu khuôn hình câu tiếng Việt và thành phần câu Việt Anh” và “Đối chiếu câu nghi vấn và câu phủ định Việt – Anh”. Hai phần này chuyên về so sánh, đối chiếu điểm tương đồng và khác biệt giữa câu tiếng Anh và câu tiếng Việt. Vũ Ngọc Tú (1996) cũng có công trình “Nghiên cứu đối chiếu trật tự từ Anh-Việt trên một số cấu trúc cơ bản”. Phạm Thị Tuyết Hương (2002) có công trình nghiên cứu “Trật tự từ trong cấu trúc động ngữ tiếng Anh và tiếng Việt”. Trong nghiên cứu này tác giả đã đưa ra một số điểm tương đồng và khác biệt giữa trật tự từ trong cấu trúc động ngữ của tiếng Anh và tiếng Việt. Các công trình này đã so 17 sánh đối chiếu những điểm khác biệt giữa hai ngôn ngữ Việt – Anh trên khía cạnh cấu trúc. Thứ ba, về vấn đề trạng từ và trạng ngữ thì có Võ Huỳnh Mai (1971-1973) với các bài viết: Vấn đề trạng ngữ trong tiếng Việt, “Ngôn Ngữ” (HN), s3; Bàn thêm về phạm vi của trạng ngữ trong tiếng Việt. TC Ngôn Ngữ, s2/1973. Liên quan đến đối chiếu chuyển dịch có luận án của Hà Thành Chung (2007) “Cú phân từ định ngữ và trạng ngữ trong tiếng Anh và các biểu thức tương đương trong tiếng Việt” được bảo vệ tại Trường Đại học KHXH & NV Hà Nội. Đây là đề tài nghiên cứu về định ngữ và trạng ngữ tiếng Anh và tìm ra những biểu thức tương đương với tiếng Việt về mặt lý thuyết. Thứ tư, về vấn đề dịch thuật thì có rất nhiều tác giả trong nước và ngoài nước, nhiều quyển sách, bài viết học thuật bàn về vấn đề này. Những nghiên cứu về dịch thuật của tác giả nước ngoài chẳng hạn như Nhập môn nghiên cứu dịch thuật: Lý thuyết và ứng dụng, của Jeremy Munday (Trịnh Lữ dịch) (2009) NXB Tri Thức. Đây là một tài liệu giáo khoa cung cấp một cái nhìn toàn cảnh về những đóng góp chủ chốt trong lĩnh vực nghiên cứu dịch thuật. Quyển sách liệt kê các khái niệm về dịch thuật và giới thiệu một số lý thuyết. Ngoài ra còn có các văn bản minh họa kèm theo bản dịch. Trong mỗi chương sách tác giả bàn về một lý thuyết dịch và áp dụng ngay vào các văn bản cụ thể để thử thách giá trị và tác dụng của lý thuyết ấy. Về vấn đề nghiên cứu dịch thuật thì ngoài công trình nêu trên còn có các công trình của Catford (1965), A Linguistic Theory of Translation (Lý thuyết ngôn ngữ dịch thuật) nhà xuất bản Oxford University, Oxford. Hay Gentzler (1993) cũng có công trình Contemporary Translation Theories (Những lý thuyết dịch thuật đương đại) nhà xuất bản Roudledge, London & New York. Tác giả Hatim và Mason (1990) cũng viết sách Discourse and the Translator (Diễn ngôn và dịch giả) nhà xuất bản Longman, UK, Jakobson (1959) cũng có bài viết On Linguistic Aspects of Translation (Những khía cạnh ngôn ngữ của dịch thuật), trên tạp chí The Translation Studies Reader, L. Venuti (ed.), 18 Roudledge, London & New York, 1998. Học giả Newmark cũng giới thiệu sách A Textbook of Translation (Sách học về dịch thuật), nhà xuất bản Prentice Hall, London 1988. Đối với vấn đề nghiên cứu dịch thuật trong nước thì nhà ngôn ngữ học Cao Xuân Hạo cũng đã có