Häc viÖn chÝnh trÞ - hµnh chÝnh quèc gia Hå ChÝ Minh
.............W X..............
b¸o c¸o tæng kÕt ®Ò tµi khoa häc cÊp bé
n¨m 2007
M∙ sè: B07 - 25
“Khai th¸c gi¸ trÞ tri thøc b¶n ®Þa ng−êi Th¸i
phôc vô yªu cÇu ph¸t triÓn kinh tÕ - x∙ héi
ë c¸c khu t¸i ®Þnh c−
thuéc dù ¸n thuû ®iÖn S¬n la”
C¬ quan chñ tr×:
Häc viÖn ChÝnh trÞ khu vùc I
Chñ nhiÖm ®Ò tµi: Th/s. NguyÔn ThÞ Thanh HuyÒn
Th− ký: Th/s. NguyÔn ViÖt Ph−¬ng
6810
17/4/2008
Hµ Néi - 2007
Häc viÖn chÝnh trÞ - hµnh chÝnh quèc gia Hå ChÝ Minh
.............W X..............
B¸o c¸o tæng hîp
kÕt qu¶ nghiªn cøu
®Ò tµi khoa häc cÊp bé n¨m 2007
M∙ sè: B07 - 25
“Khai th¸c gi¸ trÞ tri thøc b¶n ®Þa ng−êi Th¸i phôc vô yªu cÇu
ph¸t triÓn kinh tÕ - x∙ héi ë c¸c khu t¸i ®Þnh c− thuéc dù ¸n
thuû ®iÖn S¬n la”
C¬ quan chñ tr×:
Häc viÖn ChÝnh trÞ khu vùc I
Chñ nhiÖm ®Ò tµi: Th/s. NguyÔn ThÞ Thanh HuyÒn
Th− ký: Th/s. NguyÔn ViÖt Ph−¬ng
Hµ Néi - 2007
Môc lôc
Trang
Më ®Çu
1
Ch−¬ng 1: VÞ trÝ, tÇm quan träng cña viÖc khai th¸c gi¸ trÞ tri thøc b¶n
9
®Þa ng−êi Th¸i phôc vô yªu cÇu ph¸t triÓn kinh tÕ - x∙ héi ë c¸c khu t¸i
®Þnh c− thuéc dù ¸n Thuû ®iÖn S¬n La
1.1. Mét sè kh¸i niÖm, thuËt ng÷ liªn quan
9
1.2. Nh÷ng gi¸ trÞ c¬ b¶n cña tri thøc b¶n ®Þa ng−êi Th¸i liªn quan
®Õn ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi ë c¸c khu t¸i ®Þnh c−
15
1.3. Nh÷ng yªu cÇu c¬ b¶n vÒ khai th¸c gi¸ trÞ tri thøc b¶n ®Þa ng−êi
Th¸i phôc vô nhiÖm vô ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi ë c¸c khu t¸i ®Þnh c−
thuéc dù ¸n Thuû ®iÖn S¬n La
38
Ch−¬ng 2: Thùc tr¹ng khai th¸c gi¸ trÞ tri thøc b¶n ®Þa ng−êi Th¸i phôc
46
vô yªu cÇu ph¸t triÓn kinh tÕ - x∙ héi ë c¸c khu t¸i ®Þnh c− thuéc dù ¸n
Thuû ®iÖn S¬n La
2.1. T×nh h×nh di d©n, t¸i ®Þnh c− phôc vô Thuû ®iÖn S¬n La
2.2. Thùc tr¹ng khai th¸c tri thøc b¶n ®Þa ng−êi Th¸i phôc vô ph¸t
triÓn kinh tÕ - x· héi ë c¸c khu t¸i ®Þnh c− thÝ ®iÓm thuéc dù ¸n Thuû
®iÖn S¬n La
2.3. Nguyªn nh©n vµ bµi häc kinh nghiÖm
Ch−¬ng 3: Ph−¬ng h−íng vµ gi¶i ph¸p c¬ b¶n khai th¸c gi¸ trÞ tri thøc
46
52
86
90
b¶n ®Þa ng−êi Th¸i phôc vô yªu cÇu ph¸t triÓn kinh tÕ - x∙ héi ë c¸c khu
t¸i ®Þnh c− thuéc dù ¸n Thuû ®iÖn S¬n La
3.1. Ph−¬ng h−íng
90
3.2. Mét sè gi¶i ph¸p c¬ b¶n
91
3.3. KiÕn nghÞ
111
KÕt luËn
113
Phô lôc
116
Tµi liÖu tham kh¶o
122
Më ®Çu
1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi
Trong qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc, g¾n liÒn víi x©y
dùng c¸c c«ng tr×nh träng ®iÓm quèc gia lµ qu¸ tr×nh t¸i cÊu tróc ®êi sèng d©n
c− trong ph¹m vi kh«ng gian mµ c«ng tr×nh ®ã t¸c ®éng. Tuú thuéc vµo quy
m«, tÝnh chÊt vµ ®Æc ®iÓm tõng c«ng tr×nh mµ x¸c ®Þnh h×nh thøc vµ ph−¬ng
ph¸p t¸i cÊu tróc ®êi sèng c− d©n thÝch øng. Trong sè c¸c c«ng tr×nh träng
®iÓm quèc gia th× Thuû ®iÖn S¬n La cã t¸c ®éng rÊt to lín ®èi víi qu¸ tr×nh t¸i
cÊu tróc ®êi sèng d©n c− ë T©y B¾c, kh«ng chØ v× quy m« cña dù ¸n kho¶ng 3
tû USD, kh«ng chØ v× T©y B¾c lµ ®Þa h×nh khã kh¨n nhÊt c¶ n−íc, mµ cßn ë
®Æc tr−ng cña mét c«ng tr×nh thuû ®iÖn. §Ó t¹o ®−îc lßng hå thuû ®iÖn cã søc
chøa thuû n¨ng lín, ®ßi hái ph¶i di dêi mét l−îng lín d©n c− ra khái lµng b¶n
vµ ruéng ®Êt mµ hä ®· sinh sèng ngµn ®êi. §©y thùc sù lµ mét c«ng cuéc t¸i
cÊu tróc c¨n b¶n ®êi sèng c− d©n b¶n ®Þa ven lßng s«ng §µ thuéc ®Þa bµn di
dêi, víi c¶ thay ®æi c¨n b¶n ®êi sèng kinh tÕ - x· héi, c¶ yÕu tè v¨n ho¸ vËt
chÊt vµ v¨n ho¸ tinh thÇn.
NhËn thøc râ tÇm vãc vµ ý nghÜa cña c«ng tr×nh Thuû ®iÖn S¬n La ®èi
víi sù ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi T©y B¾c, Nhµ n−íc ®· dµnh nguån kinh phÝ
lín ®Çu t− quy ho¹ch, x©y dùng c¸c khu t¸i ®Þnh c− (T§C) cho c¸c ®èi t−îng
thuéc diÖn di dêi khái lßng s«ng §µ. Song dù ¸n T§C míi b¾t ®Çu vËn hµnh
®· béc lé kh«ng Ýt nh÷ng khuyÕt tËt. ViÖc ®−a mét sè l−îng lín c− d©n phÇn
lín canh t¸c n−¬ng rÉy (xen lÉn canh t¸c ruéng n−íc thung lòng) víi tËp qu¸n
canh t¸c tù cÊp tù tóc lµ phæ biÕn chuyÓn sang s¶n xuÊt hµng ho¸ theo h−íng
c«ng nghiÖp ho¸; viÖc chuyÓn tõ ph−¬ng thøc s¶n xuÊt tuú thuéc chÆt chÏ vµo
m«i tr−êng tù nhiªn sang mét m«i tr−êng nh©n t¹o víi nh÷ng quy ho¹ch chi
tiÕt cña Nhµ n−íc; c¸c téc ng−êi thiÓu sè vèn cã tËp qu¸n quÇn c− mang tÝnh
céng ®ång bÒn chÆt víi nh÷ng b¶n s¾c v¨n ho¸ ®Æc tr−ng Ýt nhiÒu bÞ xÐ lÎ ®Ó
phôc vô cho c¸c dù ¸n T§C; nh÷ng yÕu tè v¨n ho¸ truyÒn thèng g¾n liÒn víi
nh÷ng kh«ng gian sinh tån ®Æc tr−ng ®· chuyÓn sang vËn ®éng trong c¶nh
quan mang tÝnh nh©n t¹o lµ chñ yÕu… ®· t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn cuéc sèng
1
con ng−êi. NÕu thiÕu nh÷ng c©n nh¾c, tÝnh to¸n cÈn träng, qu¸ tr×nh di dêi ®Õn
c¸c khu T§C kh«ng nh÷ng kh«ng ®−a l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ - x· héi nh− mong
muèn, mµ nhiÒu khi cßn lµm ®¶o lén ®êi sèng c− d©n vµ nh÷ng hÖ luþ g¾n liÒn
víi ®¶o lén Êy. §iÒu ®ã kh«ng cßn ë d¹ng kh¶ n¨ng mµ ®· trë thµnh hiÖn thùc
khi hµng tr¨m hé T§C nu«i bß s÷a ë Méc Ch©u thÊt b¹i; khi nhiÒu m« h×nh
