A. PhÇn më ®Çu
Con ngêi - víi t c¸ch lµ mét thùc thÓ x· héi chØ cã thÓ tån t¹i vµ ph¸t
triÓn khi cã nh÷ng c¬ së vËt chÊt nhÊt ®Þnh. Ngay tõ thêi kú s¬ khai cña x· héi
loµi ngêi, ý thøc vÒ x· héi, vÒ céng ®ång ngêi cßn h¹n chÕ nhng ngêi nguyªn
thuû ®· biÕt chiÕm gi÷ hao qu¶ tù nhiªn, chim thó s¨n b¾t ®îc, nh÷ng c«ng cô
lao ®éng gi¶n ®¬n ®Ó phôc vô cho nhu cÇu cña m×nh. Hay nãi c¸ch kh¸c, con
ngêi sinh ra tõ tù nhiªn, ®Ó tån t¹i vµ ph¸t triÓn con ngêi ph¶i dùa vµo tù
nhiªn, chiÕm h÷u tù nhiªn ®Ó tho¶ m·n nhu cÇu nhÊt ®Þnh. Së h÷u ®îc hiÓu lµ
viÖc chiÕm gi÷ nh÷ng s¶n vËt tù nhiªn, nh÷ng thµnh qu¶ lao ®éng (Ngµy nay
cßn bao gåm c¶ t liÖu s¶n xuÊt) cña x· héi loµi ngêi. Së h÷u lµ ph¹m trï c¬
b¶n, phøc t¹p vµ hµm xóc cña kinh tÕ - chÝnh trÞ häc, thêng ®îc bµn nhiÒu vµ
còng ®ang tån t¹i kh«ng Ýt ý kiÕn kh¸c nhau vµ ®èi lËp nhau nhng tùu trung
®Òu dùa trªn nguyªn t¾c ph¬ng ph¸p luËn coi së h÷u nh qu¸ tr×nh chiÕm h÷u
vµ nhÊn m¹nh mÆt ph¸p lý khi gi¶i thÝch néi dung kinh tÕ cña së h÷u khao häc
kinh tÕ t s¶n chØ thÊy trong së h÷u c¸c quyÒn tµi s¶n vµ sù ph©n biÖt ®ang t¨ng
lªn cña c¸c quyÒn nµy; cßn kinh tÕ - chÝnh trÞ häc truyÒn thèng cña CNXH coi
së h÷u nh quan hÖ "Chñ - kh¸ch thÓ bÞ chiÕm h÷u bëi chñ thÓ" hay "Quan hÖ
gi÷a con ngêi vÒ viÖc chiÕm h÷u c¸c yÕu tè vµ kÕt qu¶ s¶n xuÊt" do ®ã thêng
c¸c quan niÖm trªn quy së h÷u t b¶n chñ nghÜa thµnh sù chiÕm h÷u t nh©n(chÕ
®é t h÷u) vµ së h÷u XHCN thµnh sù chiÕm h÷u toµn d©n vÒ c¸c ®iÒu kiÖn vµ
kÕt qu¶ s¶n xuÊt (chÕ ®é c«ng h÷u). Nh÷ng quan niÖm nµy béc lé chç yÕu lµ
®ång nhÊt c¸c quan hÖ ph¸p lý cña kiÕn tróc thîng tÇng víi c¸c c¬ së kinh tÕ
cña x· héi. LÉn lén c¸c hiÖn tîng kinh tÕ víi c¸c quan hÖ bªn trong, æn ®Þnh,
®ang quy ®Þnh tÝnh chÊt vµ xu thÕ vËn ®éng cña c¸c hiÖn tîng vµ qu¸ tr×nh nµy
xo¸ nhoµ ranh giíi kh¸c nhau gi÷a c¸c chÕ ®é kinh tÕ vµ c¸c h×nh thøc së h÷u,
do ®ã ®· hiÓn nhiªn h¹ thÊp vai trß lÞch sö, ®Æc biÖt cña së h÷u trong hÖ thèng
së h÷u x· héi. C¸ch tiÕp cËn trªn vÒ së h÷u ®· tá ra kh«ng ®Ó ®Ó gi¶i thÝch së
h÷u t s¶n hiÖn ®¹i h¬n n÷a "Nã trë thµnh c«ng cô biÖn hé cho viÖc Nhµ níc
ho¸ toµn bé nÒn kinh tÕ vµ n¶y sinh hÖ thèng hµnh chÝnh chØ huy cña kinh
doanh trong CNXH Nhµ níc". Do vËy, viÖc t×m hiÓu néi dung kinh tÕ cña së
h÷u lµ cÇn thiÕt ch¼ng nh÷ng ®èi víi lý luËn kinh tÕ häc nãi chung mµ cßn ®Ó
cã thÓ ®¸nh gi¸ ®îc c¸c ®æi míi vµ thùc chÊt cña së h÷u t s¶n hiÖn ®¹i, vÒ thùc
chÊt cña m« h×nh XHCN kiÓu cò dùa trªn chÕ ®é c«ng h÷u thuÇn nhÊt, vµ vÒ
con ®êng tÊt yÕu chuyÓn ®æi nã sang thÞ trêng.
1
§¬ng nhiªn së h÷u nh mét ph¹m trï kinh tÕ, kh¸c së h÷u nh mét ph¹m
trï cña luËt häc vµ c¸c khoa häc x· héi kh¸c, kh«ng ph¶i lµ quan hÖ chñ thÓ kh¸ch thÓ, tuy r»ng quan hÖ chñ thÓ - kh¸ch thÓ "VËt liÖu x©y dùng" cho së
h÷u kinh tÕ vµ lµ xuÊt ph¸t ®iÓm cho mäi qu¸ tr×nh kinh tÕ. H¬n n÷a, ®· cã sù
chuyÓn ho¸ së h÷u thùc tÕ thµnh së h÷u kinh tÕ ®îc g©y ra bëi qu¸ tr×nh ph¶n
øng kinh tÕ - x· héi, trong ®iÒu kiÖn ph©n c«ng lao ®éng x· héi vµ cã sù trao
®æi s¶n phÈm lao ®éng (Mµ ®iÒu kiÖn trao ®æi lµ: chiÕm h÷u t nh©n vÒ c¸c s¶n
phÈm kh¸c nhau vµ sù trao ®æi lµ t¬ng ®¬ng).
VËy c¸c quan hÖ kinh tÕ trong nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö nhÊt ®Þnh ®· b¾t
buéc sù chiÕm h÷u riªng rÏ cña nh÷ng ngêi kh¸c nhau vÒ c¸c ®iÒu kiÖn vµ kÕt
qu¶ s¶n xuÊt kh¸c nhau, nãi c¸ch kh¸c, b¾t buéc xuÊt hiÖn h×nh th¸i ®èi
kh¸ng cña sù thèng nhÊt x· héi, xuÊt hiÖn m©u thuÉn kinh tÕ gi÷a nh÷ng ®¹i
diÖn c¸c yÕu tè s¶n xuÊt tøc lµ c¸c quan hÖ së h÷u. Tõ ®©y, cã thÓ rót ra c¸c
kÕt luËn chÝnh vÒ vÊn ®Ò së h÷u, tríc khi chóng ta ®i ph©n tÝch cô thÓ sù tån
t¹i, vËn hµnh cña nã trong "NÒn kinh tÕ thÞ trêng theo ®Þnh híng XHCN ë ViÖt
Nam":
Thø nhÊt, B¶n chÊt së h÷u nh mét ph¹m trï kinh tÕ béc lé ra ë chç nã
chøa ®ùng c¸c chÊt lîng x· héi ®Æc biÖt, g©y ra bëi sù ph©n cùc kinh tÕ gi÷a
c¸c vËt kh¸c nhau vµ nh÷ng ngêi kh¸c ®¹i diÖn cho vËt, do ®ã b¾t buéc ph¶i
cÇn ®Õn nhau.
Thø hai, së h÷u lu«n gi¶ ®Þnh (b¾t buéc) c¸c c¬ së t nh©n cña m×nh, nã
®¶m b¶o sù quan t©m kinh tÕ cña ngêi s¶n xuÊt hµng ho¸ - ®éng lùc thùc sù
cña s¶n xuÊt, ®¶m b¶o ho¹t ®éng b×nh thêng vµ hiÖu qu¶ cña ph©n c«ng lao
®éng x· héi. D. Ricado nãi ®¹i ý: Së h÷u t nh©n nh lµ kÕt qu¶ cña ph©n c«ng
lao ®éng x· héi.
Thø ba, nhng së h÷u t nh©n nh lµ h×nh th¸i lÞch sö chung, lµ ®iÒu kiÖn x·
héi chung cña s¶n xuÊt, lu«n tån t¹i díi nh÷ng h×nh th¸i cô thÓ, ®Æc thï cña së
h÷u.
Thø t, quan hÖ së h÷u lµ quan hÖ x· héi tr×u tîng, chØ béc lé khi ta ph©n
tÝch c¸c chÊt lîng kinh tÕ.
