Tài liệu Kế thừa giá trị lối sống truyền thống dân tộc trong việc xây dựng lối sống mới cho sinh viên việt nam hiện nay

HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH NGUYỄN VĂN HIẾU KẾ THỪA GIÁ TRỊ LỐI SỐNG TRUYỀN THỐNG DÂN TỘC TRONG VIỆC XÂY DỰNG LỐI SỐNG MỚI CHO SINH VIÊN VIỆT NAM HIỆN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH: CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG VÀ CHỦ NGHĨA DUY VẬT LỊCH SỬ HÀ NỘI - 2018 HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH NGUYỄN VĂN HIẾU KẾ THỪA GIÁ TRỊ LỐI SỐNG TRUYỀN THỐNG DÂN TỘC TRONG VIỆC XÂY DỰNG LỐI SỐNG MỚI CHO SINH VIÊN VIỆT NAM HIỆN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH: CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG VÀ CHỦ NGHĨA DUY VẬT LỊCH SỬ Mã số: 62 22 03 02 Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS ĐẶNG QUANG ĐỊNH HÀ NỘI - 2018 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi dưới sự hướng dẫn của PGS,TS Đặng Quang Định. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng và được trích dẫn đầy đủ theo quy định. Tác giả luận án Nguyễn Văn Hiếu MỤC LỤC MỞ ĐẦU ......................................................................................................... 1 Chương 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN................................................................................. 6 1.1. Các công trình nghiên cứu những vấn đề lý luận về kế thừa giá trị lối sống truyền thống dân tộc trong xây dựng lối sống mới .............................. 6 1.2. Những công trình nghiên cứu về thực trạng và giải pháp kế thừa giá trị lối sống truyền thống dân tộc trong xây dựng lối sống mới cho sinh viên Việt Nam hiện nay ...................................................................................... 22 1.3. Khái quát kết quả của các công trình liên quan đến luận án và những vấn đề đặt ra cần tiếp tục nghiên cứu .......................................................... 33 Chương 2. KẾ THỪA GIÁ TRỊ LỐI SỐNG TRUYỀN THỐNG DÂN TỘC TRONG VIỆC XÂY DỰNG LỐI SỐNG MỚI CHO SINH VIÊN VIỆT NAM HIỆN NAY - MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN ......................... 37 2.1. Lối sống truyền thống dân tộc Việt Nam - Khái niệm và những giá trị cơ bản .......................................................................................................... 37 2.2. Kế thừa giá trị lối sống truyền thống dân tộc trong việc xây dựng lối sống mới cho sinh viên Việt Nam hiện nay - Thực chất, tính tất yếu và nội dung cơ bản ................................................................................................. 59 Chương 3. KẾ THỪA GIÁ TRỊ LỐI SỐNG TRUYỀN THỐNG DÂN TỘC TRONG XÂY DỰNG LỐI SỐNG MỚI CHO SINH VIÊN VIỆT NAM HIỆN NAY - NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG, THỰC TRẠNG VÀ NGUYÊN NHÂN ........................................................................................... 81 3.1. Nhân tố tác động đến việc kế thừa giá trị lối sống truyền thống dân tộc trong xây dựng lối sống mới cho sinh viên Việt Nam hiện nay ................. 81 3.2. Thực trạng kế thừa giá trị lối sống truyền thống dân tộc trong xây dựng lối sống mới cho sinh viên Việt Nam hiện nay ........................................... 88 3.3. Nguyên nhân của thực trạng kế thừa giá trị lối sống truyền thống dân tộc trong xây dựng lối sống mới cho sinh viên Việt Nam hiện nay ......... 108 Chương 4. MỘT SỐ NHÓM GIẢI PHÁP CHỦ YẾU ĐỂ NÂNG CAO HIỆU QUẢ SỰ KẾ THỪA GIÁ TRỊ LỐI SỐNG TRUYỀN THỐNG DÂN TỘC TRONG XÂY DỰNG LỐI SỐNG MỚI CHO SINH VIÊN VIỆT NAM HIỆN NAY.............................................................................. 124 4.1. Nhóm giải pháp về nhận thức, vai trò của các chủ thể kế thừa giá trị lối sống truyền thống dân tộc trong xây dựng lối sống mới cho sinh viên Việt Nam hiện nay ............................................................................................ 