s¶n xuÊt hµng ho¸ ®æ bÓ, cuéc sèng trªn vïng ®Êt míi r¬i vµo vßng lao ®ao;
nhiÒu gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn thèng vµ tri thøc b¶n ®Þa bÞ mai mét. Nh÷ng tæn
th−¬ng vÒ vËt chÊt vµ tinh thÇn ®ã ®· khiÕn cho gÇn ®©y ®· cã 300 hé gia ®×nh
thuéc nhiÒu d©n téc kh¸c nhau ®· rêi bá khu T§C trë vÒ quª h−¬ng, b¶n
qu¸n…
Mét trong nguyªn nh©n cña nh÷ng bÊt cËp Êy lµ thiÕu nh÷ng nghiªn cøu
c¬ b¶n vÒ v¨n ho¸ téc ng−êi, tËp qu¸n canh t¸c, ph−¬ng thøc s¶n xuÊt, nh÷ng
gi¸ trÞ tri thøc b¶n ®Þa cña c¸c d©n téc ®Ó vËn dông trong x©y dùng, quy
ho¹ch c¸c khu T§C. Chóng ta ®· ¸p dông m« h×nh s¶n xuÊt hµng ho¸ cho
céng ®ång c− d©n ch−a hÒ cã qu¸ tr×nh chuÈn bÞ thÝch øng víi nã, t¹o nªn sù
“®øt g·y” vÒ ph−¬ng thøc s¶n xuÊt. C¸c khu T§C víi quy ho¹ch chi tiÕt c¶
diÖn tÝch canh t¸c lÉn ph−¬ng thøc s¶n xuÊt, trªn thùc tÕ ®· t¸ch rêi con ng−êi
víi kh«ng gian c− tró, kh«ng gian sinh tån (ruéng ®Êt, vèn rõng, th¶m thùc
vËt, s«ng suèi…) vµ nh÷ng tËp qu¸n canh t¸c g¾n víi ®iÒu kiÖn tù nhiªn Êy
vèn ®· song hµnh cïng víi c− d©n b¶n ®Þa tõ bao ®êi nay.Trong m«i tr−êng,
®iÒu kiÖn sinh tån vµ canh t¸c truyÒn thèng Êy, céng ®ång c− d©n ®· ®óc kÕt
®−îc hÖ thèng tri thøc b¶n ®Þa ph¶n ¸nh nh÷ng hiÓu biÕt cña m×nh vÒ tù nhiªn
(sinh quyÓn, th¶m thùc vËt, nguån n−íc, vèn rõng…). Trong hÖ thèng tri thøc
®ã th× tri thøc b¶n ®Þa cña ng−êi Th¸i chiÕm mét vÞ trÝ ®Æc biÖt quan träng bëi
sè l−îng c− d©n lín nhÊt ë T©y B¾c, bëi tr×nh ®é ph¸t triÓn cao h¬n vµ cã ¶nh
h−ëng lín ®Õn c¸c d©n téc thiÓu sè cã d©n sè Ýt h¬n trong vïng, bëi chiÕm tû
lÖ ®a sè trong 12 d©n téc thuéc ®èi t−îng ph¶i di dêi ®Õn c¸c khu T§C (chiÕm
55.15% trong tæng sè d©n t¸i ®Þnh c−). HÖ thèng tri thøc b¶n ®Þa ®ã ®· trë
thµnh nÕp c¶m, nÕp nghÜ cña ®ång bµo, hµm chøa trong ®ã nh÷ng gi¸ trÞ tæng
kÕt quan träng vÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ x· héi, nÕu thiÕu hiÓu biÕt vÒ nã vµ vËn
dông phï hîp trong quy ho¹ch ph¸t triÓn c¸c khu T§C th× c¸c môc tiªu ®Æt ra
rÊt khã thµnh c«ng vµ thËm chÝ ®æ vì, thÊt b¹i.
2
Tõ suy nghÜ nªu trªn, chóng t«i chän vÊn ®Ò “Khai th¸c gi¸ trÞ tri thøc
b¶n ®Þa ng−êi Th¸i phôc vô c¸c nhiÖm vô ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi ë c¸c khu
t¸i ®Þnh c− thuéc dù ¸n Thuû ®iÖn S¬n La” lµm ®èi t−îng nghiªn cøu. §©y lµ
mét nhiÖm vô khoa häc cã ý nghÜa thùc tiÔn cÊp b¸ch. Nghiªn cøu thµnh c«ng
®Ò tµi nµy sÏ gãp phÇn cïng c¸c ®Þa ph−¬ng T©y B¾c, tr−íc hÕt lµ tØnh S¬n La,
th¸o gì nh÷ng khã kh¨n, ®iÒu chØnh quy ho¹ch, ®Þnh h−íng c¸c ho¹t ®éng
kinh tÕ ë tõng khu T§C ®¶m b¶o yªu cÇu ph¸t triÓn bÒn v÷ng. H¬n thÕ n÷a,
thùc tiÔn ®Ò tµi d¹ng nµy cßn n»m trong ®Þnh h−íng vÒ g¾n kÕt chÆt chÏ gi÷a
nghiªn cøu c¬ b¶n víi nghiªn cøu øng dông, gi÷a nghiªn cøu lý luËn vµ tæng
kÕt thùc tiÔn vµ thÓ hiÖn tinh thÇn h−íng vÒ ®Þa ph−¬ng trong ®æi míi ho¹t
®éng nghiªn cøu khoa häc cña Häc viÖn ChÝnh trÞ quèc gia Hå ChÝ Minh
trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y.
5. T×nh h×nh nghiªn cøu
Nghiªn cøu vÒ v¨n ho¸, b¶n s¾c v¨n ho¸, nh÷ng gi¸ trÞ tri thøc b¶n ®Þa
cña c¸c d©n téc thiÓu sè, ®Æc biÖt lµ ng−êi Th¸i ë T©y B¾c cña n−íc ta ®−îc
c¸c häc gi¶ ®Ò cËp kh¸ nhiÒu vµ d−íi nhiÒu khÝa c¹nh. Cã thÓ chia c¸c vÊn ®Ò
nghiªn cøu thµnh mÊy nhãm c¬ b¶n sau:
Thø nhÊt: Nh÷ng chuyªn kh¶o, ®Ò tµi, nghiªn cøu vÒ ®Æc ®iÓm phong
tôc, tËp qu¸n, v¨n ho¸ cña c¸c d©n téc miÒn nói nãi chung, qua ®ã ®óc rót
nh÷ng gi¸ trÞ tri thøc b¶n ®Þa cña c¸c téc ng−êi, ®Æc biÖt lµ ng−êi Th¸i.
Quan träng h¬n, c¸c t¸c gi¶ cßn ®Ò cËp ®Õn qu¸ tr×nh giao thoa, tiÕp nhËn, gi÷a
c¸c nÒn v¨n ho¸ trong qu¸ tr×nh lÞch sö. Trªn c¬ së ®ã ®Ò ra nh÷ng gi¶i ph¸p
cô thÓ ®Ó b¶o tån c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸, gi¸ trÞ tri thøc b¶n ®Þa trong thêi kú míi thêi kú CNH, H§H ®Êt n−íc. Tiªu biÓu lµ c«ng tr×nh cña Ph¹m §øc D−¬ng:
"Céi nguån m« h×nh v¨n ho¸ x· héi lóa n−íc cña ng−êi ViÖt Nam qua cø liÖu
ng«n ng÷", Nghiªn cøu LÞch sö, sè 5, 1982; CÇm Träng: "MÊy vÊn ®Ò vÒ lÞch
sö h×nh thµnh kinh tÕ - x· héi cæ ®¹i ng−êi Th¸i T©y B¾c ViÖt Nam", Nxb.
Khoa häc X· héi, Hµ Néi, 1987; CÇm Träng - Phan H÷u DËt: "V¨n Ho¸ Th¸i
ViÖt Nam", Nxb. V¨n ho¸ D©n téc, Hµ Néi, 1995; GS.TS TrÇn V¨n BÝnh (chñ
biªn): "V¨n ho¸ c¸c d©n téc T©y B¾c - Thùc tr¹ng vµ nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra",
Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2004; PGS.TS Lª Nh− Hoa (chñ biªn): "V¨n
ho¸ øng sö c¸c d©n téc ViÖt Nam", Nxb. V¨n ho¸ Th«ng tin, Hµ Néi 2002;
3
GS.TS TrÇn V¨n BÝnh (chñ biªn): "V¨n ho¸ c¸c d©n téc T©y B¾c - Thùc tr¹ng
vµ nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra", Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 2004; GS.TS Phan
H÷u DËt (chñ biªn): "MÊy vÊn ®Ò lý luËn vµ thùc tiÔn cÊp b¸ch liªn quan ®Õn
mèi quan hÖ d©n téc hiÖn nay", Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 2001,...