Thø n¨m, béc léc c¸c c¬ së chung thèng nhÊt gi÷a së h÷u vµ gi¸ trÞ. §ã
lµ nhê gi¸ trÞ ph¸t triÓn trªn c¬ së quan hÖ së h÷u; Nãi c¸ch kh¸c së h÷u lµ
quan hÖ ®Þnh tÝnh cña quan hÖ kinh tÕ, cßn gi¸ trÞ lµ quan hÖ ®Þnh lîng cña c¸c
quan hÖ nµy.
2
Víi lý luËn trªn, nhiÒu c«ng tr×nh khoa häc nghiªn cøu lÞch sö, x· héi,
triÕt häc... ®Òu thèng nhÊt r»ng: së h÷u - mét ph¹m trï kinh tÕ mang yÕu tè
kh¸ch quan - xuÊt hiÖn, ph¸t triÓn song sung trung víi sù xuÊt hiÖn, tån t¹i vµ
ph¸t triÓn cña x· héi loµi ngêi. MÆt kh¸c, quan hÖ së h÷u vµ chÕ ®é së h÷u cßn
mang b¶n chÊt giai cÊp. Chóng ta ®øng trªn lËp trêng t tëng lµ chñ nghÜa M¸c
- Lªnin ®Ó nghiªn cøu vÊn ®Ò së h÷u qua c¸c h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi vµ ®Æc
biÖt quan träng lµ "VÊn ®Ò së h÷u trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng ®Þnh híng
XHCN ë ViÖt Nam hiÖn nay".
H¬n thÕ n÷a, ngµy nay "VÊn ®Ò së h÷u" cßn lµ ®èi tîng nghiªn cøu cña
nhiÒu m«n khoa häc x· héi kh¸c víi c¸c gãc ®é tiÕp cËn kh¸c nhau, nh: Lý
luËn chung vÒ nhµ níc vµ ph¸p luËt; LuËt d©n sù; LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh;
LuËt doanh nghiÖp; LuËt ®Êt ®ai; Kinh tÕ m«i trêng vv...
§©y cßn lµ vÊn ®Ò quan t©m cã tÝnh chÊt sèng cßn cña mäi giai cÊp, mäi
tæ chøc vµ c¸ nh©n: Së h÷u vÒ t liÖu s¶n xuÊt lµ c¬ së kinh tÕ ®Çu tiªn quyÕt
®Þnh ®Þa vÞ thèng trÞ x· héi cña giai cÊp cÇm quyÒn; Së h÷u lµ c¬ së kinh tÕ vµ
lµ c¬ së ph¸p lý ®Ó c¸c chñ thÓ thùc hiÖn c¸c quyÒn n¨ng ph¸p lý trªn ®ã.
§èi víi níc ta hiÖn nay, thùc hiÖn viÖc qu¸ ®é ®i lªn chñ nghÜa x· héi
kh«ng qua giai ®o¹n ph¸t triÓn TBCN lµ mét m« thøc kh«ng cã tiÒn lÖ th× viÖc
®ßi hái ph¶i cñng cè vµ hoµn thiÖn mét hÖ thèng lý luËn khoa häc s¾c bÐn,
trong ®ã cã lý luËn vÒ vÊn ®Ò së h÷u" lµ tÊt yÕu kh¸ch quan. Nã kh«ng chØ lµ
kim chØ nam cho hµnh ®éng kinh tÕ cña ®Êt níc, mµ cßn gãp phÇn gi¶i quyÕt,
th¸o gì víng m¾c, kh¾c phôc sai lÇm lÖch l¹c cña thùc tiÔn qu¶n lý ®iÒu hµnh
ph¸t sinh v× sù hoµn thiÖn cña chÕ ®é së h÷u XHCN, tõ ®©y t¹o ra c¸i nÒn vËt
chÊt ph¸p lý cho c«ng cuéc c«ng nghiÖp ho¸ hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt níc, phÊn ®Êu
cho môc tiªu d©n giµu níc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, v¨n minh.
Trong tÊt c¶ sù hiÓu biÕt cßn h¹n chÕ cña m×nh em xin ®îc tr×nh bµy vÊn
®Ò ®Æt ra cña ®Ò ¸n víi lßng mong muèn ®îc häc hái hiÓu biÕt díi sù chØ b¶o
vµ híng dÉn cña thÇy gi¸o Lª ViÖt. §Ó bµi viÕt sau cña em ®îc hoµn thiÖn.
Em xin ch©n thµnh c¶m ¬n!
3
B. PhÇn néi dung
I. Nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn vÒ ph¹m
trï së h÷u
1. Mét sè kh¸i niÖm liªn quan
a. ChiÕm h÷u lµ g×?
§Ó tån t¹i vµ ph¸t triÓn con ngêi ph¶i dùa vµo tù nhiªn, chiÕm h÷u lµ
ph¹m trï kh¸ch quan, tÊt yÕu, vÜnh viÔn, lµ ®iÒu kiÖn tríc tiªn cña ho¹t ®éng
lao ®éng s¶n xuÊt. Chñ thÓ chiÕm h÷u lµ c¸ nh©n, tËp thÓ vµ x· héi. §èi tîng
cña chiÕm h÷u tõ buæi ban ®Çu cña loµi ngêi lµ c¸i cã s½n trong tù nhiªn cïng
víi sù ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt. C¸c chñ thÓ chiÕm h÷u kh«ng chØ
chiÕm h÷u tù nhiªn mµ c¶ x· héi, t duy, th©n thÓ, c¶ c¸c v« h×nh vµ c¸i h÷u
h×nh. Trong kinh tÕ, chiÕm h÷u c¶ s¶n xuÊt, ph©n phèi, trao ®æi vµ tiªu dïng.
b. Së h÷u lµ g×?
Theo quan ®iÓm cña M¸c xÝt kh¸i niÖm gèc cña së h÷u lµ "Sù chiÕm
h÷u". Theo ®ã: Së h÷u lµ h×nh thøc x· héi - lÞch sö nhÊt ®Þnh cña sù chiÕm
h÷u, cho nªn cã thÓ nãi: Së h÷u lµ ph¬ng thøc chiÕm h÷u mang tÝnh chÊt lÞch
sö cô thÓ cña con ngêi, nh÷ng ®èi tîng dïng vµo môc ®Ých s¶n xuÊt vµ phi s¶n
xuÊt. Së h÷u lu«n lu«n g¾n liÒn víi vËt dông - ®èi tîng cña sù chiÕm h÷u.
§ång thêi së h÷u kh«ng chØ ®¬n thuÇn lµ vËt dông, nã cßn lµ quan hÖ gi÷a con
ngêi víi nhau vÒ vËt dông.
Quan hÖ së h÷u cã thÓ lµ nh÷ng quan hÖ vÒ kinh tÕ vµ ph¸p lý. Nãi c¸ch
kh¸c, quan hÖ së h÷u vÒ kinh tÕ lµ hiÖn diÖn cña bé mÆt ph¸p lý, theo nghÜa
réng quan hÖ së h÷u kinh tÕ lµ tæng hoµ c¸c quan hÖ s¶n xuÊt - x· héi, tøc lµ
c¸c quan hÖ cña c¸c giai ®o¹n t¸i s¶n xuÊt x· héi. Nh÷ng ph¬ng tiÖn sèng, bao
gåm nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt trùc tiÕp, ph©n phèi, trao ®æi, lu th«ng vµ tiªu
dông ®îc xÐt trong tæng thÓ cña chóng. Quan hÖ së h÷u ph¸p lý lµ tæng hoµ
c¸c quan hÖ së h÷u, sö dông vµ qu¶n lý. Nh÷ng quan hÖ nµy t¹o ra vµ ghi nhËn
c¸c quan hÖ kinh tÕ qua c¸c nguyªn t¾c vµ chuÈn mùc ph¸p lý. §Ó nªu bËt sù
thèng nhÊt cña c¸c quan hÖ së h÷u c¶ ph¬ng diÖn kinh tÕ vµ ph¸p lý.
4
Së h÷u vÒ mÆt ph¸p lý ®îc xem lµ quan hÖ gi÷a ngêi víi ngêi vÒ ®èi tîng
së h÷u. Th«ng thêng vÒ mÆt ph¸p lý, së h÷u ®îc ghi trong hiÕn ph¸p, luËt cña
nhµ níc, nã kh¼ng ®Þnh ai lµ chñ thÓ cña ®èi tîng së h÷u.
Së h÷u vÒ mÆt kinh tÕ biÓu hiÖn th«ng qua thu nhËp, thu nhËp ngµy cµng
cao, së h÷u vÒ mÆt kinh tÕ ngµy cµng ®îc thùc hiÖn. Së h÷u lu«n híng tíi lîi
Ých kinh tÕ, chÝnh nã lµ ®éng lùc cho ho¹t ®éng kinh tÕ.
Sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña quan hÖ së h÷u vÒ h×nh thøc, ph¹m vi møc ®é
kh«ng ph¶i lµ s¶n phÈm cña chñ quan mµ lµ do yªu cÇu cña quy luËt quan hÖ
s¶n xuÊt phï hîp víi tÝnh chÊtl tr×nh ®é cña lùc lîng s¶n xuÊt. Haylµ sù vËn
®éng cña quan hÖ së h÷u lµ qu¸ tr×nh lÞch sö tù nhiªn. Sù biÕn ®éng cña quan
hÖ së h÷u xÐt c¶ vÒ mÆt chñ thÓ vµ ®èi tîng së h÷u.
§èi tîng së h÷u: Trong x· héi céng s¶n nguyªn thuû lµ c¸i s½n cã trong
tù nhiªn (hiÖn vËt). §Õn x· héi n« lÖ, cïng víi së h÷u vËt lµ së h÷u ngêi n« lÖ.
X· héi phong kiÕn ®èi tîng së h÷u lµ t liÖu s¶n xuÊt (®Êt ®ai, c«ng cô lao
®éng...) trong x· héi t b¶n ®èi tîng së h÷u kh«ng chØ vÒ mÆt hiÖn vËt mµ quan
träng h¬n vÒ mÆt gi¸ trÞ, mÆt tiÒn tÖ.Ngµy nay, cïng víi së h÷u vÒ mÆt hiÖn vËt
vµ gi¸ trÞ cña t liÖu s¶n xuÊt, ngêi ta chó träng nhiÒu ®Õn së h÷u c«ng nghiÖp,
së h÷u trÝ tuÖ, gi¸o dôc...
c. Quan hÖ së h÷u lµ g×?
Mèi quan hÖ gi÷a ngêi víi ngêi trong qu¸ tr×nh chiÕm h÷u vµ s¶n xuÊt
ra cña c¶i vËt chÊt trong x· héi lµ quan hÖ së h÷u. Quan hÖ së h÷u ph¶n ¸nh sù
chiÕm gi÷ t liÖu s¶n xuÊt vµ c¸c s¶n phÈm tiªu dïng, nã biÓu hiÖn qua mèi
quan hÖ vËt - vËt. Quan hÖ së h÷u lµ mét lo¹i quan hÖ x· héi ph¸t sinh, tån t¹i
vµ ph¸t triÓn trong qu¸ tr×nh chiÕm h÷u, mµ khi xem xÐt díi gãc ®é
ph¸p lý nã bao gåm 3 bé phËn cÊu thµnh chñ thÓ, kh¸ch thÓ vµ néi dung.
d. C¸c h×nh thøc së h÷u: H×nh thøc ®Çu tiªn, lµ c«ng h÷u, sau ®ã do sù
ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt, cã s¶n phÈm d thõa, cã kÎ chiÕm lµm cña
riªng xuÊt hiÖn t h÷u. §ã lµ hai h×nh thøc së h÷u c¬ b¶n thÓ hiÖn ë níc ®ã,
quy m« vµ ph¹m vi së h÷u kh¸c nhau, phô thuéc vµo tr×nh ®é lùc lîng s¶n
xuÊt vµ lîi Ých cña chñ së h÷u chi phèi. Ch¼ng h¹n, c«ng h÷u thÓ hiÖn th«ng
qua së h÷u nhµ níc, së h÷u toµn d©n. Ngoµi ra cßn cã h×nh thøc së h÷u hçn
hîp. Nã xuÊt hiÖn tÊt yÕu do yªu cÇu ph¸t triÓn lùc lîng s¶n xuÊt vµ quy tr×nh
x· héi ho¸ nãi chung ®ßi hái. Së h÷u hçn hîp h×nh thµnh th«ng qua hîp t¸c
liªn doanh liªn kÕt tù nguyÖn ph¸t hµnh mua b¸n cæ phiÕu v.v...
5
Tùu trung l¹i, kh¸i qu¸t l¹i th× cã hai h×nh thøc c¬ b¶n: C«ng h÷u vµ t
h÷u. Cßn l¹i lµ kÕt qu¶ cña sù kÕt hîp gi÷a chóng víi nhau.
e. QuyÒn së h÷u lµ g×?
V× c¬ së kinh tÕ ®¶m b¶o cho sù thèng trÞ vÒ chÝnh trÞ - t tëng lµ c¸c quan
hÖ së h÷u cã lîi cho giai cÊp thèng trÞ. Giai cÊp thèng trÞ dïng tõ mét bé phËn
cña c«ng cô ph¸p luËt quy ®Þnh vÒ chÕ ®é së h÷u ®Ó thÓ chÕ ho¸ ý chÝ cña giai
cÊp h×nh thµnh hÖ thèng c¸c quy ph¹m ph¸p luËt c¸c quy ph¹m ph¸p luËt nµy
quy ®Þnh, cñng cè vµ duy tr× dù tÝnh vµ ®Þa vÞ thèng trÞ giai cÊp. V× vËy quyÒn
së h÷u lµ mét ph¹m trï ph¸p lý. Nã cã nhiÖm vô x¸c lËp vµ b¶o vÖ quyÒn cña
chñ së h÷u trong viÖc chiÕm h÷u, sö dông vµ ®Þnh ®o¹t ®èi tîng tµi s¶n thuéc
quyÒn së h÷u cña m×nh. Víi t c¸ch lµ mét chÕ ®Þnh ph¸p luËt, quyÒn së h÷u
chØ ra ®êi khi x· héi cã ph©n chia giai cÊp vµ cã Nhµ níc. Cßn theo nghÜa hÑp,
quyÒn së h÷u ®îc hiÓu lµ møc ®é xö sù mµ ph¸p luËt cho phÐp mét chñ thÓ ®îc thùc hiÖn c¸c quyÒn chiÕm h÷u, sö dông, ®Þnh ®o¹t trong nh÷ng ®iÒu kiÖn
nhÊt ®Þnh (quyÒn n¨ng d©n sù). Ngoµi ra theo mét ph¬ng diÖn kh¸c quyÒn së
h÷u lµ mét quan hÖ ph¸p luËt d©n sù vÒ së h÷u (cã ba yÕu tè: Chñ thÓ, kh¸ch
thÓ, néi dung).
g. ChÕ ®é së h÷u lµ g×?
Ph¹m trï së h÷u khi ®îc thÓ chÕ ho¸ thµnh quyÒn së h÷u (nh tr×nh bµy ë
trªn), ®îc thùc hiÖn th«ng qua c¬ chÕ nhÊt ®Þnh gäi lµ chÕ ®é së h÷u. ChÕ ®é
së h÷u ®îc Nhµ níc x¸c lËp vµ ®îc ghi nhËn trong hiÕn ph¸p. Nã chøa ®ùng
hÖ thèng c¸c quy ph¹m ph¸p luËt vÒ së h÷u vµ c¬ chÕ, kiÒu kiÖn, thñ tôc ph¸p
lý ®Ó ¸p dông, thùc hiÖn c¸c quy ph¹m ®ã.
2. Hai chÕ ®é së h÷u c¬ b¶n trong lÞch sö.
a. Sù xuÊt hiÖn vµ tån t¹i cña chÕ ®é së h÷u t nh©n:
Trong x· héi céng s¶n nguyªn thuû ë gian ®o¹n cuèi do sù ph¸t triÓn cña
lùc lîng s¶n xuÊt sau ba cuéc ph©n c«ng lao ®éng x· héi (lÇn 1, ngµnh tr¨n
nu«i t¸ch khái trång trät; lÇn 2, thñ c«ng nghiÖp t¸ch khái c«ng nghiÖp; lÇn
3,víi sù xuÊt hiÖn cña tÇng lín th¬ng nh©n). Do n¨ng xuÊt lao ®éng ®· lao h¬n
tríc, con ngêi cã kinh nghiÖm h¬n v.v...
Trong x· héi cã s¶n phÈm d thõa vµ xuÊt hiÖn nh÷ng ngêi chiÕm ®o¹t cña
c¶i d thõa ®ã vµ trë thµnh giµu cã, (t h÷u riªng) l¹i cã nh÷ng ngêi do yÕu kÐm
mµ nghÌo ®ãi... TÊt c¶ ®Èy nhanh qu¸ tr×nh ph©n ho¸ tÇng líp x· héi vµ giai
cÊp xuÊt hiÖn. Cã giai cÊp th× tÊt yÕu cã ®Êu tranh giai cÊp. §Ó cuéc ®Êu tranh
giai cÊp n»m trong vßng trËt tù nhÊt ®Þnh kh«ng ph¸ vì x· héi th× cã mét tæ
6
chøc ®Æc biÖt ra ®êi, tùa hå nh ®øng trªn x· héi vµ qu¶n lý x· héi. §ã lµ Nhµ
nø¬c.
7
S¬ ®å v¾n t¾t: Së h÷u t nh©n vµ c¸c h×nh th¸i chñ yÕu cña nã.