124 4.2. Nhóm giải pháp về xây dựng môi trường thuận lợi cho sinh viên kế thừa giá trị lối sống truyền thống dân tộc trong xây dựng lối sống mới... 135 4.3. Nhóm giải pháp về đổi mới nội dung, chương trình, đa dạng hóa phương thức, hình thức kế thừa giá trị lối sống truyền thống dân tộc trong xây dựng lối sống mới cho sinh viên Việt Nam hiện nay ......................... 141 KẾT LUẬN .................................................................................................. 148 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ................................................................ 150 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................... 151 PHỤ LỤC ..................................................................................................... 165 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ CNH, HĐH : Công nghiệp hóa, hiện đại hóa CNXH : Chủ nghĩa xã hội HNQT : Hội nhập quốc tế KHCN : Khoa học công nghệ KTTT : Kinh tế thị trường LSTTDT : Lối sống truyền thống dân tộc TCH : Toàn cầu hóa TNCS : Thanh niên Cộng sản XHCN : Xã hội chủ nghĩa 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Lối sống của các cá nhân, cộng đồng và dân tộc không phải tự nhiên có được mà nó hình thành, phát triển dựa trên sự kế thừa các giá trị từ lối sống truyền thống trước đó kết hợp với những giá trị mới. Tuy nhiên, không phải mọi cái truyền thống đều có giá trị, vì vậy cần phải có sự chọn lọc, tiếp biến. Trong những năm gần đây, do sự tác động mạnh mẽ của nhiều nhân tố như công nghiệp hóa, hiện đại hóa (CNH, HĐH), sự phát triển của kinh tế thị trường (KTTT) cùng quá trình hội nhập và toàn cầu hóa (TCH) đã làm biến đổi sâu sắc lối sống của người Việt Nam, nhất là thanh niên, trong đó có sinh viên. Bởi lẽ, sinh viên là lứa tuổi đang định hình về lối sống và hoàn thiện nhân cách. Trong quá trình đó sinh viên vừa kế thừa các giá trị của lối sống truyền thống dân tộc (LSTTDT), vừa tiếp thu các giá trị lối sống hiện đại để hình thành lối sống mới. Tình hình đó đã đặt ra một số vấn đề sau: Thứ nhất, bên cạnh những giá trị còn phù hợp, LSTTDT cũng có những yếu tố không còn phù hợp với điều kiện xã hội mới. Trong quá trình xây dựng lối sống mới, sinh viên cần phải nhận diện đúng những giá trị của LSTTDT để kế thừa, phát huy, đồng thời đấu tranh, loại bỏ những yếu tố lạc hậu của lối sống truyền thống. Thứ hai, sự biến đổi của đời sống xã hội hiện nay đòi hỏi phải nhận diện và xây dựng được lối sống mới phù hợp. Vậy lối sống mới là như thế nào cho phù hợp với sự phát triển của xã hội mới với con người mới, nhất là thanh niên, sinh viên. Những vấn đề đó đặt ra yêu cầu phải xác định rõ những giá trị của LSTTDT; sự biến đổi của LSTTDT và quá trình hình thành lối sống mới của sinh viên Việt Nam trên cơ sở kế thừa, phát huy những giá trị của lối sống truyền thống, tiếp thu giá trị của lối sống hiện đại, văn minh, để xây dựng thế hệ sinh viên Việt Nam thời đại mới. 2 Thực trạng kế thừa các giá trị LSTTDT của sinh viên Việt Nam trong thời gian qua còn nhiều bất cập, thể hiện ở việc coi nhẹ các giá trị đạo đức truyền thống, giá trị tinh thần của dân tộc, tuyệt đối hóa các yếu tố vật chất. Trong khi những giá trị cơ bản của lối sống mới vẫn còn đang nằm trong quá trình nảy sinh, chưa được định hình rõ thì “lối sống thực dụng, cá nhân vị kỷ… đang gây hại đến thuần phong mỹ tục của dân tộc. Không ít trường hợp vì đồng tiền và danh vị mà chà đạp lên tình nghĩa gia đình, quan hệ thầy trò, đồng chí, đồng nghiệp” [32, tr.46]. Thực tế đó đã và đang tạo nên sự xung đột giữa các giá trị