bài viết Suy nghĩ về dịch thuật (được đăng trên Vietbao.vn 18/01/2006). Bài viết bàn về các phương pháp dịch và đưa ra quan điểm dịch thuật của tác giả. Theo tác giả, người dịch phải lấy các tiêu chuẩn “tín”, “đạt”, “nhã” làm căn cứ và khi dịch phải trung thành cả về nội dung và hình thức. Nhà nghiên cứu ngôn ngữ Nguyễn Hồng Cổn đã có rất nhiều bài viết về vấn đề dịch thuật trên các mặt: lược sử dịch thuật, phương pháp thủ thuật dịch và vấn đề tương đương trong dịch thuật. Cụ thể là bài viết “Về vấn đề tương đương trong dịch thuật”, đăng trên tạp chí Ngôn ngữ, số 11/2001, “Dịch thuật: Bản chất và một số mô hình lí thuyết” trong: Việt ngữ học dưới ánh sáng các lí thuyết hiện đại, Nxb KHXH, 2005. “Các phương pháp và thủ pháp dịch thuật” trong: Những vấn đề ngôn ngữ học, Nxb ĐHQG Hà Nội, 2006. “Lược sử nghiên cứu dịch thuật” trong tạp chí Ngôn ngữ số 11, 2006 và bài viết “Lược sử về dịch thuật” trong tạp chí Ngôn ngữ số 8, 2006. Nói tóm lại, các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước đã nghiên cứu lịch sử dịch thuật và đưa ra nhiều lý thuyết dịch làm căn cứ, cơ sở chung cho vấn đề dịch thuật cho các ngôn ngữ. Về vấn đề nghiên cứu việc dịch từ tiếng Anh sang tiếng Việt thì phải kể đến quyển sách: “Dịch thuật: Từ lý thuyết đến thực hành”, của Nguyễn Thượng Hùng, (2005), NXB Văn Hóa Sài Gòn. Quyển sách này không chỉ đề cập đến lý thuyết dịch thuật, các hình thái dịch thuật, các dạng ngôn ngữ và chuyển đổi trong dịch thuật, mà còn đề cập đến các bước thực hiện trong quá trình dịch. Một quyển sách khác về dịch thuật đó là “Hướng dẫn kỹ thuật dịch Anh-Việt”, Nguyễn Quốc Hùng (2005) Nxb KHXH cũng đề cập đến cách dịch và kỹ thuật dịch từ tiếng Anh sang tiếng Việt. Tuy nhiên những công trình 19 này chỉ đề cập một cách chung nhất về vấn đề dịch thuật từ Anh sang Việt, về kỹ thuật dịch nói chung chứ không đi sâu vào việc dịch một từ loại cụ thể. Thứ năm, về việc nghiên cứu chuyển dịch một từ loại cụ thể thì có thể kể đến luận văn “Khảo sát thuật ngữ kinh tế trong văn kiện Đại hội Đảng CSVN và việc dịch tương ứng sang tiếng Anh” của tác giả Nguyễn Ngọc Toàn (2010). Luận văn chỉ đề cập đến việc dịch của một thuật ngữ chứ không phải một từ loại Ngoài ra nó chỉ đề cập đến việc dịch từ tiếng Việt sang tiếng Anh chứ không phải từ tiếng Anh sang tiếng Việt. Nhìn chung, những nghiên cứu, những bài viết về từ loại trạng từ tiếng Anh thì rất nhiều nhưng việc nghiên cứu sự chuyển dịch trạng từ tiếng Anh sang tiếng Việt thì chưa có công trình nghiên cứu cụ thể. Nếu có chỉ là những công trình lẻ tẻ về một khía cạnh của trạng từ chứ không tập trung đi sâu phân tích những vấn đề liên quan đến trạng từ như là vị trí, cấu tạo, chức năng, phân loại và cách chuyển dịch trạng từ sang tiếng Việt. Việc khảo cứu, miêu tả trạng từ tiếng Anh chưa có nhiều, trong lúc đó lỗi học tiếng Anh liên quan đến trạng từ, đến chuyển dịch khá phổ biến và tâm lý ngại, sợ trạng từ thường gặp trong người học nói chung và trong sinh viên nói riêng. Do vậy chúng tôi thực hiện đề tài “Khảo cứu việc dịch trạng từ tiếng Anh sang tiếng Việt (qua tác phẩm Harry Potter)” với mong muốn bù đắp những mảng còn trống về trạng từ trong phạm vi có thể của mình và mong muốn góp một phần nhỏ vào việc nghiên cứu chung của hai thứ tiếng: tiếng Việt (tiếng mẹ đẻ được sử dụng hàng ngày của chúng tôi) và tiếng Anh (công cụ ngôn ngữ giao tiếp quốc tế). 