Thø hai; C¸c bµi viÕt, ®Ò tµi nghiªn cøu cô thÓ vÒ b¶n s¾c v¨n ho¸ mét
sè d©n téc thiÓu sè ViÖt Nam, d©n téc Th¸i ë khu vùc T©y B¾c ViÖt Nam
trong thêi kú c¶ n−íc qu¸ ®é ®i lªn chñ nghÜa x· héi. Tiªu biÓu nh−: Ph¹m
V¨n §ång "Gãp phÇn nghiªn cøu b¶n lÜnh b¶n s¾c c¸c d©n téc ViÖt Nam",
Nxb Khoa häc X· Héi, Hµ Néi, 1979; TrÇn Quèc V−îng - CÈm Träng: "Sù
tham gia cña v¨n ho¸ Th¸i vµo sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn v¨n ho¸ ViÖt
Nam" - B¸o c¸o khoa häc tr×nh bµy t¹i Héi nghÞ Quèc tÕ Th¸i häc lÇn thø II,
B¨ng cèc th¸ng 8-1983 (b¶n tiÕng Anh); TrÇn Quèc V−îng – CÇm Träng:
"Th¸i §en, Th¸i Tr¾ng vµ sù ph©n bè c− d©n Tµy - Th¸i cæ ë ViÖt Nam”,
Nghiªn cøu LÞch sö sè 236; CÇm Träng "Tõ nh÷ng tªn gäi cña tõng d©n téc
trong céng ®ång ng«n ng÷ Tµy - Th¸i chóng ta cã thÓ nghiªn cøu g× vÒ nguån
gèc cña hä ?", T¹p chÝ D©n téc häc, sè 4 n¨m 1992
Nh÷ng c«ng tr×nh nµy ®Ò cËp t−¬ng ®èi chi tiÕt nh÷ng thay ®æi vÒ c¸c
phong tôc, tËp qu¸n, luËt tôc, nh÷ng −u ®iÓm, h¹n chÕ, nh÷ng thèng kª cô thÓ
vÒ d©n c−, tr×nh ®é kinh tÕ, th¸i ®é, c¸ch lµm cña c¸c cÊp chÝnh quyÒn ®èi vµ
thùc tr¹ng cña khu vùc T©y B¾c, nhÊt lµ c¸c khu vùc T§C nh»m phôc vô c¸c
c«ng tr×nh x©y dùng lín cña ®Êt n−íc trong thêi kú míi. Trªn c¬ së ®ã ®Ò xuÊt
mét sè c¸c gi¶i ph¸p, kiÕn nghÞ nh»m æn ®Þnh ®êi sèng vËt chÊt còng nh− tinh
thÇn cña c− d©n. Tuy nhiªn, møc ®é ®ã chØ dõng l¹i ë viÖc chØ ra nh÷ng thay
®æi mµ ch−a ®i s©u vµo nguyªn nh©n, b¶n chÊt cña sù thay ®æi.
Thø ba, nh÷ng t¸c phÈm vµ c«ng tr×nh nghiªn cøu sù thay ®æi trong
mét sè lÜnh vùc cô thÓ vÒ ®êi sèng v¨n ho¸ cña c¸c d©n téc thiÓu sè khu vùc
T©y B¾c nh÷ng n¨m gÇn ®©y. Trong ®ã Ýt nhiÒu nhÊn tíi viÖc ph¸t huy b¶n s¾c
v¨n ho¸, nh÷ng gi¸ trÞ tri thøc b¶n ®Þa cña ®ång bµo phôc vô môc tiªu ph¸t
triÓn bÒn v÷ng. Tiªu biÓu nh−: TS Ng« Ngäc Th¾ng (chñ nhiÖm): "V¨n ho¸
b¶n lµng c¸c d©n téc Th¸i, M«ng ë c¸c tØnh miÒn nói T©y B¾c vµ ph¸t huy b¶n
s¾c v¨n ho¸ d©n téc trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay", §Ò tµi khoa häc cÊp bé 1997;
Th/s NguyÔn Xu©n Tr−êng (chñ nhiÖm): "T¸c ®éng cña luËt tôc ®èi víi viÖc
4
qu¶n lý x· héi ë d©n téc Th¸i, M«ng thuéc T©y B¾c ViÖt Nam", §Ò tµi khoa
häc cÊp bé, 1997; PGS.TS Cao V¨n Thanh (chñ nhiÖm): "B¶o tån vµ ph¸t huy
gi¸ trÞ mét sè tÝn ng−ìng truyÒn thèng cña ng−êi ViÖt Nam hiÖn nay", §Ò tµi
khoa häc cÊp c¬ së, 2005... TS NguyÔn Quèc PhÈm (chñ biªn): "HÖ thèng
chÝnh trÞ cÊp c¬ së vµ d©n chñ ho¸ ®êi sèng x· héi n«ng th«n miÒn nói, vïng
d©n téc thiÓu sè c¸c tØnh miÒn nói phÝa B¾c n−íc ta", Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia,
Hµ Néi, n¨m 2000; TS. Lª Ph−¬ng Th¶o (chñ nhiÖm): "N©ng cao n¨ng lùc tæ
chøc ho¹t ®éng thùc tiÔn ®éi ngò c¸n bé chñ chèt cÊp huyÖn biªn giíi phÝa
B¾c n−íc ta trong t×nh h×nh hiÖn nay - Mét sè vÊn ®Ò lý luËn vµ thùc tiÔn", §Ò
tµi khoa häc cÊp Bé, n¨m 2001; TS. Lª Ph−¬ng Th¶o: "Ph¸t huy vai trß cña
giµ lµng, tr−ëng b¶n, ng−êi cã uy tÝn trong ®ång bµo d©n téc thiÓu sè", T¹p
chÝ D©n téc häc sè1/2004; §øc Long: "S«ng §µ héi tô nh÷ng c«ng tr×nh lín",
Thêi b¸o Kinh tÕ, sè 10/2006; H÷u H¹nh - M¹nh ThuÇn: "T¸i ®Þnh c− cho
nh©n d©n vïng lßng hå S«ng §µ - Cuéc s¾p xÕp lín cña S¬n La", B¸o Nh©n
D©n, sè 18429/2006;... - PGS.TS Hoµng Xu©n Tý - PGS.TS Lª Träng Cóc (chñ
biªn): “KiÕn thøc b¶n ®Þa cña ®ång bµo vïng cao trong n«ng nghiÖp vµ qu¶n
lý tµi nguyªn thiªn nhiªn”, Nxb N«ng nghiÖp, Hµ Néi, 1998, tr 12; Hoµng H÷u
B×nh: “Tri thøc ®Þa ph−¬ng vµ vÊn ®Ò ph¸t triÓn bÒn v÷ng ë miÒn nói ViÖt
Nam”, T¹p chÝ D©n téc häc, sè 2 - 1998, tr 51.
Tõ sù ph©n tÝch trªn cã thÓ thÊy: møc ®é ®Ò cËp cña c¸c c«ng tr×nh nªu
tr×nh nªu trªn mÆc dï ®· cung cÊp cho ®Ò tµi nh÷ng t− liÖu quan träng nh−ng
viÖc nãi vÒ thùc tr¹ng v¨n ho¸ ng−êi Th¸i t¹i c¸c khu d©n c− míi kh«ng nhiÒu.
H¬n n÷a, ®iÒu dÔ nhËn thÊy lµ ch−a cã c«ng tr×nh ®−a ra nh÷ng dù b¸o vÒ viÖc
g×n gi÷ vµ ph¸t huy nh÷ng gi¸ trÞ tri thøc b¶n ®Þa ng−êi Th¸i ë c¸c khu d©n c−
míi trong t−¬ng lai.
Thø t−, mét sè bµi b¸o, t¹p chÝ ®¨ng t¶i th«ng tin s¬ bé vÒ viÖc triÓn
khai c¸c kÕ ho¹ch x©y dùng Nhµ m¸y Thuû ®iÖn S¬n La, trong ®ã cã kÕ
ho¹ch tæng thÓ x©y dùng c¸c ®iÓm T§C cho céng ®ång c− d©n thuéc ®èi
t−îng di dêi khái lßng hå S«ng §µ. Nh÷ng b¶n kÕ ho¹ch vµ b¶n b¸o c¸o nµy
cung cÊp c¸c th«ng tin vÒ kÕ ho¹ch x©y dùng nhµ m¸y, thiÕt kÕ khu T§C vµ
¶nh h−ëng cña nã ®èi víi ®êi sèng kinh tÕ - x· héi ë T©y B¾c.
5
Tuy vËy, ®Õn nay vÉn ch−a cã nghiªn cøu chuyªn biÖt vÒ “Khai th¸c gi¸
tri thøc b¶n ®Þa ng−êi Th¸i phôc vô yªu cÇu ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi ë c¸c
khu T§C thuéc dù ¸n Thuû ®iÖn S¬n La”. Do ®ã, viÖc thùc hiÖn ®Ò tµi nµy lµ
rÊt cÇn thiÕt xÐt trªn c¶ ý nghÜa lý luËn vµ thùc tiÔn.
6. Môc tiªu cña ®Ò tµi
- Kh¶o s¸t, ®¸nh gi¸ thùc tr¹ng khai th¸c tri thøc b¶n ®Þa ng−êi Th¸i
trong qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi ho¹t ®éng kinh tÕ - x· h«i tõ ®Þa bµn truyÒn thèng
®Õn c¸c khu T§C thÝ ®iÓm thuéc dù ¸n Thuû ®iÖn S¬n La.
- §Ò xuÊt ph−¬ng h−íng vµ gi¶i ph¸p khai th¸c gi¸ trÞ tri thøc b¶n ®Þa
ng−êi Th¸i phôc vô yªu cÇu ph¸t triÓn kinh tÕ ë c¸c khu T§C thuéc dù ¸n
Thuû ®iÖn S¬n La, nhÊt lµ ®iÒu chØnh nh÷ng bÊt cËp gÇn ®©y vµ ®¶m b¶o ph¸t
triÓn bÒn v÷ng trong thêi gian tíi.
7. Giíi h¹n, ph¹m vi nghiªn cøu
7.1. VÒ néi dung
+ Tri thøc b¶n ®Þa cña c¸c ®èi t−îng khu T§C rÊt ®a d¹ng, thuéc nhiÒu
d©n téc thiÓu sè kh¸c nhau, ®Ò tµi chØ nghiªn cøu tri thøc b¶n ®Þa cña ng−êi
Th¸i.