của LSTTDT với các giá trị của lối sống hiện đại, đồng thời cũng dẫn đến nhiều khó khăn trong định hướng để xây dựng lối sống mới cho sinh viên. Thực tiễn những năm gần đây, sự suy thoái về đạo đức, lối sống của một bộ phận cán bộ, đảng viên; hiện tượng tham nhũng, lãng phí; sự xuống cấp một số phương diện của đạo đức xã hội và các tệ nạn xã hội có diễn biến phức tạp đã và đang tác động mạnh mẽ đến lối sống của xã hội và thanh niên, sinh viên. Thực tiễn đó đặt ra yêu cầu tiếp tục có những nghiên cứu về sự biến đổi của lối sống, định hướng xây dựng lối sống mới, trong đó có vấn đề kế thừa các giá trị LSTTDT trong xây dựng lối sống mới cho sinh viên. Xuất phát từ lý do trên, nghiên cứu sinh chọn đề tài “ n t n th n nt t n i n i n i h th a i t i inh i n i t Na hi n na ” làm nội dung nghiên cứu trong luận án Tiến sĩ Triết học. 2. M c đích và nhi v nghi n c u 2.1. Mục đích Trên cơ sở phân tích một số vấn đề lý luận và thực trạng của việc kế thừa các giá trị LSTTDT trong xây dựng lối sống mới cho sinh viên những năm qua, luận án đề xuất một số nhóm giải pháp chủ yếu nhằm nâng cao hiệu quả kế thừa giá trị LSTTDT trong xây dựng lối sống mới cho sinh viên Việt Nam hiện nay. 3 2.2. Nhiệm vụ t , phân tích một số giá trị cơ bản của LSTTDT Việt Nam; thực chất, tính tất yếu và nội dung cơ bản của việc kế thừa giá trị LSTTDT trong xây dựng lối sống mới cho sinh viên Việt Nam hiện nay. ai , phân tích, đánh giá thực trạng và nguyên nhân những hạn chế của việc kế thừa giá trị LSTTDT trong xây dựng lối sống mới cho sinh viên Việt Nam thời gian qua. a , đề xuất một số nhóm giải pháp chủ yếu để nâng cao hiệu quả sự kế thừa giá trị LSTTDT trong việc xây dựng lối sống mới cho sinh viên Việt Nam hiện nay. 3. Đối tượng và phạ .1. i ư vi nghi n c u g ghi c Luận án tập trung nghiên cứu sự kế thừa các giá trị cơ bản của LSTTDT Việt Nam trong xây dựng lối sống mới cho sinh viên Việt Nam hiện nay. .2. Phạm vi ghi c - Luận án nghiên cứu sự kế thừa giá trị LSTTDT trong việc xây dựng lối sống mới của sinh viên các trường đại học ở Hà Nội từ khi đổi mới đất nước (1986) đến nay. - Luận án xác định lối sống truyền thống dân tộc là lối sống được định hướng trên cơ sở các giá trị đạo đức truyền thống. Vì vậy, luận án tập trung nghiên cứu mối quan hệ giữa giá trị đạo đức truyền thống dân tộc với lối sống truyền thống, trong đó lối sống truyền thống là cách thức, phương thức biểu hiện của giá trị đạo đức truyền thống dân tộc, còn giá trị đạo đức truyền thống là cơ sở định hướng cho lối sống. Giá trị đạo đức truyền thống của dân tộc Việt Nam gồm nhiều lĩnh vực khác nhau. Trong luận án này, tác giả chỉ tập trung nghiên cứu giá trị đạo đức truyền thống trong xây dựng lối sống cho sinh viên, cụ thể là một số giá trị cơ 4 bản sau: lòng yêu nước; tinh thần hiếu học; tinh thần đoàn kết, nhân ái, bao dung; đức tính cần cù, tiết kiệm và lối ứng xử thân thiện, hài hòa, linh hoạt với tự nhiên. 4. Cơ l luận và phương pháp nghi n c u 4.1. Cơ sở lý l ậ Luận án dựa trên những quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, đường lối của Đảng Cộng sản Việt Nam về lối sống, xây dựng lối sống cho thanh niên (trong đó có sinh viên), về kế thừa giá trị tinh thần, giá trị đạo đức truyền thống dân tộc Việt Nam trong xây dựng lối sống mới cho thanh niên nói chung và sinh viên nói riêng. Ngoài ra, luận án cũng kế thừa những thành tựu đã đạt được của các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài. 4.2. Phươ g pháp ghi c Luận án được thực hiện trên cơ sở vận dụng phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử để phân tích cơ sở hình thành của LSTTDT cũng như sự biến đổi của nó. Các phương pháp lịch sử - lôgíc, phân tích và tổng hợp, phương pháp thống kê, phương pháp điều tra, khảo sát, so sánh cũng