I. H×nh th¸i së h÷u t nh©n ®¬n gi¶n.
Ngêi së h÷u A
(Ngêi s¶n xuÊt hµng ho¸)
Hµng
Së
h÷u ho¸
thùcAtÕ
II.H×nh th¸i së h÷u t nh©n TBCN
Ngêi së h÷u A
(Nhµ t b¶n)
C¸c quan hÖ ph©n c«ng
lao ®éng x· héi
C¸c quan hÖ së h÷u
C¸c quan hÖ ph©n c«ng
lao ®éng x· héi
T liÖu SX vµ TD
Së h÷u thùc tÕ
Ngêi së Ngêi
h÷u Bsë h÷u B
(Ngêi s¶n
xuÊt s¶n
hµng
ho¸)
(Ngêi
xuÊt
hµng ho¸)
BtÕ ho¸ B
SëHµng
h÷u ho¸
thùc
Hµng
Ngêi së h÷u B
(Ngêi s¶n xuÊt hµng ho¸)
Søc lao ®éng
C¸c quan hÖ së h÷u
Së h÷u thùc tÕ
III. h×nh th¸i nhµ níc cña së h÷u t nh©n ®¬n gi¶n
Së h÷u kinh tÕ
Ngêi së h÷u A
(Nhµ níc - ngêi SX hµng ho¸)
Hµng ho¸ A
Së h÷u thùc tÕ
Ngêi së h÷u B
(Ngêi s¶n xuÊt hµng ho¸)
C¸c quan hÖ ph©n c«ng
lao ®éng x· héi
Hµng ho¸ B
C¸c quan hÖ së h÷u
IV. h×nh th¸i nhµ níc cña së h÷u t nh©n TBCN
Ngêi së h÷u A
(Nhµ níc - nhµ t b¶n)
Së h÷u kinh tÕ
Ngêi së h÷u B
(Ngêi lao ®éng lµm thuª)
T liÖu SX vµ t liÖu SH
C¸c quan hÖ ph©n c«ng
lao ®éng x· héi
Søcêi lao
®éngB
Ng
së h÷u
(NgêiSëlaoh÷u
®éng
lµm
thùc
tÕ thuª)
Së h÷u thùc tÕ
Qua
s¬ ®å trªn cho ta thÊy C¸c
së quan
h÷uhÖt sënh©n
trong c¸c ph¬ng thøc s¶n xuÊt
h÷u
kh¸c nhau cña lÞch sö ph¸t triÓn cña loµi ngêi víi tÝnh chÊt vµ møcSøc
®élao
thng
hiÖn
Së h÷u kinh tÕ
kh¸c nhau:
* Trong chÕ ®é chiÕm h÷u n« lÖ: Ph¸p luËt cña nhµ nø¬c chñ n« duy tr×
vµ b¶o vÖ chÕ ®é së h÷u cña chñ n« ®èi víi tÊt c¶ c¸c t liÖu s¶n xuÊt cña x· héi
ngay c¶ së h÷u b¶n th©n ngêi n« lÖ (n« lÖ lµ c«ng cô biÕt nãi kh«ng ®îc xem
lµ ngêi). ë ®©y, tr×nh ®é t h÷u cña cßn thÊp nhng tÝnh chÊt kh¾c nghiÖt vµ bÊt
b×nh ®¼ng lµ tuyÖt ®èi.
* Trong x· héi phong kiÕn: Së h÷u ®¼ng cÊp phong kiÕn thÓ hiÖn râ ë
chÕ ®é"phong tíc, cÊp ®iÒn" cña c¸c vua chóa phong kiÕn. Nhµ níc vµ ph¸p
luËt phong kiÕn b¶o vÖ, duy tr× chÕ ®é së h÷u cña ®Þa chñ l·nh chóa phong
8
kiÕn ®èi víi ruéng ®Êt vµ duy tr× t×nh tr¹ng nöa phong kiÕn cña n«ng d©n vµ
giai cÊp phong kiÕn.
* Trong chÕ ®é t b¶n chñ nghÜa: Trªn c¬ së tan r· dÇn cña së h÷u phong
kiÕn ®· xuÊt hiÖn vµ ph¸t triÓn quan hÖ së h÷u t s¶n. §ã lµ chÕ ®é chiÕm h÷u
t nh©n t b¶n chñ nghÜa vÒ t liÖu s¶n xuÊt vµ bãc lét gi¸ trÞ thÆng d (do c«ng
nh©n lµm thuª s¸ng t¹o ra bÞ giai cÊp t s¶n chiÕm kh«ng)
ë ®©y lµ giai ®o¹n cña tr×nh ®é t h÷u g¾n víi ®Æc trng cña x· héi t b¶n.
ChÕ ®é t h÷u ®îc qui ®Þnh lµ thiªng liªng bÊt kh¶ x©m ph¹m. Giai cÊp t s¶n
víi ph¬ng ph¸p, thñ ®o¹n bãc lét míi víi tr×nh ®é cao t h÷u trong x· héi t b¶n
chñ nghÜa n»m chñ yÕu tËp trung trong tay giai cÊp t s¶n, c¸c tËp ®oµn t b¶n,
c¸c nhµ t b¶n n¾m trong tay t liÖu s¶n xuÊt.
* Trong thêi kú qu¸ ®é lªn CNXH: Theo c¸c nhµ kinh ®iÓn cña chñ nghÜa
M¸c - Lª nin th× cã 2 ph¬ng thøc qu¸ ®é lªn CNXH. §èi víi nh÷ng níc nh
nø¬c ta qu¸ ®é lªn CNXH tõ mét níc nghÌo, l¹c hËu cha qua giai ®o¹n ph¸t
triÓn TBCN, th× nhÊt thiÕt cÇn cã mét thêi kú lÞch sö víi sù tån t¹i cña ®a
thµnh phÇn kinh tÕ víi ®a h×nh thøc së h÷u, trong ®ã cã së h÷u t nh©n ®Ó sö
dông søc m¹nh vµ u thÕ cña c¸c thµnh phÇn kinh tÕ trong nÒn kinh tÕ hµng
ho¸, tÊt c¶ nh»m t¹o ra tiÒn ®Ò x©y dùng c¬ së vËt chÊt kü thuËt cÇn thiÕt cho
CNXH. MÆc dï vËy, trong sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸ hiÖn ®¹i ho¸ ë níc ta
hiÖn nay nh»m ph¸t triÓn lùc lîng s¶n xuÊt th× së h÷u nhµ níc, kinh tÕ nhµ níc
vÉn gi÷ vai trß chñ ®¹o ®Ó ®Þnh híng cho së h÷u t nh©n nãi riªng vµ nÒn kinh
tÕ níc ta nãi chung ®i theo ®óng quÜ ®¹o.
ChÝnh C.M¸c vµ F. ¡nghen trong t¸c phÈm tuyªn ng«n cña §¶ng céng
s¶n, «ng ®· nhÊn m¹nh "chñ nghÜa céng s¶n kh«ng xo¸ bá cña ai quyÒn chiÕm
h÷u c¸c cña c¶i mµ chØ xo¸ bá viÖc dïng nh÷ng cña c¶i Êy ®Ó n« dÞch lao ®éng
cña ngêi kh¸c".
b. ChÕ ®é së h÷u x· héi vÒ t liÖu s¶n xuÊt.
Chñ nghÜa M¸c ®· kh¼ng ®Þnh: "Kh«ng thÓ xo¸ bá ngay t h÷u vµ thiÕt l©p
ngay chÕ ®é c«ng h÷u vÒ t liÖu s¶n xuÊt"
Sù b×nh ®¼ng vÒ mÆt x· héi cña con ngêi trong mèi quan hÖ qua l¹i cña
hä ®èi víi t liÖu s¶n xuÊt tøc lµ sù chiÕm h÷u mµ tiªu chÝ duy nhÊt cña nã lµ
lao ®éng sèng. Sù kh¼ng ®Þnh m×nh nh lµ mét chÕ ®é së h÷u. Sù bÊt b×nh ®¼ng
x· héi cho phÐp mét sè ngêi nµy (ngêi chñ së h÷u) chiÕm ®o¹t lao ®éng cña
nh÷ng ngêi kh¸c (nh÷ng ngêi kh«ng ph¶i lµ chñ së h÷u) ®îc coi lµ chÕ ®é së
h÷u. Tïy thuéc vµo kh¶ n¨ng chiÕm ®o¹t lao ®éng cña m×nh hay cña ngêi
9
kh¸c mµ ph©n ra 2 kiÓu chÕ ®é së h÷u: chÕ ®é t h÷u mang tÝnh bãc lét dùa
trªn lao ®éng cña ngêi kh¸c vµ chÕ ®é t h÷u lao ®éng dùa trªn lao ®éng cña
chÝnh b¶n th©n m×nh. KiÓu chÕ ®é t h÷u thø hai, ch¼ng h¹n nh c¸c ®iÒn chñ
hiÖn nay kh«ng sö dông hoÆc hÇu nh kh«ng sö dông lao ®éng lµm thuª, ngµy
nay cã thÓ liªn kÕt vµo c¸c hÖ thèng kinh tÕ c¶ TBCN vµ XHCN. Trªn ph¬ng
diÖn chñ thÓ, chÕ ®é t h÷u ph©n chia thµnh t h÷u c¸ nh©n vµ t h÷u tËp thÓ bao
gåm c¶ së h÷u tËp thÓ cæ phÇn - së h÷u toµn d©n vµ së h÷u tËp thÓ lao ®éng.