+Tri thøc b¶n ®Þa cña ng−êi Th¸i rÊt phong phó bao gåm nh÷ng hiÓu biÕt
vÒ tù nhiªn, x· héi vµ t− duy con ng−êi, ®Ò tµi chØ nghiªn cøu nh÷ng gi¸ trÞ tri
thøc cña ng−êi Th¸i liªn quan ®Õn yªu cÇu ph¸t triÓn kinh tÕ – x· héi ë c¸c
khu vùc T§C. Trong ®ã næi bËt lµ nh÷ng tri thøc vÒ s¶n xuÊt, ®Æc biÖt lµ s¶n
xuÊt n«gn nghiÖp; tri thøc vÒ qu¶n lý x· héi mang ®Ëm tÝnh céng ®ång bÒn
chÆt; vÒ øng xö cña con ng−êi ®èi víi m«i tr−êng tù nhiªn nh»m ®¶m b¶o yªu
cÇu ph¸t triÓn bÒn v÷ng (b¶o tån nguån gien thiªn nhiªn, kÕt hîp gi÷a khai
th¸c víi b¶o vÖ nguån n−íc, b¶o vÖ m«i tr−êng sinh th¸i); tri thøc vÒ b¶o vÖ
søc khoÎ (sö dông vµ khai t¸c nguån th¶o d−îc) phôc vô trùc tiÕp cho viÖc
n©ng cao chÊt l−îng nguån nh©n lùc phôc vô sù ph¸t triÓn cña vïng T©y B¾c.
7.2. VÒ ®Þa bµn
Khu t¸i ®Þnh c− n»m ë c¶ hai tØnh S¬n La vµ §iÖn Biªn, Lai Ch©u ®Ò tµi
chñ yÕu tæng kÕt c¸c khu T§C trªn ®Þa bµn tØnh S¬n La. §Ò tµi sÏ tËp trung
kh¶o s¸t khu T§C thÝ ®iÓm thuéc huyÖn T©n LËp, khu t¸i ®Þnh c− däc quèc lé
6
6 thuéc tØnh S¬n La ®−îc tiÕn hµnh tõ n¨m 2005. Bªn c¹nh ®ã, ®Ò tµi còng
b−íc ®Çu t×m hiÓu nh÷ng m« h×nh T§C cña Dù ¸n ®−îc thùc hiÖn tõ cuèi n¨m
2006 vµ ®Çu n¨m 2007 ®Õn nay, tiªu biÓu nh− ®iÓm T§C Nµ Nhôm x· M−êng
Chïm huyÖn M−êng La lµ ®iÓm T§C ®Çu tiªn ®−îc tiÕn hµnh tõ sù rót kinh
nghiÖm cña m« h×nh thÝ ®iÓm T©n LËp.
LÊy S¬n La lµm ®Þa bµn träng t©m kh¶o s¸t, nh−ng ®Ò tµi cã më réng
kh¸ch thÓ nghiªn cøu ®Ó cã ®iÒu kiÖn so s¸nh, nhÊt lµ so víi chÝnh s¸ch t¸i
®Þnh c− tõ nhiÒu thËp kû tr−íc ®©y khi x©y dùng Thuû ®iÖn Hoµ B×nh hoÆc
mét sè ®Þa ®iÓm t¸i ®Þnh c− kh¸c thuéc c¸c c«ng tr×nh träng ®iÓm quèc gia.
9. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu
§Ò tµi thuéc d¹ng nghiªn cøu tæng kÕt thùc tiÔn nªn sö dông c¸c ph−¬ng
ph¸p sau:
- Ph−¬ng ph¸p thu thËp vµ ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch: ph−¬ng ph¸p nµy
®−îc sö dông ®Ó thu thËp vµ ph©n tÝch c¸c nguån d÷ liÖu cã liªn quan ®Õn ®Ò
tµi nghiªn cøu bao gåm c¸c tµi liÖu s¸ch, b¸o chÝ ®Ò cËp ®Õn néi dung nh÷ng
gi¸ trÞ tri thøc b¶n ®Þa ng−êi Th¸i ë S¬n La vµ c¸c v¨n b¶n cña §¶ng vµ Nhµ
n−íc cña Trung −¬ng còng nh− ®Þa ph−¬ng vÒ c¸c chñ tr−¬ng chÝnh s¸ch, ®Æc
biÖt lµ chÝnh s¸ch ph¸t triÓn s¶n xuÊt ë c¸c vïng T§C thuéc quy ho¹ch Thuû
®iÖn S¬n La.
- Ph−¬ng thøc nghiªn cøu ®Þnh l−îng: ph−¬ng ph¸p nµy ®−îc sö dông
trong thu thËp c¸c th«ng tin cÇn thiÕt vÒ thùc tr¹ng viÖc khai th¸c nh÷ng gi¸ trÞ
tri thøc b¶n ®Þa phôc vô yªu cÇu ph¸t triÓn kinh tÕ – x· héi ë c¸c vïng T§C
cña ng−êi Th¸i thuéc dù ¸n Thuû ®iÖn S¬n La. §Ó ®Þnh l−îng ®−îc vÊn ®Ò
nghiªn cøu, kü thuËt ®−îc sö dông chñ yÕu lµ tiÕn hµnh lËp c¸c phiÕu ®iÒu tra
b»ng b¶ng hái c¸c th«ng tin cã liªn quan ®Õn néi dung nghiªn cøu.
- Ph−¬ng thøc nghiªn cøu ®Þnh tÝnh: ®−îc sö dông ®Ó x©y dùng c¸c c©u
hái më, t×m kiÕm c¸c nguån th«ng tin Èn th«ng qua nghiªn cøu tæng hîp,
pháng vÊn s©u theo c¸ nh©n hoÆc tõng nhãm tËp trung vÒ nh÷ng vÊn ®Ò liªn
quan ®Õn ®Ò tµi.
- Ph−¬ng ph¸p chuyªn gia, chuyªn kh¶o: th«ng qua c¸c cuéc héi th¶o,
c¸c cuéc to¹ ®µm, pháng vÊn c¸c nhµ khoa häc, c¸c chuyªn gia cã kiÕn thøc lý
luËn vµ thùc tiÔn ®Ó thu nhËp th«ng tin vµ ý kiÕn ®¸nh gi¸ vÒ c«ng cuéc T§C
thuéc dù ¸n Thuû ®iÖn S¬n La.
- Ph−¬ng ph¸p thèng kª to¸n häc: ph−¬ng ph¸p nµy ®−îc sö dông ®Ó xö
lý c¸c sè liÖu, kÕt qu¶ ®iÒu tra, kh¶o s¸t.
7
Ch−¬ng 1
Tri thøc b¶n ®Þa ng−êi Th¸i vµ tÇm quan träng cña viÖc khai
th¸c gi¸ trÞ tri thøc b¶n ®Þa ng−êi Th¸i phôc vô yªu cÇu ph¸t triÓn
kinh tÕ – x∙ héi ë c¸c khu t¸i ®Þnh c− thuéc dù ¸n Thuû ®iÖn S¬n La
1.1. Mét sè kh¸i niÖm, thuËt ng÷ liªn quan
1.1.1. Tri thøc b¶n ®Þa
Kh¸i niÖm “Tri thøc b¶n ®Þa” ®−îc dïng lÇn ®Çu tiªn trong mét Ên
phÈm cña Robert Chambers xuÊt b¶n n¨m 1979. Sau ®ã, thuËt ng÷ nµy ®−îc
Brokensha vµ D.M.Warren sö dông vµo n¨m 1980 vµ tiÕp tôc ph¸t triÓn cho
®Õn ngµy nay
(1)
. Mét sè häc gi¶ n−íc ngoµi ®· cho ra ®êi nh÷ng c«ng tr×nh
nghiªn cøu ®Ò cËp ®Õn tri thøc b¶n ®Þa vµ vai trß cña nãi ®èi víi sù ph¸t triÓn
trong x· héi ®−¬ng ®¹i
(2)
. Warren D. Micheal ®Þnh nghÜa tri thøc b¶n ®Þa lµ
nh÷ng hÖ thèng tri thøc vµ thùc nghiÖm ®−îc ph¸t triÓn qua nhiÒu thÕ hÖ trong
mét lÜnh vùc cô thÓ tíi mét nÒn v¨n hãa chuyªn biÖt. Charles F. Keyes cho
r»ng, hÖ thèng tri thøc truyÒn thèng ®−îc coi lµ c¸c t− t−ëng thùc nghiÖm. T−
t−ëng thùc nghiÖm lµ c¸ch con ng−êi ph¸t triÓn c¸c ý t−ëng, kh¸i niÖm vµ th¸i
®é ®Ó thùc hiÖn c¸c ho¹t ®éng hµng ngµy. T− t−ëng thùc nghiÖm thóc ®Èy c¸c
nhu cÇu cÊp thiÕt cña cuéc sèng nh− s¶n xuÊt l−¬ng thùc, thùc phÈm, tæ chøc
kh«ng gian c− tró, ch÷a bÖnh, duy tr× c¸c mèi quan hÖ x· héi.
TiÕn sÜ John Ambler cho r»ng: “Tri thøc ®Þa ph−¬ng cã thÓ ®−îc ph©n
biÖt lµm hai lo¹i chÝnh. Mét lo¹i cã thÓ ®−îc gäi lµ “tri thøc kü thuËt”. Mét
lo¹i kh¸c liªn quan ®Õn c¸c tªn gäi nh−: “luËt lÖ ®Þa ph−¬ng” hoÆc lµ “phong
tôc” hay tôc lÖ. Thuéc vÒ mét sè tri thøc kü thuËt cña ng−êi vïng cao cã sù
hiÓu biÕt chi tiÕt vÒ chÕ ®é Èm trong vïng, vÒ tiÒm n¨ng cña ®Êt ®ai, vÒ kü
thuËt trång trät, vÒ chän gièng, vÒ c¸c loµi ®éng vËt vµ thùc vËt. Thuéc vÒ tôc
lÖ kh«ng chØ giíi h¹n trong c¸c quy t¾c sinh ho¹t nh− c−íi xin, thõa kÕ, ma
(1)
PGS.TS Hoµng Xu©n Tý - PGS.TS Lª Träng Cóc (chñ biªn): “KiÕn thøc b¶n ®Þa cña ®ång bµo vïng cao
trong n«ng nghiÖp vµ qu¶n lý tµi nguyªn thiªn nhiªn”, Nxb N«ng nghiÖp, Hµ Néi, 1998, tr 12.
(2)
Xem: “Tri thøc ®Þa ph−¬ng (Tri thøc truyÒn thèng) cña c¸c d©n téc thiÓu sè ë ViÖt Nam trong ®êi sèng x·
héi ®−¬ng ®¹i” cña Ph¹m Quang Hoan in trong: “Th«ng b¸o D©n téc häc n¨m 2005”, Nxb Khoa häc x· héi,
Hµ Néi, 2006, tr 36.
8
chay vµ nÕp nhµ truyÒn thèng. Tôc lÖ cßn ®ãng vai trß quan träng h¬n trong
nhiÒu ho¹t ®éng x· héi cã t¸c ®éng ®Õn qu¶n lý tµi nguyªn thiªn nhiªn ®¹i
ph−¬ng. Tôc lÖ còng cã thÓ quy ®Þnh quy chÕ kh¸c nhau nh−: nguån n−íc nµo
®−îc ph©n phèi cho hÖ thèng t−¬i tiªu ë vïng cao, ai ®−îc phÐp ho¹t ®éng ë
khu rõng nµo, bao nhiªu sóc vËt cã thÓ ch¨n th¶ ë nh÷ng ®ång cá riªng, kü
thuËt canh t¸c nµo ®−îc chÊp nhËn.”(1). C«ng tr×nh nghiªn cøu “Recording and
using indigenous knowledge” (Ph−¬ng ph¸p thu thËp vµ sö dông kiÕn thøc b¶n
®Þa) cña “ViÖn quèc tÕ t¸i thiÕt n«ng th«n” cho r»ng: “KiÕn thøc b¶n ®Þa lµ
nh÷ng kiÕn thøc do ng−êi d©n cña mét céng ®ång ph¸t triÓn trong nhiÒu n¨m
vµ hiÖn vÉn ®ang tiÕp tôc ph¸t triÓn kiÕn thøc nµy:
- Dùa vµo kinh nghiÖm.
- §· ®−îc thö nghiÖm qua nhiÒu thÕ kû ¸p dông.
- Phï hîp víi v¨n hãa vµ m«i tr−êng cña tõng ®Þa ph−¬ng.
- Thay ®æi theo cuéc sèng cña ng−êi b¶n xø.
KiÕn thøc b¶n ®Þa kh«ng chØ ®¬n thuÇn lµ kiÕn thøc cña mét sè bé téc
hay nhãm ng−êi b¶n xø cña mét vïng (ch©u Mü la tinh gäi lµ indigenas). KiÕn
thøc b¶n ®Þa còng kh«ng chØ giíi h¹n trong khu vùc d©n c− n«ng th«n. ChÝnh
x¸c h¬n, kiÕn thøc b¶n ®Þa thuéc së h÷u tÊt c¶ c¸c céng ®ång: n«ng th«n vµ
thµnh thÞ, ®Þnh c− vµ du c−, ng−êi b¶n xø vµ ng−êi di c− ®Õn. KiÕn thøc b¶n
®Þa cßn ®−îc gäi víi nh÷ng c¸i tªn kh¸c (hay lµ nh÷ng kh¸i niÖm gÇn gòi h¬n)
nh− “kiÕn thøc ®Þa ph−¬ng”, “kiÕn thøc kü thuËt b¶n ®Þa”, “kiÕn thøc truyÒn
thèng”(2).
Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y ë ViÖt Nam, côm tõ “tri thøc b¶n ®Þa”
(Indigenous Knowledge) hay “tri thøc ®Þa ph−¬ng” (Local Knowledge) ®·
®−îc sö dông trong mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu víi nhiÒu tªn gäi kh¸c nhau.
Lª Träng Cóc ®ång nhÊt “tri thøc ®Þa ph−¬ng” víi “v¨n hãa truyÒn thèng”;
Ng« §øc ThÞnh gäi lµ “tri thøc d©n gian”, “tri thøc ®Þa ph−¬ng”, “tri thøc b¶n
(1)
John Ambler: “Kinh nghiÖm nghiªn cøu ph¸t triÓn miÒn nói: Mét sè nÐt kh¸i qu¸t tõ ch©u ¸”, B¸o c¸o t¹i
Héi th¶o khoa häc: “Sö dông hîp lý tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ b¶o vÖ m«i tr−êng vïng B×nh - TrÞ - Thiªn”,
HuÕ, 25 - 29/03/1996.
(2)
“Ph−¬ng ph¸p thu thËp vµ sö dông kiÕn thøc b¶n ®Þa”, TËp II, Nxb N«ng nghiÖp, Hµ
Néi, 2001, tr 7.
9
®Þa”; Hoµng Xu©n Tý cho r»ng ba kh¸i niÖm “kiÕn thøc b¶n ®Þa”, “kiÕn thøc
truyÒn thèng” “kiÕn thøc ®Þa ph−¬ng” gÇn ®ång nghÜa víi nhau; DiÖp §×nh
Hoa gäi lµ “b¶n s¾c v¨n hãa téc ng−êi” hay “tri thøc téc ng−êi”; Ph¹m Quang
Hoan gäi lµ “tri thøc ®Þa ph−¬ng”, “tri thøc b¶n ®Þa”, “tri thøc d©n gian”, “tri
thøc téc ng−êi”; NguyÔn Duy ThiÖu gäi lµ “tri thøc b¶n ®Þa”, “tri thøc d©n
gian”, “tri thøc cña ng−êi b¶n ®Þa”; TrÇn B×nh, M«ng ký Slay gäi lµ “tri thøc
®Þa ph−¬ng”, “tri thøc b¶n ®Þa”; NguyÔn V¨n M¹nh, NguyÔn Xu©n Hång,
NguyÔn H÷u Th«ng gäi lµ “tri thøc d©n gian”, “luËt tôc”; Hoµng H÷u B×nh,
§Æng ThÞ Hoa, TrÇn Hång H¹nh gäi lµ “tri thøc ®Þa ph−¬ng”; NguyÔn Xu©n
Hång gäi lµ “kiÕn thøc b¶n ®Þa”; Vi V¨n An gäi lµ “tri thøc b¶n ®Þa”… Ngoµi
ra, trong mét sè c«ng tr×nh cña c¸c nhµ nghiªn cøu, kh¸i niÖm “tri thøc b¶n
®Þa” liªn quan tíi c¸c thµnh tè cña v¨n ho¸ téc ng−êi th−êng ®−îc thay b»ng
côm tõ “phong tôc tËp qu¸n trong s¶n xuÊt”, “tËp qu¸n trong sinh ®Î vµ nu«i
day con c¸i”…
Tõ nh÷ng c¸ch gäi kh¸c nhau nh− trªn, c¸c nhµ nghiªn cøu cã nh÷ng
quan niÖm vµ c¸ch hiÓu kh¸c nhau vÒ néi hµm cña côm tõ “tri thøc b¶n ®Þa”.
+ PGS.TS Lª Träng Cóc cho r»ng: “Tri thøc ®Þa ph−¬ng hay cßn gäi lµ
tri thøc b¶n ®Þa lµ hÖ thèng tri thøc cña c¸c céng ®ång d©n c− b¶n ®Þa ë c¸c
quy m« l·nh thæ kh¸c nhau. Tri thøc ®Þa ph−¬ng ®−îc h×nh thµnh trong qu¸
tr×nh lÞch sö l©u ®êi, qua kinh nghiÖm øng xö víi m«i tr−êng x· héi, ®−îc ®Þnh
h×nh d−íi nhiÒu d¹ng thøc kh¸c nhau, ®−îc truyÒn tõ ®êi nµy sang ®êi kh¸c
qua trÝ nhí, qua thùc tiÔn s¶n xuÊt vµ thùc hµnh x· héi. Nã h−íng ®Õn viÖc
h−íng dÉn vµ ®iÒu hßa c¸c quan hÖ x· héi, quan hÖ gi÷a con ng−êi vµ thiªn
nhiªn”(1).
+ GS.TS Ng« §øc ThÞnh cho r»ng: “Tri thøc b¶n ®Þa lµ toµn bé nh÷ng
hiÓu biÕt cña con ng−êi vÒ tù nhiªn, x· héi vµ b¶n th©n, h×nh thµnh vµ tÝch luü
trong qu¸ tr×nh lÞch sö l©u dµi cña céng ®ång, th«ng qua tr¶i nghiÖm trong qu¸
tr×nh s¶n xuÊt, quan hÖ x· héi vµ thÝch øng m«i tr−êng. Nã tån t¹i d−íi nhiÒu
h×nh thøc kh¸c nhau vµ truyÒn tõ ®êi nµy sang ®êi kh¸c b»ng trÝ nhí vµ thùc
hµnh x· héi. Tri thøc b¶n ®Þa gåm c¸c lÜnh vùc sau: tri thøc vÒ tù nhiªn vµ m«i
tr−êng (kÓ c¶ vò trô); tri thøc vÒ b¶n th©n con ng−êi (c¬ thÓ häc, d−ìng sinh,
91)
Lª Träng Cóc: “§a d¹ng sinh häc vµ b¶o tån thiªn nhiªn”, Nxb §¹i häc quèc gia Hµ Néi, 2002, tr 215.