được sử dụng để thực hiện đề tài luận án. . Đ ng g p i của luận án - Luận án góp phần làm rõ mối quan hệ giữa các giá trị đạo đức truyền thống với lối sống truyền thống của dân tộc, trong đó làm rõ lối sống là cách thức, phương thức biểu hiện của giá trị đạo đức truyền thống, còn các giá trị ấy đóng vai trò là cơ sở định hướng, dẫn dắt cho lối sống, hay nói cách khác là mặt tinh thần của lối sống. Từ đó lý giải vì sao các giá trị tinh thần, giá trị đạo đức, giá trị lối sống và các giá trị khác lại có những nét tương đồng nhau, thậm chí là khó tách biệt. 5 - Luận án luận chứng thực chất, tính tất yếu của việc kế thừa giá trị LSTTDT trong xây dựng lối sống mới cho sinh viên Việt Nam hiện nay. - Luận án góp phần làm rõ thêm những thành tựu và hạn chế của sự kế thừa các giá trị LSTTDT trong xây dựng lối sống mới cho sinh viên Việt Nam hiện nay. - Luận án góp phần đề xuất một số nhóm giải pháp chủ yếu nhằm nâng cao hiệu quả kế thừa giá trị LSTTDT trong việc xây dựng lối sống mới cho sinh viên Việt Nam hiện nay. 6. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, phụ lục, luận án gồm: 04 chương, 11 tiết. 6 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 1.1. CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ KẾ THỪA GIÁ TRỊ LỐI SỐNG TRUYỀN THỐNG DÂN TỘC TRONG XÂY DỰNG LỐI SỐNG MỚI 1.1.1. Những công trình nghi n c u về lối ống, lối ống Cuốn sách “L i n i ã h i hủ n hĩa” [122] là công trình nghiên cứu khá toàn diện về lối sống xã hội chủ nghĩa (XHCN). Công trình đã đưa ra quan niệm về lối sống và các vấn đề cơ bản của lối sống XHCN: bản chất, đặc điểm; cơ sở kinh tế, cơ sở chính trị của lối sống XHCN; quan điểm đạo đức của lối sống XHCN. Các tác giả cũng làm rõ vai trò của công tác giáo dục tư tưởng trong sự phát triển của lối sống XHCN. Đề tài khoa học “L i n thanh ni n i t Na ” [146] do Lê Anh Trà chủ nhiệm đã phân tích, đánh giá thực trạng lối sống của thanh niên về các mặt: hoạt động chính trị xã hội; hoạt động lao động; hoạt động văn hóa tinh thần, tình yêu, hôn nhân, gia đình. Từ đó đã đưa ra các kiến nghị về các chuẩn mực cần xây dựng của lối sống; về nội dung và hình thức giáo dục lối sống cũng như một số chính sách liên quan đến xây dựng lối sống cho thanh niên như giải quyết việc làm, chính sách văn hóa, thể chế hóa một số hoạt động văn hóa, thực hiện dân chủ hóa trong sinh hoạt của thanh niên và phát huy vai trò của Đoàn Thanh niên Cộng sản (TNCS) Hồ Chí Minh trong mọi lĩnh vực hoạt động xã hội. Đề tài khoa học “ ăn hóa, i n ôi t ườn ” [137] do Chu Khắc Thuật chủ nhiệm đã xem xét mối quan hệ giữa lối sống, văn hóa và môi trường. Đề tài đã thông qua sự so sánh thực trạng về lối sống với những giá trị, chuẩn mực của văn hóa để thấy được những năng lực thực sự và tiềm ẩn của con người. Đề tài cũng đã phần nào mô tả lối sống của con người Việt 7 Nam từ truyền thống đến hiện đại; làm rõ những đặc điểm cơ bản của môi trường để thấy mức độ của sự thích hợp trong cách ứng xử của con người theo những tiêu chuẩn văn hóa. Trên cơ sở đó đề tài đề xuất một số kiến nghị nhằm xây dựng một lối sống có chất lượng, hài hòa với môi trường tự nhiên và xã hội. Đề tài khoa học “X i t n đi n i n , đạ đứ h ẩn i t ãh i ki n ôn n hi p hóa, hi n đại hóa, ph t t iển kinh t th t ường the đ nh hư n ã h i hủ n hĩa” [159] của Huỳnh Khái Vinh đã phân tích cơ sở lý luận của lối sống, đạo đức, chuẩn giá trị xã hội và mối quan hệ của chúng với sự phát triển văn hóa, xây dựng con người trong điều kiện CNH, HĐH và KTTT. Đề tài cũng phân tích các nhân tố tác động và xu hướng chuyển đổi lối sống, đạo đức, chuẩn giá trị xã hội trong giai đoạn CNH, HĐH đất nước. Đồng thời nêu rõ tính tất yếu trong sự kế thừa và phát triển nếp sống, đạo đức, các giá trị truyền thống dân tộc và cách mạng. Ngoài