ChÕ ®é t h÷u ®îc ®em so s¸nh víi chÕ ®é c«ng h÷u. Thùc chÊt cña sù so
s¸nh lµ ë chç: Së h÷u nhµ níc kh«ng ph¶i mäi lóc mäi n¬i ®Òu cã nghÜa lµ së
h÷u c«ng céng. VÊn ®Ò kh«ng chØ ë chç chÕ ®é c«ng h÷u cã thÓ cã h×nh thøc.
Së h÷u nhµ nø¬c vµ së h÷u tËp thÓ, mµ cßn ë trong b¶n chÊt cña chÝnh c¸c
quan hÖ x· héi. Quèc h÷u ho¸ ®îc coi lµ ph¬ng thøc, biÖn ph¸p c¶i t¹o chÕ ®é
t h÷u thµnh së h÷u nhµ níc, lµ viÖc lµm mang tÝnh chÊt chÝnh trÞ ph¸p lý. ViÖc
lµm nµy cã ý nghÜa x· héi ho¸ s¶n xuÊt mét c¸ch h×nh thøc, nghÜa lµ chØ lµm
thay ®æi c¸c quan hÖ s¶n xuÊt vÒ mÆt ph¸p lý sao cho phï hîp ý chÝ cña Nhµ
níc lµm luËt. V× vËy ngµy nay quan hÖ së h÷u XHCN vµ quan hÖ së h÷u
TBCN ®Òu cã së h÷u nhµ níc. Së h÷u nhµ níc trë thµnh chÕ ®é c«ng h÷u
XHCN chØ khi thùc hiÖn ®îc x· héi ho¸ s¶n xuÊt thùc sù. SÏ diÔn ra mét sù c¶i
tiÕn tËn gèc c¸c quan hÖ së h÷u mµ b¶n chÊt XHCN cña chÕ ®é së h÷u, ®îc
thÎ hiÖn th«ng qua lîi Ých cña nh÷ng ngêi lao ®éng (c«ng d©n, n«ng d©n tri
thøc). Cã thÓ nãi r»ng c¸c mèi quan hÖ x· héi ®îc h×nh thµnh trªn c¬ së xo¸
bá lao ®éng lµm thuª lµ biÓu hiÖn trùc tiÕp kh«ng chØ riªng cña chÕ ®é së h÷u
XHCN.
Qua ph©n tÝch trªn ta cã thÓ nhËn xÐt nh sau:
*Thø nhÊt, cÇn ph©n biÖt chÕ ®é cã tÝnh chÊt bãc lét víi chÕ ®é së h÷u
lao ®éng kh«ng mang tÝnh bãc lét.
* Thø hai, kh«ng ph¶i chÕ ®é c«ng h÷u tù nã, mµ chÝnh chÕ ®é së h÷u c¸
nh©n n¶y sinh trªn c¬ së nh÷ng thµnh tùu cña thêi ®¹i TBCN víi sù tÊt yÕu
dÉn ®Õn sù xo¸ bá chÕ ®é t h÷u vµ kh¼ng ®Þnh chÕ ®é c«ng h÷u míi lµ sù phñ
®Þnh trùc tiÕp chÕ ®é t h÷u TBCN.
* Thø ba, chÕ ®é së h÷u c¸ nh©n cã thÓ xem lµ chÕ ®é t h÷u manh món,
hay së h÷u c¸ nh©n mang tÝnh chÊt tiªu dïng vµ còng cã thÓ lµ chÕ ®é së h÷u
mang tÝnh chÊt s¶n xuÊt ph¸t sinh tõ chÕ ®é c«ng h÷u.
* Thø t, chÕ ®é c«ng h÷u kh«ng thÓ ph¸t triÓn nÕu kh«ng cã chÕ ®é së
h÷u c¸ nh©n. Còng nh lµ viÖc quay trë l¹i së h÷u c¸ nh©n trªn c¬ së bæ xung
10
lÉn nhau cña së h÷u tËp thÓ vµ së h÷u c¸ nh©n lao ®éng ®ã, tríc hÕt lµ trong
ho¹t ®éng trÝ tuÖ, t¹o ra tiÒn ®Ò cho sù h×nh thµnh c¸i mµ theo C.M¸c lµ"nh©n
c¸ch tù do" "Sù ph¸t triÓn toµn diÖn cña con ngêi".
Còng cÇn ph¶i ph©n biÖt chÕ ®é c«ng h÷u XHCN (biÓu hiÖn tËp trung cña
chÕ ®é së h÷u x· héi), víi chÕ ®é së h÷u c«ng, c«ng cña tÊt c¶ c¸c thµnh viªn
x· héi trong x· héi céng s¶n nguyªn thuû ®èi víi mäi cña c¶i x· héi (kh«ng
cã sù ph©n biÖt thµnh phÇn, kh«ng ai cã ®Æc quyÒn ®Æc lîi, mäi ngêi ®Òu b×nh
®¼ng, hµnh vi cña mäi ngêi do c¸c quy ph¹m x· héi ®iÒu chØnh...).
3. Sù h×nh thµnh ph¸t triÓn vµ biÕn ®æi cña së h÷u lµ mét qu¸ tr×nh
lÞch sö tù nhiªn g¾n liÒn víi sù ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt.
a. Hai mÆt cña nÒn s¶n xuÊt x· héi (Ph¬ng thøc s¶n xuÊt x· héi).
S¶n xuÊt cña c¶i vËt chÊt lµ c¬ së cña ®êi sèng x· héi.
+ Lùc lîng s¶n xuÊt: Ph¶n ¸nh tr×nh ®é chinh phôc tù nhiªn cña con ngêi,
nã biÓu hiÖn n¨ng lùc thùc tiÔn cña con ngêi trong qu¸ tr×nh t¹o ra cña c¶i vËt
chÊt. Lùc lîng s¶n xuÊt x· h«i bao gåm: T liÖu s¶n xuÊt vµ ngêi lao ®éng víi
nh÷ng kinh nghiÖm s¶n xuÊt, kü n¨ng, kü x¶o, vµ thãi quen lao ®éng cña hä.
Trong sù ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt do c«ng cô lao ®éng vµ tr×nh ®é khoa
häc - kü thuËt (ngµy nay trë thµnh lùc lîng s¶n xuÊt trùc tiÕp lµ ®éng lùc ph¸t
triÓn nhanh, m¹nh) ph¸t triÓn, trong ®ã kü n¨ng, lao ®éng cña con ngêi lµ
quyÕt ®Þnh. Con ngêi lµ nh©n tè trung t©m lµ môc ®Ých cña nÒn s¶n xuÊt x·
héi. Trong ®iÒu kiÖn ngµy nay, cuéc c¸ch m¹ng khoa häc - kü thuËt - c«ng
nghÖ rÊt ph¸t triÓn, vÞ trÝ trung t©m cñ con ngêi cµng ®îc nhÊn m¹nh. Do vËy,
viÖc n©ng cao d©n trÝ lµ nhu cÇu bøc b¸ch. Nã võa lµ ®ßi hái cña nÒn s¶n xuÊt
x· héi, võa lµ ®iÒu kiÖn ®Ó thóc ®Èy nÒn s¶n xuÊt x· héi ph¸t triÓn nhanh h¬n.
- Quan hÖ s¶n xuÊt: Lµ quan hÖ kinh tÕ gi÷a ngêi víi ngêi trong qu¸ tr×nh
s¶n xuÊt vµ t¸i s¶n xuÊt x· héi: Quan hÖ s¶n xuÊt bao gåm quan hÖ kinh tÕ - x·
héi vµ quan hÖ kinh tÕ - tæ chøc. Trong ®ã quan hÖ kinh tÕ - x· héi biÓu hiÖn ë
3 mÆt (3 yÕu tè cÊu thµnh).
Quan hÖ së h÷u t liÖu s¶n xuÊt, quan hÖ tæ chøc - qu¶n lý vµ quan hÖ
ph©n phèi s¶n phÈm. Trong ®ã quan hÖ së h÷u gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh chi phèi,
theo C.M¸c:"Së h÷u víi t c¸ch lµ h×nh th¸i hiÖn thùc cña quan hÖ s¶n xuÊt".