10
trÞ bÖnh); tri thøc vÒ s¶n xuÊt, khai th¸c vµ sö dông hîp lý nguån tµi nguyªn
thiªn nhiªn; tri thøc vÒ øng xö x· héi vµ qu¶n lý céng ®ång; tri thøc vÒ s¸ng
t¹o nghÖ thuËt”(1).
+ TS NguyÔn Duy ThiÖu cho r»ng tri thøc b¶n ®Þa lµ mét d¹ng thøc v¨n
hãa ®Æc biÖt - v¨n hãa phi vËt thÓ: “Tri thøc d©n gian lµ mét phøc hÖ nh÷ng
kinh nghiÖm ®−îc truyÒn tõ ®êi nµy sang ®êi kh¸c. Nã còng ®−îc h×nh thµnh
trong thÕ øng xö gi÷a ho¹t ®éng cña con ng−êi víi m«i tr−êng tù nhiªn ®Ó
kiÕm sèng. Tri thøc d©n gian còng chØ tån t¹i trong tõng ®iÒu kiÖn m«i tr−êng
cô thÓ. Bëi thÕ nã còng th−êng ®−îc gäi lµ tri thøc b¶n ®Þa hoÆc cô thÓ h¬n lµ
tri thøc cña ng−êi b¶n ®Þa (knowledge of indigenous)”(2).
+ PGS.TS Ph¹m Quang Hoan cho r»ng: “Tri thøc ®Þa ph−¬ng ®−îc hiÓu ë
c¸c cÊp ®é kh¸c nhau. Mét lµ, “tri thøc ®Þa ph−¬ng” (hay “tri thøc b¶n ®Þa”,
“tri thøc d©n gian”, “tri thøc téc ng−êi”) lµ toµn bé nh÷ng hiÓu biÕt, nh÷ng
kinh nghiÖm cña mét téc ng−êi nhÊt ®Þnh ®−îc tÝch lòy, chän läc vµ trao
truyÒn tõ thÕ hÖ nµy sang thÕ hÖ kh¸c. Vèn tri thøc ®ã ph¶n ¸nh trong c¸c lÜnh
vùc kh¸c nhau cña ®êi sèng céng ®ång ®Ó mçi téc ng−êi sinh tån, ph¸t triÓn
vµ thÝch nghi tr−íc nh÷ng biÕn ®æi ®· vµ ®ang diÔn ra. Nãi c¸ch kh¸c, tri thøc
®Þa ph−¬ng lµ ph−¬ng thøc øng xö, lµ ®Æc tÝnh thÝch nghi víi nh÷ng ®iÒu kiÖn
sinh th¸i nh©n v¨n cña mçi téc ng−êi. Còng cã thÓ coi ®ã lµ b¶n s¾c v¨n hãa
téc ng−êi. Hai lµ, “tri thøc ®Þa ph−¬ng” lµ tri thøc cña c¸c céng ®ång téc ng−êi
cïng céng c− trong mét vïng sinh th¸i hay mét vïng v¨n hãa nhÊt ®Þnh. Trong
tr−êng hîp nµy, tri thøc ®Þa ph−¬ng còng ph¶n ¸nh xu h−íng giao l−u vµ biÕn
®æi v¨n hãa hay thÝch nghi v¨n hãa gi÷a c¸c téc ng−êi…” (3).
+TS. TrÇn Hång H¹nh cho r»ng: “Tri thøc ®Þa ph−¬ng ®−îc hiÓu lµ c¸c
kiÕn thøc bao gåm c¶ tri thøc b¶n ®Þa vµ tri thøc truyÒn thèng, ®· ®−îc c− d©n
sèng t¹i mét ®Þa bµn cô thÓ tÝch luü, chän läc vµ trao truyÒn tõ thÕ hÖ nµy sang
thÕ hÖ kh¸c, vµ chÞu sù t¸c ®éng cña kiÕn thøc míi hay hiÖn ®¹i. §Ó thÝch øng
víi m«i tr−êng chuyÓn ®æi, c¶ vÒ mÆt tù nhiªn, kinh tÕ - x· héi, vµ chÝnh trÞ,
ng−êi d©n ®· tÝch luü nh÷ng kiÕn thøc vèn cã tõ l©u ®êi kÕt hîp víi viÖc ¸p
(1)
Ng« §øc ThÞnh: “ThÕ giíi quan b¶n ®Þa”, T¹p chÝ V¨n hãa d©n gian, sè 4- 2004, tr 3.
NguyÔn Duy ThiÖu: “Tri thøc b¶n ®Þa nguån lùc quan träng cho sù ph¸t triÓn”, in trong: “Mét sè vÊn ®Ò vÒ
v¨n hãa víi ph¸t triÓn ë ViÖt Nam, Lµo, Campuchia”, Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1999, tr 206 - 207.
(3)
Ph¹m Quang Hoan: “Tri thøc ®Þa ph−¬ng cña c¸c d©n téc thiÓu sè ë ViÖt Nam”, in trong: “D©n téc häc
ViÖt Nam thÕ kû XX vµ nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû XXI”, Nxb Khoa häc x· héi, tr 87.
(2)
11
dông c¸c kiÕn thøc hiÖn ®¹i vµo cuéc sèng th−êng ngµy cña hä. DÇn dÇn th«ng
qua sù kÕt hîp nµy, c¸c kiÕn thøc míi còng ®−îc ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng hãa
cho phï hîp víi ®iÒu kiÖn m«i tr−êng sèng cña hä vµ trë thµnh c¸c kinh
nghiÖm cña hä. Do ®ã, tri thøc cña ng−êi n«ng d©n lu«n ë tr¹ng th¸i ®éng,
thay ®æi th«ng qua sù s¸ng t¹o vµ ®æi míi cña ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng còng nh−
trong mèi liªn hÖ víi c¸c hÖ thèng tri thøc kh¸c”(1).
Tãm l¹i, Tri thøc b¶n ®Þa lµ tri thøc ®−îc h×nh thành trong qu¸ tr×nh lÞch
sö l©u dài, qua kinh nghiÖm øng xö cña con ng−êi víi m«i tr−êng và x· héi;
®−îc l−u truyÒn tõ ®êi nµy qua ®êi kh¸c qua trÝ nhí, qua thùc tiÔn s¶n xuÊt vµ
thùc hành x· héi. Tri thøc b¶n ®Þa chøa ®ùng trong tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc cña
cuéc sèng x· héi nh− s¶n xuÊt l−¬ng thùc, thùc phÈm, ch¨n nu«i; cÊt tr÷ và
chÕ biÕn thøc ¨n; thu h¸i, sö dông c©y thuèc vµ c¸ch ch÷a bÖnh; truyÒn thô
kiÕn thøc qua c¸c thÕ hÖ trong gi¸o dôc; b¶o vÖ, qu¶n lý vµ khai th¸c hîp lý
c¸c nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn; tæ chøc qu¶n lý céng ®ång, gi¸ trÞ x· héi,
c¸c luËt lÖ truyÒn thèng trong làng b¶n…
Kh¸c víi “tri thøc hµn l©m” (Academic Knowledge) ®−îc h×nh thµnh
chñ yÕu qua c¸c nhµ th«ng th¸i, ®−îc hÖ thèng ho¸ vµ truyÒn l¹i qua häc vÊn
vµ s¸ch vë. Tri thøc b¶n ®Þa ®−îc h×nh thµnh, tån t¹i vµ ph¸t triÓn trong qu¸
tr×nh lao ®éng s¶n xuÊt, øng xö víi m«i tr−êng tù nhiªn vµ x· héi cña mäi
thµnh viªn trong céng ®ång, ®−îc bæ sung, hoµn thiÖn dÇn dÇn, ®−îc truyÒn tõ
®êi nµy sang ®êi kh¸c th«ng qua nhiÒu h×nh thøc nh− phæ biÕn kinh nghiÖm,
ca h¸t, c©u ®è, nh÷ng tËp tôc, thãi quen…
Tri thøc b¶n ®Þa (tri thøc ®Þa ph−¬ng) vµ tri thøc khoa häc ®Òu lµ nh÷ng
kh¸i niÖm dïng ®Ó chØ sù ph¶n ¸nh c¸c mèi liªn hÖ gi÷a c¸c sù vËt vµ hiÖn
t−îng thùc t¹i - tøc tri thøc. Tuy nhiªn gi÷a chóng cã sù kh¸c biÖt. TiÕn sÜ
Hoµng H÷u B×nh ®· lËp b¶ng so s¸nh vÒ vÊn ®Ò nµy(2).
(1)
TrÇn Hång H¹nh: “Tri thøc ®Þa ph−¬ng - Sù tiÕp cËn lý thuyÕt”, T¹p chÝ D©n téc häc, sè 1/2005, tr 28. §©y
lµ mét bµi nghiªn cøu c«ng phu cña t¸c gi¶ trªn c¬ së tiÕp cËn lý thuyÕt vµ quan ®iÓm cña nhiÒu nhµ nghiªn
cøu trong vµ ngoµi n−íc. Còng cã thÓ tham kh¶o c«ng tr×nh cña John Briggs vµ Joanne Sharp: “Tri thøc b¶n
®Þa vµ ph¸t triÓn - Sù cÈn träng hËu thuéc ®Þa”, T¹p chÝ V¨n hãa d©n gian, sè 6/2006, tr 33 - 48, 32.
(2)
Hoµng H÷u B×nh: “Tri thøc ®Þa ph−¬ng vµ vÊn ®Ò ph¸t triÓn bÒn v÷ng ë miÒn nói ViÖt Nam”, T¹p chÝ D©n
téc häc, sè 2 - 1998, tr 51.
12
Tri thøc ®Þa ph−¬ng
Tri thøc khoa häc
- TÝch luü mß mÉm.
- Qua thö nghiÖm vµ cã hÖ thèng.