ra, đề tài còn trình bày một số kinh nghiệm và bài học về xây dựng lối sống, đạo đức và chuẩn giá trị xã hội của một số nước trên thế giới. Trong các công trình “Xã h i họ dụ i n ,n p n t hư n nhìn” [93] và “Gi i” [95], Thanh Lê đã đưa ra khái niệm lối sống, cơ sở của lối sống mới - lối sống XHCN, đặc trưng cơ bản, bản chất của lối sống XHCN ở những nét khái quát; tác giả cũng làm rõ lối sống đô thị và vấn đề xây dựng lối sống, nếp sống đô thị. Cũng Thanh Lê (chủ biên) trong công trình “L i n ã h i hủ n hĩa th t n ầ hóa” [94] đã đi sâu nghiên cứu khái niệm lối sống, hình dung nó như một chỉnh thể sinh động cụ thể với những chi tiết của các quan hệ xã hội khác nhau như: sản xuất, sinh hoạt văn hóa, gia đình,… nói lên đặc trưng của một xã hội nhất định. Trong bối cảnh TCH, vấn đề lối sống là một vấn đề chịu nhiều tác động, đòi hỏi phải chứng minh được những ưu việt của lối sống XHCN. Điều này càng cấp thiết trong điều kiện nước ta đang quá độ lên chủ nghĩa xã hội (CNXH). 8 Trong công trình “ t ấn đ i n , đạ đứ , h ẩn i t ã h i” [158], Huỳnh Khái Vinh đã khẳng định: lối sống, đạo đức và chuẩn giá trị xã hội là những yếu tố cơ bản trong đời sống xã hội của mỗi con người và mỗi nền văn hóa, gắn liền với các cơ sở kinh tế, chính trị, tư tưởng. Trong đó, đạo đức về cơ bản đóng vai trò là lẽ sống, định hình, định tính lối sống, văn hóa và con người. Dưới sự tác động của các yếu tố kinh tế, chính trị, xã hội… làm cho lối sống, đạo đức, chuẩn mực giá trị xã hội trong thời kỳ CNH, HĐH đất nước có nhiều chuyển biến sâu sắc. Trong công trình, tác giả cũng đưa ra phương hướng, quan điểm và giải pháp xây dựng lối sống, đạo đức, chuẩn mực giá trị xã hội mới. Công trình “ ăn hóa ứn ử i t Na hi n na ” [148] của Nguyễn Thanh Tuấn đã đề cập đến lối sống tương đương với phạm trù văn hóa ứng xử. Tác giả cũng đề cập đến quan điểm và cách tiếp cận về lối sống ở các nước XHCN Đông Âu và Liên Xô trước đây với ba khuynh hướng chủ yếu; các quan điểm và cách tiếp cận ở Việt Nam, trong đó nhấn mạnh đến cách tiếp cận lối sống như một phương thức ứng xử thực tế của con người trong một môi trường nhất định. Trong công trình, tác giả cũng đưa ra những giải pháp điều tiết văn hóa ứng xử giai đoạn xây dựng xã hội công nghiệp theo hướng hiện đại, trong đó có đề cập đến việc chủ động phòng, chống lối sống thực dụng, sự băng hoại đạo đức, sự đảo lộn các thang bậc giá trị xã hội và sự phá hoại phong tục tập quán truyền thống và cách mạng; phối hợp các phong trào văn hóa nhằm xây dựng nếp sống kỷ cương, văn minh. Cuốn sách “Thanh ni n t ình đổi i h i nhập q i n ủa thanh ni n i t Na t n q t ” [149] của Phạm Hồng Tung đã tập trung làm rõ một số nội dung cơ bản sau: những vấn đề lý luận và cách tiếp cận khi nghiên cứu về thanh niên và lối sống của thanh niên; một số khái niệm liên quan đến thanh niên và lối sống thanh niên; khảo sát và phân tích tình hình thanh niên Việt Nam và lối sống của thanh niên trong hơn hai thập kỷ đổi mới 9 đất nước, thông qua đó chỉ ra những đặc trưng cơ bản của thanh niên và đặc trưng lối sống của thanh niên hiện nay; làm rõ những xu hướng biến đổi lối sống của thanh niên trong quá trình đổi mới đất nước và hội nhập quốc tế (HNQT), chỉ ra những yếu tố tác động cơ bản có tính chất định hướng trong quá trình biến đổi lối sống của thanh niên. Cuốn sách đã đưa ra các nhóm giải pháp cơ bản để xây dựng lối sống lành mạnh, hiện đại, đậm đà bản sắc dân tộc của thanh niên Việt Nam trong nửa đầu thế kỷ XXI bao gồm: nhóm giải pháp liên quan đến đường lối, chính sách thanh niên của Đảng và Nhà nước; nhóm giải pháp liên quan đến các tổ chức đoàn thể của thanh niên; nhóm giải pháp liên quan đến gia đình và giáo dục gia đình đối với thanh niên; nhóm giải pháp liên quan đến giáo dục học đường