Gi÷a quan hÖ s¶n xuÊt vµ lùc lîng s¶n xuÊt cã mèi quan hÖ biÖn chøng,
trong ®ã lùc lîng s¶n xuÊt lµ néi dung vËt chÊt cña s¶n xuÊt, cßn quan hÖ s¶n
xuÊt (quan hÖ së h÷u trong ®ã) lµ h×nh thøc x· héi - ph¸p lý cña s¶n xuÊt. Lùc
lîng s¶n xuÊt kh«ng ngõng vËn ®éng, biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn qua c¸c giai ®o¹n
11
lÞch sö, qua c¸c h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é x· héi ho¸
ngµy cµng cao... §ßi hái tÊt yÕu lµ quan hÖ së h÷u x¸c lËp t¬ng øng víi nã
ph¶i phï hîp ®Ó më ®êng thóc ®Èy cho lùc lîng s¶n xuÊt ph¸t triÓn ®i lªn (tr¸i
l¹i lµ k×m h·m lùc lîng s¶n xuÊt, ngay c¶ trêng hîp quan hÖ së h÷u ®i qu¸ xa
so víi tr×nh ®é cña lùc lîng s¶n xuÊt). ë níc ta, tríc khi tiÕn hµnh ®æi míi
toµn diÖn ®· cã thêi kú qu¸ nhÊn m¹nh quan hÖ s¶n xuÊt, nhÊt lµ quan hÖ së
h÷u vÒ t liÖu s¶n xuÊt, mµ kh«ng xuÊt ph¸t tõ thùc tr¹ng cña lùc lîng s¶n
xuÊt, dÉn ®Õn n«n nãng, chñ quan duy ý chÝ muèn xo¸ bá ngay c¸c h×nh thøc
së h÷u phi XHCN, x©y dùng vµ thóc ®Èy cao së h÷u XHCN (së h÷u toµn
diÖn, vµ së h÷u tËp thÓ) b»ng viÖc tËp trung cao ®é, hîp t¸c cao ®é, thËm chÝ
c¶ b»ng quèc h÷u ho¸ cìng bøc trong ®iÒu kiÖn lùc lîng s¶n xuÊt thÊp kÐm nã
®· lµm k×m h·m lùc lîng s¶n xuÊt ph¸t triÓn, lµm cho n¨ng suÊt lao ®éng thÊp,
kinh tÕ kh«ng t¨ng trëng, vµ khñng ho¶ng kinh tÕ - x· héi.
Nhng sau ®ã §¶ng ta ®· nhËn thøc l¹i nh×n th¼ng vµo sù thËt nhËn khuyÕt
®iÓm vµ ®i ®óng qui luËt b»ng viÖc ®Ò ra ®êng lèi ®æi míi toµn diÖn tõ 1986
(§¹i héi VI cña §¶ng). Thùc tÕ nh÷ng thµnh tùu thu ®îc cña h¬n 10 n¨m ®æi
míi võa qua ®· minh chøng tÝnh ®óng ®¾n cña viÖc vËn dông qui luËt quan hÖ
s¶n xuÊt - lùc lîng s¶n xuÊt trªn ®Êt níc ta.
b. Sù t¸ch rêi gi÷a quyÒn së h÷u, quyÒn qu¶n lý, quyÒn sö dông t liÖu s¶n
xuÊt trong x· héi phong kiÕn vµ x· héi TBCN.
ChÝnh qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ quèc tÕ mµ trùc tiÕp nhÊt, s©u
xa nhÊt lµ sù ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt víi c¸c cuéc c¸ch m¹ng khoa
häc kü thuËt lµ ®éng lùc thóc ®Èy nhanh m¹nh nhÊt, nã cho biÕt r»ng c¸c
quyÒn g¾n liÒn víi ph¹m trï së h÷u ®· cã sù biÕn ®æi ®¸ng kÓ. Thêng ë thêi
kú ®Çu (Nh trong thêi kú CNTB c¹nh tranh tù do) th× 3 quyÒn trong quyÒn së
h÷u (quyÒn së h÷u, quyÒn qu¶n lý vµ quyÒn sö dông)thèng nhÊt trong mét chñ
thÓ. Sù xuÊt hiÖn cña t b¶n cho vay ®· lµm cho quyÒn së h÷u vµ quyÒn sö dông
t¸ch rêi nhau. Khi lùc lîng s¶n xuÊt ®îc x· héi ho¸ (trong ®iÒu kiÖn cña kinh
tÕ thÞ trêng) th× 3 quyÒn trªn t¸ch rêi gi÷a c¸c chñ thÓ (khi ®ã lao ®éng qu¶n lý
trë thµnh mét nghÒ. VÝ dô trong c«ng ty cæ phÇn, quyÒn së h÷u n»m trong tay
c¸c cæ ®«ng, quyÒn ®iÒu hµnh chung thuéc Héi ®ång qu¶n trÞ, cßn quyÒn qu¶n
lý trùc tiÕp thuéc vÒ gi¸m ®èc(hoÆc tæng gi¸m ®èc). Trong ®ã quyÒn së h÷u
vÉn gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh chi phèi quyÒn qu¶n lý, sö dông, ph©n phèi.
Mçi ph¬ng thøc s¶n xuÊt bao giê còng cã mét lo¹i h×nh së h÷u ®Æc trng,
gi÷ vai trß chñ ®¹o, ®ång thêi cßn tån t¹i c¸c lo¹i h×nh së h÷u kh¸c.
12
*Díi chÕ ®é phong kiÕn n«ng nghiÖp gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh, t liÖu s¶n
xuÊt chñ yÕu lµ ruéng ®Êt l¹i bÞ k×m h·m cña "§Æc quyÒn, ®Æc lîi" vµ "chÕ ®é
®¼ng cÊp phong kiÕn" hÕt søc hµ kh¾c. Trong thêi kú ®Çu cña chÕ ®é phong
kiÕn, n«ng cô rÊt th« s¬, vÒ sau c«ng cô b»ng s¾t phæ biÕn dÇn, sóc vËt ®îc tËn
dông lµm søc kÐo... Trong c¸c trang tr¹i sau nµy h×nh thøc hiÖp t¸c lao ®éng
gi¶n ®¬n ®îc ¸p dông. Do yªu cÇu c¶i tiÕn c«ng cô s¶n xuÊt n«ng nghiÖp mµ
thñ c«ng ph¸t triÓn cïng víi n«ng d©n dÉn ®Õn trao ®æi ph¸t triÓn... Nãi chung
s¶n xuÊt phong kiÕn chñ yÕu dùa vµo lao ®éng thñ c«ng cña n«ng d©n vµ thî
thñ c«ng.
Nh÷ng ®Æc ®iÓm trªn ®· quyÕt ®Þnh tÝnh chÊt cña quan hÖ s¶n xuÊt phong
kiÕn mµ trùc tiÕp nhÊt ë ®©y lµ quan hÖ së h÷u phong kiÕn; §ã lµ viÖc: Bän ®Þa
chñ bãc lét n«ng d©n, t¸ ®iÒn trªn c¬ së chiÕm h÷u ruéng ®Êt vµ duy tr× hä
trong t×nh tr¹ng lÖ thuéc vµo chóng. §Þa chñ, chóa ®Êt n»m tËp trung phÇn lín
t liÖu s¶n xuÊt (Ruéng ®Êt) cßn n«ng d©n lµ ngêi s¶n xuÊt trùc tiÕp kh«ng cã
hoÆc cã rÊt Ýt ruéng ®Êt (vµ lµ giai cÊp bÞ bãc lét nÆng nÒ). Nh vËy cã thÓ nãi
r»ng, së h÷u phong kiÕn vÒ ruéng ®Êt lµ c¬ së kinh tÕ cña chÕ ®é phong kiÕn.
Nã quyÕt ®Þnh ®Þa vÞ cña con ngêi trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, quyÕt ®Þnh c¬ cÊu
x· héi - giai cÊp vµ chÕ ®é ph©n phèi (bÊt b×nh ®¼ng).
Trong x· héi phong kiÕn, bªn c¹nh së h÷u cña ®Þa chñ phong kiÕn, cßn
cã së h÷u c¸ thÓ cña ngêi lao ®éng(n«ng d©n, thî thñ c«ng) vÒ c«ng cô lao
®éng, nhµ cöa ®Ó ë vµ mét sè vËt dông kh¸c (hä kh«ng cã quyÒn së h÷u t liÖu
s¶n xuÊt mµ chØ "sö dông" ruéng ®Êt cña ®Þa chñ ®Ó lµm thuª lÊy c«ng duy tr×
cuéc sèng c¸ nh©n vµ gia ®×nh hä); vµ cßn cã së h÷u cña tiÓu n«ng ®éc lËp vµ
thî thñ c«ng tù do. B¶n th©n c¸c chñ së h÷u nhá nµy còng bÞ nhµ níc phong
kiÕn vµ ®Þa chñ phong kiÕn ¸p bøc, bãc lét nÆng nÒ (tuy cuéc sèng cã dÔ chÞu
h¬n so víi n«ng n«).