- §−îc h×nh thµnh chñ yÕu tõ
- §−îc h×nh thµnh chñ yÕu tõ
nh÷ng nhµ khoa häc, lao ®éng gi¸n
nh÷ng ng−êi lao ®éng trùc tiÕp.
- G¾n chÆt víi lîi Ých cña ng−êi tiÕp.
- Ýt quan t©m ®Õn thµnh qu¶ thùc
lao ®éng.
tiÔn, quan t©m nhiÒu ®Õn sù tr¶ l−¬ng.
- TÝnh ®Þa ph−¬ng, téc ng−êi.
- TÝnh kh¸i qu¸t cao, ph¹m vi
- Thö nghiÖm b»ng ¸p lùc cña
chän läc tù nhiªn nªn ®¸ng tin cËy réng.
- Thö nghiÖm b»ng thÝ nghiÖm,
h¬n.
ch−a qua ¸p lùc cña chän läc tù nhiªn
nªn ®é tin cËy cßn bÞ h¹n chÕ.
Nh− vËy, tri thøc b¶n ®Þa cã nh÷ng ®Æc ®iÓm sau:
- Tri thøc b¶n ®Þa ®−îc h×nh thµnh trong lßng céng ®ång.
- Tri thøc b¶n ®Þa vèn cã ë mét vïng ®Þa lý vµ v¨n hãa nhÊt ®Þnh.
- Tri thøc b¶n ®Þa lµ kiÕn thøc vÒ c¸c vÊn ®Ò c¬ b¶n nh− s¶n xuÊt, cuéc
sèng cña ng−êi vµ vËt, qu¶n lý vµ sö dông tµi nguyªn thiªn nhiªn.
- Tri thøc b¶n ®Þa lµ c¬ së cho c¸c quyÕt s¸ch vÒ c¸c chiÕn l−îc sinh tån.
- Tri thøc b¶n ®Þa kh«ng ®−îc ghi l¹i b»ng v¨n b¶n mét c¸ch cã hÖ thèng,
cã tÝnh truyÒn khÈu vµ tÝnh ®Þa ph−¬ng.
- Tri thøc b¶n ®Þa cã tÝnh ®éng dùa trªn sù ®æi míi, thÝch nghi vµ ®óc rót
kinh nghiÖm.
2. Gi¸ trÞ tri thøc b¶n ®Þa
Nghiªn cøu nh÷ng gi¸ trÞ tri thøc b¶n ®Þa tøc lµ nghiªn cøu nh÷ng tri
thøc, kinh nghiÖm cã ý nghÜa tÝch cùc ®èi víi sù ph¸t triÓn kinh tÕ – x· héi,
ph¸t triÓn v¨n ho¸, ph¸t triÓn con ng−êi … cña mét céng ®ång ng−êi nhÊt
®Þnh.
13
ViÖc nghiªn cøu vÒ nh÷ng gi¸ trÞ c¬ b¶n tri thøc b¶n ®Þa cña c¸c téc
ng−êi thiÓu sè ë n−íc ta chñ yÕu tËp trung vµo c¸c khÝa c¹nh sau ®©y:
- Tri thøc ®Þa ph−¬ng trong s¶n xuÊt, ®Æc biÖt lµ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp.
- Tri thøc ®Þa ph−¬ng vÒ sö dông vµ qu¶n lý nguån tµi nguyªn thiªn
nhiªn, bao gåm rõng, ®Êt ®ai vµ nguån n−íc.
- Tri thøc vÒ tæ chøc vµ qu¶n lý céng ®ång.
- Tri thøc ®Þa ph−¬ng vÒ y häc d©n gian vµ ch¨m sãc søc khoÎ.
- TruyÒn thèng gi¸o dôc, trao truyÒn vèn tri thøc d©n gian trong ph¹m vi
céng ®ång lµng b¶n, dßng hä, gia ®×nh nh»m b¶o tån, ph¸t huy vµ sö dông cã
hiÖu qu¶ nh÷ng kiÕn thøc ®ã vµo ph¸t triÓn céng ®ång.
1.2. Nh÷ng gi¸ trÞ c¬ b¶n cña tri thøc b¶n ®Þa ng−êi Th¸i
liªn quan ®Õn ph¸t triÓn kinh tÕ – x∙ héi ë c¸c khu t¸i ®Þnh c−
1.2.1. Tri thøc b¶n ®Þa trong ho¹t ®éng lao ®éng s¶n xuÊt, ®Æc biÖt
lµ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp
Ng−êi Th¸i lµ céng ®ång d©n téc thiÓu sè ®· ®ãng gãp nhiÒu c«ng søc
cho qu¸ tr×nh dùng n−íc vµ gi÷ n−íc cña d©n téc ta. Theo truyÒn thuyÕt nãi vÒ
“®Êt tæ” cña m×nh, ng−êi Th¸i ®· nh¾c ®Õn vïng §Êt ba d¶i, ChÝn con s«ng,
n¬i con s«ng §µ gÆp s«ng Hång (Hin x¨m xÈu, NËm cÈu que, P¸ TÐ Tao). Cã
thÓ h×nh dung vïng ®Êt réng lín nµy nh− h×nh rÎ qu¹t bao gåm miÒn h÷u ng¹n
s«ng Hång, miÒn l−u vùc s«ng §µ, s«ng M·, s«ng NËm U, NËm Na… kÐo dµi
tíi vïng B¹ch H¹c ngµy nay. Ng−êi Th¸i ë T©y B¾c nãi chung vµ ng−êi Th¸i ë
S¬n La nãi riªng cã tËp qu¸n ®Þnh c− trªn ®Þa h×nh cã ®Æc ®iÓm chung lµ nhiÒu
nói, ®åi cao, thÊp gèi kÒ nhau ch¹y theo h−íng t©y b¾c- ®«ng nam xen kÏ víi
nh÷ng vïng cao nguyªn réng lín, nh÷ng vïng b×nh nguyªn lßng ch¶o, nh÷ng
khe, vùc, suèi, s«ng. Ng−êi Th¸i ®· tõng cã nh÷ng c©u th¬ næi tiÕng nãi vÒ
quª h−¬ng m×nh:
... “Nh×n thÊy ch¨ng! nói tiÕp nói trËp trïng
Suèi reo, th¸c ®æ, uèn khóc qua nÒn ®¸ v«i”...(1)
(1)
Nguyªn tiÕng Th¸i: .... “Hªn to pó tèc pó dÆn duéi
Huæi tèc huæi l¹n c¸p, hin hã”
14
Qua c¸c thÕ hÖ x©y dùng b¶n, m−êng víi søc lao ®éng s¸ng t¹o cña
m×nh, ng−êi Th¸i ®· t¹o ra mét ®Þa vùc c− tró æn ®Þnh. Trõ mét sè ng−êi sèng
lÎ tÎ xen lÉn víi c¸c téc ng−êi anh em kh¸c ë vïng rÎo gi÷a vµ rÎo cao, hÇu
hÕt hä sèng tËp trung trong c¸c thung lòng, b×nh nguyªn lßng ch¶o hay vïng
cao nguyªn mµ ngµy nay ta vÉn gäi chung lµ “vïng thÊp”.
Tuy lµ c− d©n cã nÒn kinh tÕ chÝnh lµ nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp trång lóa
n−íc nh−ng qu¸ tr×nh sinh sèng, lao ®éng s¶n xuÊt, Ng−êi Th¸i ë S¬n La nãi
riªng vµ ng−êi Th¸i ë T©y B¾c nãi chung s¸ng t¹o ra nhiÒu ph−¬ng ph¸p canh
t¸c ®Ó thÝch nghi víi ®Þa h×nh, thæ nh−ìng rÊt phøc t¹p víi 21 lo¹i ®Êt ®ai kh¸c
nhau. §Ó duy tr× ho¹t ®éng kinh tÕ, canh t¸c n«ng nghiÖp, ng−êi Th¸i ®· sím
tÝch luü cho m×nh nhiÒu kinh nghiÖm tri thøc vÒ chän lùa, ph©n lo¹i ®Êt trång
trät víi nhiÒu ph−¬ng ph¸p kh¸c nhau. Ph−¬ng ph¸p chän ®Êt b»ng c¸ch nh×n
mµu cña ®Êt ®· ®−îc ®óc kÕt b»ng c©u tôc ng÷: “®Êt ®en trång d−a, ®Êt ®á
trång b«ng” (®in ®¨m pó teng, ®in ®eng pó khÈu). §Êt trång d−a cã thÓ trång
®−îc mét sè lo¹i ®Ëu, rau xanh vµ ®Êt trång b«ng th× th«ng th−êng cã thÓ
trång lóa ®−îc. §Êt mµu ®á sÉm gäi lµ “®in c¾m kh«n ph¸n” theo hä th× trång
g× còng ®−îc ¨n. Ng−êi Th¸i cßn lùa chän ®Êt canh t¸c b»ng c¸ch dïng dao
chÐm ®Êt hoÆc lÊy thuæng chäc xuèng råi nhæ lªn. §Êt cã thÓ trång trät ®−îc
th−êng b¸m trªn l−ìi dao hoÆc thuæng. Nhê ph−¬ng ph¸p nµy, ®ång bµo cã thÓ
x¸c ®Þnh ®−îc ®Êt cã ®é Èm cao, hay thÊp tøc lµ cã thÓ trång trät ®−îc hoÆc
kh«ng. Ng−êi Th¸i cßn dïng c¶ ph−¬ng ph¸p nÕm ®Êt ®Ó thö ®é chua, ®é ®Ëm
cña ®Êt. Nh−ng ph−¬ng ph¸p nµy rÊt khã ®ßi hái ph¶i cã nhiÒu kinh nghiÖm
canh t¸c nªn chØ cã c¸c l·o n«ng trong b¶n míi dïng. Ph−¬ng ph¸p chän ®Êt
®−îc ng−êi Th¸i dïng phæ biÕn h¬n c¶ lµ nh×n thùc vËt n¬i ®Êt ®Þnh chän. VÝ
dô nh− ®Êt trång ng« th−êng tèt h¬n c¶ lµ n¬i cã rõng chuèi vµ bªn d−íi cã cá,
gäi lµ “nh¶ nhung”. Tõ kinh nghiÖm lao ®éng s¶n xuÊt cña nhiÒu thÕ hÖ,
ng−êi Th¸i rÊt −a thÝch lùa chän nh÷ng vïng ®Êt cã quÇn thùc vËt ph¸t triÓn
m¹nh vµ ®a d¹ng vÒ chñng lo¹i. D©n gian Th¸i th−êng truyÒn nhau c©u: “cá
c©y tèt, lóa b«ng còng tèt” (m¹y nh¶ ch¨n, khÈu ph¶i cä ch¨n).