đối với thanh niên; nhóm giải pháp liên quan đến truyền thông đại chúng; nhóm giải pháp liên quan đến bản thân thanh niên. Bên cạnh những đề tài khoa học các cấp, các công trình nghiên cứu, vấn đề lối sống cũng được đề cập khá nhiều trên các tạp chí khoa học. Trong bài viết “Tư tưởn , đạ đứ , i n - nhữn ấn đ then h t ủa ăn hóa” [111], Trần Quang Nhiếp đã khẳng định lối sống cùng tư tưởng, đạo đức là linh hồn, là cái chi phối, chỉ đạo quá trình sáng tạo văn hóa, là căn cứ để đánh giá thực trạng văn hóa, là cơ sở để đảm bảo cho văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội. Bài viết cũng đề xuất một số biện pháp để xây dựng nền tư tưởng, đạo đức, lối sống xã hội lành mạnh, đó là vận dụng và phát triển sáng tạo chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh; phát huy truyền thống tốt đẹp, khắc phục tình trạng suy thoái về đạo đức, lối sống; nâng cao vai trò lãnh đạo của Đảng và sự quản lý của Nhà nước; động viên phong trào nhân dân rộng lớn, xây dựng đời sống văn hóa ở từng địa phương và tổ chức xã hội. Bài viết “L i n “tôn thờ thần tượn ” ấn đ nh n h” [90] của Phạm Minh Lăng đề cập đến lối sống tôn thờ thần tượng của một bộ phận dân cư, đặc biệt là giới trẻ. Tác giả cũng phân tích những biểu hiện của lối 10 sống này và hệ lụy của nó. Tác giả cho rằng “Lối sống “tôn thờ thần tượng” là lối sống của những con người chỉ biết sống theo trào lưu, theo sự thay đổi của không khí xã hội - những trào lưu mà sự tồn vong của xã hội không mấy chờ đợi. Như người ta thường gọi đây là những con người xu thời mà thường lại là kiểu xu thời không được ý thức đầy đủ, thậm chí không có ý thức gì” [90, tr.26]. Đây là lối sống của những con người có nhân cách chưa phát triển. Bài viết “L i n n ười i t Na ư it đ n ủa t n ầ hóa hi n na ” [77] của Nguyễn Văn Huyên đã đưa ra quan niệm về lối sống, đặc điểm hình thành lối sống của một dân tộc, các phương diện của lối sống như phương thức hoạt động kinh tế - xã hội, tiêu dùng, phương thức giao tiếp…, đặc biệt bài viết đã bước đầu phân tích những biến đổi sâu sắc về lối sống của con người Việt Nam trước những tác động của TCH. Trong bài viết “ ai t ò ủa t ấn đ phươn ph p i n đ i i h ạt đ n ủa n n ười - ận” [41], Nguyễn Hữu Đễ sau khi phân tích các khía cạnh và những lát cắt khác nhau của mối quan hệ giữa lối sống và hoạt động của con người, đã rút ra những quan điểm có tính phương pháp luận như sau: thứ nhất, sau khi đã hình thành, lối sống quy định hoạt động tiếp theo của con người theo hướng hoàn thiện dần một lối sống đại diện cho một phương thức sản xuất cụ thể; thứ hai, ảnh hưởng của lối sống lên hoạt động của con người được thể hiện một cách đa dạng, nhiều cấp độ trong cơ chế hoạt động của con người; thứ ba, vai trò của lối sống thể hiện không chỉ đối với bản thân hoạt động của con người, trong việc tạo ra một môi trường lành mạnh cho hoạt động đó, mà còn cả trong việc thay đổi một số thói quen trong hành động hay một số phong tục tập quán không phù hợp với xu thế phát triển chung của xã hội hiện đại [41, tr.32]. Trong bài viết “ i n đ nh hư n n i n i h th h t ẻ i t Na hi n na ” [22], Mai Thị Dung đã khẳng định sự cần thiết và vai trò của việc xây dựng lối sống mới cho thế hệ trẻ. “Không xây dựng 11 được nền tảng tinh thần, lối sống, đời sống tinh thần lành mạnh, xã hội không thể phát triển bền vững, cuộc sống của từng cá nhân và cả cộng đồng không thể bình yên, thế hệ trẻ không thể lập thân lập nghiệp một cách lành mạnh và tìm thấy triển vọng trong cuộc sống. Càng hướng đến văn minh và hiện đại, xã hội càng phải chú trọng tới đạo đức, văn hóa lao động và lối sống trong phát triển” [22, tr.84-85]. Từ đó tác giả đưa ra quan niệm về lối sống, lối sống của thế hệ trẻ. Trên cơ sở khái quát đặc điểm cơ bản của thế hệ trẻ Việt Nam, tác giả đã trình bày các nội dung để xây dựng lối sống mới cho thế hệ trẻ vừa có sự kế thừa tinh hoa văn hóa của dân tộc Việt Nam, vừa tiếp thu văn minh nhân loại, phù hợp với thời đại mới. Bài viết “X ki n kinh t th t ườn n ăn hóa đạ đứ h i nhập q i n ăn hóa t n đi t ” [11] của Trần Văn Bính đã khẳng định: KTTT và TCH là xu thế khách quan, tất yếu đối với mọi quốc gia, dân tộc, tác động mạnh mẽ đến sự phát triển của xã hội, không chỉ trên lĩnh vực sản xuất vật chất mà cả lĩnh vực đời sống tinh thần. Chúng ta chậm trong việc nhận thức các mặt trái của KTTT và TCH, đặc biệt đối với đạo đức, lối sống, vì vậy chưa có những giải pháp cần thiết, kịp thời và hiệu quả. Để xây dựng nền văn hóa đạo đức và lối sống có văn hóa ở nước ta hiện nay, theo tác giả bài viết, cần trở về với những bài học lớn của cha ông ta mà Chủ tịch Hồ Chí Minh đã đúc kết, khái quát và nâng lên một tầm cao mới, đó là: giải quyết tốt mối quan hệ giữa cá nhân và cộng đồng; giữa nhu cầu vật chất và nhu cầu tinh thần, giữa giá trị vật chất và giá trị tinh thần; tăng cường vai trò của các cơ quan lãnh đạo và quản lý xã hội đối với việc xây dựng văn hóa đạo đức và lối sống văn hóa. Trong đó, tác giả nhấn mạnh đến vai trò của việc nêu gương trong việc xây dựng đạo đức và lối sống từ trong Đảng, trong các cơ quan nhà nước, từ những người có trọng trách trong xã hội (bao gồm những người lãnh đạo, quản lý ở mọi cấp mọi ngành, những thầy cô giáo, các bậc cha mẹ). Bài viết cũng cho thấy văn hóa và lối sống chịu sự tác động to lớn của KTTT và TCH. 12 Bài viết “L i th t ườn đ nh hư n n n i ã h i hủ n hĩa ở nư n h thanh ni n t n n n kinh t ta hi n na ” [140] của Phạm Thu Thủy đã đưa ra quan điểm về lối sống là phương thức sống của con người trong một chế độ xã hội nhất định được biểu hiện trên các lĩnh vực của đời sống, như: lao động sản xuất, hoạt động chính trị, hoạt động văn hóa và hoạt động giao tiếp hàng ngày. Qua đó, tác giả nêu ra những yêu cầu cũng như vai trò của việc xây dựng lối sống cho thanh niên trong nền KTTT định hướng XHCN ở Việt Nam hiện nay. Có thể thấy rằng, những công trình nghiên cứu trên đã đưa ra các quan niệm về lối sống, trong đó đa số đều khẳng định lối sống là phương thức sinh sống của một cộng đồng, một dân tộc hay các cá nhân trong những giai đoạn lịch sử nhất định. Khái niệm, đặc trưng, bản chất của lối sống XHCN cũng đã được một số công trình nghiên cứu cụ thể. Tuy nhiên, những công trình này chủ yếu nghiên cứu về lối sống XHCN trước đổi mới, hoặc thời kỳ đầu của đổi mới, nên có những nội dung không còn phù hợp trong giai đoạn hiện nay. Vai trò quan trọng của lối sống và sự cần thiết phải xây dựng lối sống văn hóa, lành mạnh cũng được các công trình nghiên cứu khẳng định. Ngoài ra, nhiều công trình cũng phân tích các nhân tố tác động đến sự vận động của lối sống trong thời kỳ đổi mới như CNH, HĐH, phát triển KTTT, quá trình hội nhập và TCH. Qua đó, một số công trình đã phân tích những biến đổi của lối sống ở cả hai chiều hướng tích cực và tiêu cực. Vấn đề lối sống của thanh niên nói chung và của sinh viên nói riêng đã được các công trình đề cập ở các phương diện khác nhau: sự cần thiết giáo dục lối sống văn hóa, lành mạnh; đặc điểm của lối sống thanh niên, sinh viên; các quan điểm, giải pháp; các kiến nghị…Tuy nhiên, những năm gần đây lối sống của thanh niên, sinh viên đang có những thay đổi nhanh chóng dưới tác động của cuộc cách mạng khoa học công nghệ (KHCN) hiện đại, và sẽ tiếp tục có những thay đổi khi cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 đang tác động 13 mạnh mẽ. Vì vậy, vấn đề lối sống của thanh niên, sinh viên cần tiếp tục được nghiên cứu. 1.1.2. Những công trình nghi n c u về lối ống truyền thống dân tộc và giá trị lối ống truyền thống dân tộc Vi