Mét nÐt ®Æc trng kh¸c n÷a lµ giai cÊp phong kiÕn cìng bøc siªu kinh tÕ
nh»m cét chÆt n«ng d©n vµo ruéng ®Êt vµ bãc lét phÇn lín lao ®éng cña n«ng
d©n (toµn bé c¶ lao ®éng s¶n phÈm thÆng d).
* CNTB víi ph¬ng thøc thñ ®o¹n bãc lét gia trÞ thÆng d tinh vi h¬n, x¶o
quyÖt h¬n c¸c giai cÊp bãc lét tríc ®ã (chñ n« vµ phong kiÕn, ®Þa chñ). Giai
cÊp t s¶n trong thêi kú ®Çu ¸p dông ph¬ng ph¸p bãc lét gi¸ trÞ thÆng d tuyÖt
®èi (kÐo dµi thêi gian lao ®éng), sau nµy do vÊp ph¶i sù ®Êu tranh quyÕt liÖt
cña giai cÊp c«ng nh©n chóng chñ yÕu ¸p dông ph¬ng ph¸p bãc lét gi¸ trÞ
thÆng d t¬ng ®èi (t¨ng cêng ®é lao ®éng). Theo chñ nghÜa M¸c - Lªnin
x·
héi TBCN lµ x· héi bãc lét cuèi cïng trong lÞch sö, mÆc dï C.M¸c ®· ®¸nh
13
gi¸ rÊt cao chñ nghÜa t b¶n. "Giai cÊp t s¶n ®· ®ãng mét vai trß hÕt søc c¸ch
m¹ng trong lÞch sö. Trong qu¸ tr×nh thèng trÞ giai cÊp cha ®Çy 1 thÕ kû ®· t¹o
ra nh÷ng lùc lîng s¶n xuÊt nhiÒu h¬n vµ ®å sé h¬n lùc lîng s¶n xuÊt cña tÊt c¶
c¸c thÕ hÖ tríc gép l¹i"; Bëi v× trong XHTB: Giai cÊp t s¶n (tõng nhµ t b¶n
hoÆc nhãm, tËp ®oµn t b¶n ë giai ®o¹n ®éc quyÒn vµ ®éc quyÒn nhµ níc sau
nµy) chiÕm gi÷ c¸c t liÖu s¶n xuÊt chñ yÕu vµ lµ giai cÊp bãc lét giai cÊp
c«ng nh©n, lµ ngêi kh«ng cã t liÖu s¶n xuÊt g× ngoµi "së h÷u" søc lao ®éng vµ
®Ó kiÕm sèng hä buéc ph¶i b¸n "c¸i m×nh cã" ®ã cho t nhµ t b¶n. C«ng nh©n
chØ lµ ngêi lµm thuª, qu¶n lý nhá cho "Khèi tµi s¶n khæng lå" cña nhµ t b¶n,
chø hä kh«ng ®îc së h÷u g× ngoµi vËt phÈm tiªu dïng, sinh ho¹t vµ tiÒn c«ng.
Trong XHTB ngoµi së h÷u cña giai cÊp t s¶n, cßn cã së h÷u nhµ níc t
s¶n, së h÷u cña ngêi s¶n xuÊt nhá - c¸ thÓ, së h÷u cña tiÓu chñ... Song ®Òu do
së h÷u TBCN chi phèi, quyÕt ®Þnh.
* Díi gãc ®é ph¸p lý: QuyÒn së h÷u lµ quyÒn ph¸p luËt d©n sù gåm cã 3
yÕu tè cÊu thµnh: chñ thÓ, kh¸ch thÓ vµ néi dung.
Chñ thÓ cña quyÒn së h÷u lµ nh÷ng ngêi tham gia quan hÖ ph¸p luËt d©n
sù vÒ së h÷u vÒ së h÷u. Chñ thÓ nµy ®a d¹ng t¬ng øng víi c¸c h×nh thøc së
h÷u, bao gåm: Nhµ níc lµ ®¹i diÖn chñ së h÷u ®èi víi tµi s¶n thuéc së h÷u
toµn d©n; c¸c tæ chøc chÝnh trÞ, tæ chøc chÝnh trÞ x· héi, c¸c tËp thÓ, c¸c c«ng
d©n, c¸c tæ chøc x· héi, tæ chøc x·c héi nghÒ nghiÖp, c¸c tæ chøc kinh tÕ t
nh©n... Tãm l¹i ®ã lµ chñ thÓ(c¸ nh©n hoÆc ph¸p nh©n) mµ ®iÒu 173 bé luËt
d©n sù quy ®Þnh:"Cã ®ñ 3 quyÒn n¨ng lµ quyÒn chiÕm h÷u, quyÒn sö dông,
quyÒn ®Þnh ®o¹t tµi s¶n".
Kh¸ch thÓ cña quyÒn së h÷u cã thÓ lµ ®èi tîng cña thÕ giíi vËt chÊt hoÆc
lµ kÕt qu¶ nh÷ng ho¹t ®éng s¸ng t¹o tinh thÇn (trÝ tuÖ). Hay cã thÓ hiÓu:
Kh¸ch thÓ lµ c¸i mµ c¸c bªn tham gia quan hÖ ph¸p luËt híng tíi víi c¸c hµnh
vi cña m×nh. VD: tµi s¶n (®éng s¶n, hay bÊt ®éng s¶n), quyÒn t¸c gi¶...
Néi dung cña quyÒn së h÷u: Lµ c¸c quyÒn d©n sù vµ c¸c nghÜa vô d©n sù
mµ ph¸p luËt qui ®Þnh cho c¸c chñ thÓ tham gia quan hÖ ph¸p luËt. §ã lµ ba
quyÒn n¨ng: chiÕm h÷u, sö dông, ®Þnh ®o¹t. Trong ®ã: QuyÒn chiÕm h÷u lµ
tù m×nh n¾m gi÷, qu¶n lý tµi s¶n thuéc së h÷u. §ã còng lµ quyÒn kiÓm so¸t,
lµm chñ, chi phèi vËt theo ý m×nh; QuyÒn sö dông lµ viÖc khai th¸c c«ng dông
cña ®èi tîng së h÷u; quyÒn ®Þnh ®o¹t lµ sù quyÕt ®Þnh "Sè phÇn ph¸p lý" cña
vËt nh b¸n, tÆng, cho...
14
ViÖc ph©n biÖt ba quyÒn chiÕm h÷u, sö dông, ®Þnh ®o¹t trong quyÒn së
h÷u cã ý nghÜa lý luËn vµ thùc tiÔn quan träng. §Æc biÖt trong qóa tr×nh gi¶i
quyÕt c¸c tranh chÊp trong tè tông d©n sù.
II. C¬ cÊu së h÷u trong qóa tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn
kinh tÕ thÞ trêng ë ViÖt Nam.
1. C¬ cÊu së h÷u cña ViÖt Nam tríc khi tiÕn hµnh ®æi míi (tríc 1986)
a. Giai ®o¹n 1945 - 1959
C¸ch m¹n4g th¸ng t¸m thµnh c«ng ngµy 02/9/1945 níc ViÖt Nam d©n
chñ céng hoµ, mét nhµ níc c«ng - n«ng ®Çu tiªn ë khu vùc §«ng Nam ¸ ra ®êi
víi môc tiªu x©y dùng mét chÕ ®é x· héi míi theo con ®êng ph¸t triÓn cña
chñ nghÜa céng s¶n. HiÕn ph¸p 1946 ®· t¹o c¬ së ph¸p lý vµ tõ ®©y quyÒn së
h÷u tµi s¶n riªng cña c«ng d©n trë thµnh quyÒn hiÕn ®Þnh. NhiÖm vô cÊp b¸ch
cña c¸ch m¹ng ViÖt Nam lóc ®ã ph¶i xo¸ bá quyÒn së h÷u ®èi víi t liÖu s¶n
xuÊt quan träng cña thùc d©n Ph¸p, cña c¸c ®Õ quèc kh¸c, c¸c thÕ lùc ph¶n
®éng vµ thï nghÞch, cña giai cÊp ®Þa chñ phong kiÕn Ph¸p luËt giai ®o¹n 1945
- 1959 ®· t¹o ra nh÷ng tiÒn ®Ò quan träng trong viÖc x¸c lËp quan hÖ së h÷u
míi díi chÝnh quyÒn d©n chñ nh©n d©n. Tõ ®ã x©y dùng c¬ së vËt chÊt b¶o
®¶m cho sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña chÕ ®é míi. Trong giai ®o¹n nµy ta ®·
dïng chÝnh quyÒn v« s¶n lµm c«ng cô c¶i t¹o x· héi thiÕt lËp quan hÖ s¶n xuÊt
XHCN, chóng ta coi c«ng h÷u lµ môc tiªu.
b. Giai ®o¹n 1959 - 1960
MiÒn B¾c tiÕn lªn CNXH, cßn miÒn nam tiÕp tôc tiÕn hµnh cuéc c¸ch
m¹ng d©n téc d©n chñ nh©n d©n trong ®iÒu kiÖn míi ®Ó ®i ®Õn cuéc tæng tiÕn
c«ng vµ næi dËy ngµy 30/4/1975 gi¶i phãng miÒn Nam, thèng nhÊt tæ quèc, c¶
níc ®i lªn CNXH.