Ng−êi Th¸i th−êng gäi ®Êt trång trät ®−îc lµ “®Êt lµm nªn” (®in p¸
d−în) cßn ®Êt kh«ng thÓ trång trät ®−îc gäi lµ “®Êt kh«ng lµm nªn” (®in b¸u
p¸ d−în). §èi víi lo¹i ®Êt kh«ng thÓ trång trät ®−îc gåm nh÷ng ®Êt “nh¹t”
15
hay b¹c mµu gäi lµ “®in chøt ®in ch¸ng”; ®Êt c»n gäi lµ “®in kÎ dÎng”, ®Êt
sÐt gäi lµ “®in ®eng p¼n má” (®Êt ®á nÆn nåi). §Êt ®Çm lÇy gäi lµ: “®in
b−ím”. §èi víi lo¹i ®Êt nµy ch¼ng nh÷ng kh«ng trång trät ®−îc mµ cßn lµ n¬i
kiªng kþ.
Tõ kinh nghiÖm truyÒn thèng, ng−êi Th¸i ®· ph©n lo¹i rÊt râ rµng viÖc
sö dông lo¹i ®Êt cho phï hîp víi tõng lo¹i c©y ®Ó mang l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ.
§Êt c¸t, sái hay r¨m gäi lµ “®in he, ®in s¸i” ®−îc dïng ®Ó trång mÝa, ng«, ®Ëu
hay d©u t»m. §Êt b·i vïng cao nguyªn gäi lµ “®in phiªng” th−êng lµm n−¬ng
trång b«ng, xen l¹c, võng vµ nh÷ng lo¹i d−a ®Æc biÖt cña vïng Th¸i gäi lµ “m¸
teng qua, m¸ teng l¸i” (d−a bë, d−a v»n). §Êt tròng, thÊp, gÇn ch©n nói hoÆc
trong khe nói, gäi lµ “®in loäng” th−êng ®−îc dïng ®Ó trång ng« xen ®Ëu
“nho nhe” (mét lo¹i ®Ëu cã mµu n©u ®en gÇn nh− ®Ëu ®en ë d−íi xu«i”). ViÖc
trång xen ®Ëu thùc chÊt lµ t¨ng c−êng ®¹m cho ®Êt lµm cho ng« tèt, ®ång thêi
c©y ng« còng lµ ®iÓm tùa cho ®Ëu leo lªn ®Ó ®¬m hoa kÕt tr¸i. §Êt mïn gäi lµ
“®in h¸”, ng−êi Th¸i th−êng dïng ®Ó trång lóa nÕp, c¸c lo¹i rau xanh vµ c©y
¨n qu¶. §Êt cã ®é Èm cao l¹i ë n¬i cím n¾ng gäi lµ “®in ng¨m chøm” th−êng
dïng ®Ó trång mét sè lo¹i c©y d−îc liÖu vµ c©y “hám”- mét lo¹i c©y chµm
dïng ®Ó nhuém v¶i rÊt bÒn mµu. §Êt bïn gäi lµ “®in pèng” lµ “nguån thãc,
g¹o”.
Qua qu¸ tr×nh lao ®éng s¶n xuÊt, ng−êi Th¸i ®· lùa chän ®−îc nhiÒu
gièng lóa c¹n cã gi¸ trÞ thËm chÝ cho ®Õn nay khoa häc kü thuËt vÉn ch−a thÓ
t¹o gièng lóa cã nhiÒu −u ®iÓm h¬n ®Ó thay thÕ cho c¸c gièng lóa truyÒn thèng
nµy. B»ng viÖc ph©n lo¹i ®Êt ®Ó trång c©y cho phï hîp, ng−êi Th¸i ®· ®¹t ®−îc
tr×nh ®é cao vÒ kü thuËt xen canh. HÖ thèng xen canh nµy kh¸ khoa häc, ®·
tËn dông ®−îc ®Æc ®iÓm sinh tr−ëng cña tõng lo¹i c©y, c¸c lo¹i c©y kh«ng g©y
trë ng¹i cho nhau mµ cßn hç trî nhau ph¸t triÓn.
Ng−êi Th¸i cã tËp qu¸n chän n¬i c− tró lu«n kÒ s¸t víi nh÷ng ch©n nói
cao. Trªn ®Þa h×nh ®ã, nh÷ng n¬i t−¬ng ®èi b»ng ph¼ng hoÆc dèc thoai tho¶i
cã n−íc t−íi th× ®ång bµo khai th¸c thµnh ruéng ®ång ®Ó trång cÊy. Bëi vËy,
n¬i ë vµ c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ kh¸c cña téc ng−êi nµy ë hÇu hÕt trªn s−ên nói.
Qua nhiÒu thÕ hÖ sèng g¾n bã víi s«ng, suèi, ng−êi Th¸i cßn tÝch luü ®−îc
16
nhiÒu tri thøc, kinh nghiÖm trong lîi dông søc ch¶y cña n−íc mµ uèn
dßng suèi, tr¸nh sù ph¸ lë ruéng vµ b¶n. ChÝnh nh÷ng tri thøc ®ã ®· khiÕn cho
b¶n, m−êng cña ng−êi Th¸i vÉn b¸m ch¾c trªn nh÷ng d¶i ®Êt kÒ bªn s«ng, suèi
mÆc dï ph¶i tr¶i qua nhiÒu biÕn cè, thiªn tai. §©y lµ vïng ®Êt vèn cã nhiÒu −u
thÕ cho ph¸t triÓn mét nÒn n«ng nghiÖp tù cung, tù cÊp. Tõ cuéc sèng vµ lao
®éng s¶n xuÊt, ®ång bµo ®· ®óc rót kinh nghiÖm cho qu¸ tr×nh chän lùa ®Þa
bµn c− tró vµ s¶n xuÊt ®¶m b¶o sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cho nhiÒu ®êi con ch¸u
®ã lµ:
“... Cã ruéng th× cã c¸.
Cã ruéng th× cã lóa.
Vµo ®ã ë míi sèng ®−îc suèt ®êi...”(1)
ChÝnh nh÷ng kinh nghiÖm, nh÷ng tri thøc d©n gian ®ã ®· khiÕn cho téc
ng−êi Th¸i ë T©y B¾c, ng−êi Th¸i S¬n La cã thÓ chñ ®éng khai th¸c nguån tµi
nguyªn v« tËn ®Ó sinh sèng vµ ph¸t triÓn. Ng−êi Th¸i ®· cïng nhiÒu téc anh
em kh¸c khai th¸c nh÷ng vïng ®Êt ven s«ng, suèi thµnh ruéng ®ång ph× nhiªu.
S«ng, suèi lµ nguån thuû lîi cung cÊp cho ruéng ®ång, lµ kho chøa ®ùng
nguån thuû s¶n vµ phôc vô nhu cÇu hµng ngµy cña cuéc sèng. ë ven s«ng, ven
suèi, b¶n m−êng cña ng−êi Th¸i dùng lªn tõng nhãm, tõng côm, t¹o nªn mét
cuéc sèng quÇn c−, g¾n bã. B¶n m−êng cña ng−êi Th¸i cßn tô tËp thµnh tõng
côm trªn nh÷ng vïng cao nguyªn réng lín cña miÒn T©y B¾c.
Tõ ®Æc ®iÓm vÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn, vÒ ®Þa vùc c− tró, vÒ tËp qu¸n vµ kü
thuËt s¶n xuÊt nªn kinh tÕ trång trät lµ ngµnh kinh tÕ chñ ®¹o cña x· héi ng−êi
Th¸i. Hä trång nhiÒu lo¹i c©y nh−ng chñ yÕu vÉn lµ c©y lóa. Mäi ho¹t ®éng
s¶n xuÊt ®Òu xoay quanh viÖc lµm ra thãc g¹o. NÕu nh− ng−êi Kinh cã c©u:
“quý hå nhiÒu lóa lµ tiªn” th× ng−êi Th¸i cã c©u: “thãc lóa ngåi trªn, b¹c tiÒn
ngåi d−íi” (khÈu nÆm n¨ng n−a, ngÊn c¾m n¨ng tÈu”. Do ®ã, ®èi t−îng trång
trät cña ®ång bµo lµ ruéng vµ n−¬ng “«ng n−¬ng bµ ruéng” (po hay, mÑ na).
(1)
Nguyªn v¨n tiÕng Th¸i: ....
“MÝ nÆm ch¾ng mi pa
MÝ n¸ ch¾ng mÝ khÈu
KhÈu dó cä ch¾ng ®¶y dó døn nãn døt”...
17
- Xem thêm -
.PDF 
315 
25 
148 