t Na Đề tài khoa học cấp Nhà nước “Đặ điể n ười i t Na hi n na nhập q nhữn tư i ấn đ đặt a t ư n ầ đổi ủa i n h i t ” [49] do Nguyễn Ngọc Hà chủ nhiệm đã tập trung nghiên cứu, làm rõ các đặc điểm của tư duy và lối sống truyền thống của con người Việt Nam, sự biến đổi của tư duy và lối sống trong thời kỳ đổi mới (bao gồm cả đặc điểm tích cực và đặc điểm tiêu cực) thông qua 4 phương thức cơ bản (phương thức “xóa bỏ - thay thế”, phương thức “kế thừa - cải tiến”, phương thức “vượt - gộp” và phương thức hướng tới “Cân bằng khinh - trọng”). Công trình cũng phân tích những điều kiện kinh tế - xã hội tác động đến tư duy và lối sống con người Việt Nam, những vấn đề đặt ra về tư duy và lối sống trước yêu cầu đổi mới và chủ động HNQT; đề xuất và phân tích các căn cứ lý luận và thực tiễn của các phương hướng lớn và các giải pháp cơ bản nhằm tiếp tục xây dựng tư duy và lối sống mới của con người Việt Nam hiện nay. Cuốn sách “Gi t tinh thần t n th n ủa nt i t Na ” [47], của Trần Văn Giàu đã tập trung phân tích và đưa ra khái niệm giá trị tinh thần truyền thống của dân tộc, nêu ra những tác động của lịch sử đối với việc phát triển các giá trị truyền thống. Công trình đã tập trung phân tích các đức tính tốt đẹp của dân tộc Việt Nam bao gồm: yêu nước, cần cù, anh hùng, sáng tạo, lạc quan, thương người, vì nghĩa. Đây là những giá trị truyền thống quý báu cốt lõi của dân tộc ta đã được kiểm nghiệm qua hàng ngàn năm lịch sử dựng nước và giữ nước. Trong đó, tác giả nhấn mạnh tinh thần yêu nước chính là trung tâm trong bảng giá trị tinh thần truyền thống của dân tộc. Từ đó, tác giả đặt vấn đề kế thừa, giáo dục những giá trị tinh thần yêu nước, thương người cho con người Việt Nam hiện nay. 14 Trong cuốn “Đ n hi n đại t t n th n ” [80], bằng cách tiếp cận giá trị truyền thống có vai trò to lớn trong quá trình phát triển đất nước, Trần Đình Hượu đã đưa ra một trong những cách đánh giá, nhìn nhận đúng tầm quan trọng của các giá trị văn hóa truyền thống trong đời sống xã hội và xác định văn hóa truyền thống như một nguồn lực nội sinh và không ngừng ảnh hưởng đến việc xây dựng nền văn hóa mới trong giai đoạn hiện nay. Cuốn sách “Tì hiể i t ăn hóa t n th n t n q t ình ôn n hi p hóa, hi n đại hóa” [18] đã chú trọng phân tích, làm rõ các khái niệm giá trị, truyền thống, giá trị truyền thống và giá trị văn hóa truyền thống, vai trò của văn hóa truyền thống trong sự nghiệp CNH, HĐH đất nước. Các tác giả cũng đề cập đến mối quan hệ giữa văn hóa truyền thống và phát triển bền vững, vai trò động lực của văn hóa trong sự nghiệp CNH, HĐH cũng như bối cảnh TCH hiện nay. Trong cuốn sách, các tác giả đã chỉ ra năm đặc trưng cơ bản của tư duy truyền thống là: đề cao nhân tố đạo đức, nhưng tư duy pháp lý mờ nhạt, trong quan hệ ứng xử lấy đạo đức làm cơ sở; thiên về tư duy kinh nghiệm, yếu kém về tư duy lý luận; mang đậm chủ nghĩa yêu nước, thương người; tư duy truyền thống có ảnh hưởng sâu sắc đến nền giáo dục; mang đặc trưng biện chứng phương Đông - nặng về trực quan, trực giác. Vì vậy, ngoài việc kế thừa, chúng ta cần phải tiến hành đổi mới tư duy truyền thống bằng cách tăng cường, rèn luyện và nâng cao tư duy khoa học, kết hợp sức mạnh dân tộc với sức mạnh thời đại, kết hợp nội lực với ngoại lực. Cuốn sách “Gi t t n th n t ư nhữn th h thứ ủa t n ầ hóa” [19] đã tập trung làm rõ thực chất của TCH và khẳng định vai trò, sức mạnh to lớn của truyền thống trong sự phát triển kinh tế - xã hội cũng như giữ gìn bản sắc dân tộc và bảo đảm tính ổn định xã hội; đồng thời khẳng định ý nghĩa to lớn của việc giữ gìn, phát huy các giá trị truyền thống trước những cơ hội và thách thức của TCH. Các tác giả đã đặt ra và giải quyết nhiều vấn đề như: mối quan hệ giữa giá trị truyền thống và giá trị hiện đại; về cái được gọi