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Có thể nói tiếng Anh thuộc loại hình ngôn ngữ không giống với loại hình ngôn ngữ tiếng Việt. Cho nên vấn đề chuyển di ngôn ngữ (language transfer) là điều khó tránh khỏi và tất yếu. Sự chuyển di ngôn ngữ diễn ra ở nhiều bình diện như: ngữ âm, từ vựng, ngữ pháp. Đây là vấn đề hiện nay đang được nhiều người quan tâm, đặc biệt là những người làm công tác giảng dạy ngoại ngữ. 20 Tuy nhiên theo như tên gọi của đề tài luận án, chúng tôi sẽ không đi sâu nghiên cứu hết tất vả mọi vấn đề mà chỉ tập trung nghiên cứu một từ loại: trạng từ. Đối tượng nghiên cứu của luận án là những trạng từ trong tiếng Anh và việc dịch trạng từ tiếng Anh sang những yếu tố tương đương trong tiếng Việt (được khảo sát chủ yếu qua tác phẩm “Harry Potter”). Như thế cũng có thể thấy rằng những yếu tố như là những cụm trạng từ hoặc những mệnh đề trạng từ thì không được nghiên cứu trong luận án. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Trong luận án chúng tôi không thể bao quát mọi vấn đề về trạng từ. Chúng tôi không tìm hiểu trạng từ trên tất cả các bình diện ngôn ngữ mà chỉ tập trung nghiên cứu các trạng từ tiếng Anh về vị trí, cấu tạo, chức năng. Sau đó chúng tôi sẽ tiến hành khảo sát việc dịch trạng từ cách thức tiếng Anh sang tiếng Việt (được khảo sát chủ yếu qua tác phẩm Harry Potter). Ở phần này chúng tôi đặc biệt đi sâu tìm hiểu, khảo sát về những thay đổi của loại trạng từ này khi dịch sang tiếng Việt như: thay đổi từ loại, thay đổi vị trí. Lý do của việc giới hạn khảo cứu trạng từ cách thức tiếng Anh là vì trạng từ cách thức tiếng Anh chiếm số lượng khá lớn (theo như khảo sát ban đầu là có hơn 80% trạng từ là trạng từ cách thức) và hầu hết loại trạng từ này được nhận diện dễ dàng nhờ hậu tố -ly. Ngoài ra các đặc điểm về cấu tạo, vị trí, chức năng của trạng từ cách thức là đặc trưng của từ loại trạng từ. Việc nghiên cứu sự chuyển dịch của trạng từ sẽ được tiến hành trên văn bản tiếng Anh hiện đại, cụ thể là văn bản tiếng Anh của bộ sách Harry Potter của nhà văn Anh J.K. Rowling và bản dịch tiếng Việt của nhà văn Lý Lan. Chúng tôi sẽ tiến hành khảo sát trên 6 tập đầu tiên của bộ sách gồm 7 tập này (vì khi tiến hành khảo sát đầu năm 2007 thì chỉ có 6 tập đầu tiên được xuất bản). Chúng tôi cũng sẽ so sánh cách dịch trạng từ cách thức của sinh viên và của giáo viên với cách dịch trạng từ cách thức trong tác phẩm Harry Potter để thấy điểm giống và điểm khác nhau từ đó đề ra các cách chuyển dịch hợp lý cho loại trạng từ này.