MiÒn B¾c vÒ c¬ b¶n hoµn thµnh c¶i t¹o XHCN ®èi víi c¸c thµnh phÇn
kinh tÕ phi XHCN. NhiÖm vô chñ yÕu thêi kú nµy ta x¸c lËp vµ hoµn thiÖn chÕ
®é së h÷u XHCN ë miÒn B¾c. §iÒu 12, hiÕn ph¸p 1959 kh¼ng ®Þnh "Kinh tÕ
quèc doanh thuéc së h÷u toµn d©n gi÷ vai trß l·nh ®¹o nÒn kinh tÕ quèc d©n".
Trong ®ã tån t¹i c¸c h×nh thøc së h÷u lµ: Së h÷u nhµ níc, së h÷u cña c¸c nhµ
t s¶n d©n téc, së h÷u cña tiÓu th¬ng, thî thñ c«ng, hé n«ng d©n c¸ thÓ; së h÷u
tËp thÓ cña c¸c HTX, ®îc quy ®Þnh t¹i ®iÒu 11 HiÕn ph¸p 1959... thùc hiÒn c¸c
NghÞ quyÕt §¹i héi §¶ng, lÇn thø III, IV, lµ võa x©y dùng võa c¶i t¹o, trong
c¶i t¹o cã x©y dùng së h÷u thêi kú nµy t¹o tiÒn ®Ò quan träng cã ý nghÜa to
lín cho thêi kú tiÕp theo.
15
c. Giai ®o¹n 1980 - 1986
HiÕn ph¸p 1980 thay thÕ hiÕn ph¸p 1959 ®· ghi nhËn ph¹m vi vµ b¶n chÊt
cña së h÷u toµn d©n. Trong ®ã t¹i c¸c ®iÒu 18, 19, 23, 24, 27 cña hiÕn ph¸p
1980 ®· quy ®Þnh c¸c h×nh thøc së h÷u c¬ b¶n sau: Së h÷u toµn d©n ®èi víi ®Êt
®ai, hÇm má, rõng nói s«ng hå... (§iÒu 19); Së h÷u tËp thÓ; së h÷u cña c«ng
d©n. Trong ®ã u tiªn së h÷u nhµ níc vµ së h÷u tËp thÓ t¹i ®iÒu 18 hiÕn ph¸p
1980 quy ®Þnh:"ThiÕt l©p vµ cñng cè chÕ ®é së h÷u XHCN vÒ t liÖu s¶n xuÊt
nh»m thùc hiÖn mét nÒn KTQD chñ yÕu cã hai thµnh phÇn: Thµnh phÇn kinh
tÕ quèc doanh thuéc së h÷u toµn d©n vµ thµnh phÇn kinh tÕ HTX thuéc "së
h÷u tËp thÓ cña n«ng d©n lao ®éng".
Tãm l¹i, tríc khi tiÕn hµnh ®æi míi §¶ng vµ Nhµ níc ta chñ tr¬ng x©y
dùng vµ hoµn thiÖn chÕ ®é së h÷u XHCN víi hai h×nh thøc së h÷u toµn d©n vµ
së h÷u tËp thÓ, h¬n n÷a cßn cho r»ng së h÷u tËp thÓ chØ lµ mét bíc qu¸ ®é ®Ó
®i ®Õn së h÷u toµn d©n. §¸nh gi¸ mét c¸ch kh¸ch quan th× víi h×nh thøc së
h÷u toµn d©n vµ tËp thÓ ®· ®ãng gãp vµ ph¸t huy vai trß to lín nh»m ph¸t huy
søc m¹nh tæng hîp kinh tÕ - x· héi ®Ó toµn §¶ng, toµn d©n, toµn qu©n ta chiÕn
th¾ng trong ®Êu tranh giµnh chÝnh quyÒn (1945) vµ trong kh¸ng chiÕn chèng
®Õ quèc Ph¸p, vµ Mü... Tuy nhiªn, xÐt vÒ thùc tÕ níc ta qu¸ ®é lªn CNXH tõ
mét níc n«ng nghiÖp l¹c hËu, tr×nh ®é lùc lîng s¶n xuÊt thÊp kÐm, n¨ng suÊt
lao ®éng thÊp, d©n trÝ thÊp vv... Cßn vÒ chñ quan, do qu¸ nhiÖt t×nh, céng víi
sù thiÕu hiÓu biÕt nhËn thøc kh«ng ®óng nhiÒu luËn ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c Lªnin, nªn ®· tuyÖt ®èi ho¸ tÝnh h¬n h¼n cña së h÷u XHCN. Mét thêi gian dµi
chóng ta ®· ®Þnh kiÕn víi së h÷u c¸ nh©n cña ngêi lao ®éng, thËm chÝ coi nã lµ
h×nh thøc ®èi lËp víi XHCN, lµ mÇm mèng kh«i phôc chÕ ®é bãc lét. ThËt ra,
së h÷u c¸ nh©n kh«ng biÕn thµnh t b¶n, kh«ng biÕn thµnh c«ng cô ®Ó bãc lét
ngêi lao ®éng. Së h÷u c¸ nh©n chñ yÕu ®èi víi c¸c vËt phÈm tiªu dïng, nh»m
tháa m·n c¸c nhu cÇu cña ngêi lao ®éng phô thuéc vµo tr×nh ®é cña së h÷u x·
héi. Trong "tuyªn ng«n §¶ng céng s¶n" ®· chØ ra "Chóng t«i cÇn g× ph¶i xo¸
bá së h÷u Êy, sù tiÕn bé cña c«ng nghiÖp ®· xo¸ bá vµ hµng ngµy vÉn tiÕp tôc
xo¸ bá c¸i ®ã råi".
Do nhÊn m¹nh ®Ò cao, tuyÖt ®èi ho¸ vai trß vµ tÝnh u viÖt cña kinh tÕ
quèc doanh vµ kinh tÕ tËp thÓ (HTX) nªn ®Õn mét thùc tÕ: N¨ng suÊt lao ®éng
thÊp kÐm, hµng ho¸ khan hiÕm thiÕu l¬ng thùc, khñng ho¶ng kinh tÕ - x· héi.
Tríc t×nh h×nh ®ã §¶ng ta ®· nh×n nhËn l¹i, nhËn thøc l¹i vµ thõa nhËn sai
lÇm khuyÕt ®iÓm do chñ quan nãng véi muèn cã ngay CNXH vµ vËn dông quy
luËt kinh tÕ sai (®Æc biÖt lµ quy luËt quan hÖ s¶n xuÊt - lùc lîng s¶n xuÊt). Tõ
16
®©y, ®êng lèi ®æi míi toµn diÖn cña §¶ng céng s¶n ViÖt Nam ®îc tËp trung
trong v¨n kiÖn §¹i héi VI (1986) vµ tiÕp tôc sau nµy ®îc c¸c §¹i héi VII, VIII
kh¼ng ®Þnh lµ: Chóng ta x©y dùng nÒn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn, vËn
®éng theo c¬ chÕ thÞ trêng cã sù qu¶n lý cña nhµ níc theo ®Þnh híng XHCN.
2. C¬ cÊu së h÷u trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng ë níc ta hiÖn nay:
Chóng ta tiÕn hµnh c«ng cuéc ®æi míi, tiÕn hµnh hoµn thiÖn quan hÖ s¶n
xuÊt XHCN, tríc hÕt lµ ®iÒu chØnh c¸c h×nh thøc së h÷u vèn cã, lµ kÕt hîp
mét c¸ch tèi u c¸c lîi Ých: Lîi Ých c¸ nh©n, lîi Ých tËp thÓ víi lîi Ých cña nhµ
níc. Sù ®a d¹ng ho¸ c¸c h×nh thøc së h÷u viÖc ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ hµng ho¸
nhiÒu thµnh phÇn kh«ng ph¶i lµ"thôt lïi" kh«ng lµm "MÊt CNXH" nh mét sè
ngêi lÇm tëng mµ chÝnh lµ mét chñ tr¬ng lín ®Ó khai th¸c, ph¸t huy mäi tiÒm
n¨ng cña toµn x· héi còng nh tranh thñ c¸c níc vµ c¸c tæ chøc quèc tÕ. C¬ së
lý luËn cña viÖc x¸c lËp tÝnh ®a d¹ng c¸c h×nh thøc së h÷u thÓ hiÖn ë luËn
®iÓm cña C.M¸c vµ ¡nghen cho r»ng c¸c h×nh thøc së h÷u ®ù¬c x¸c lËp bëi
tr×nh ®é x· héi ho¸ s¶n xuÊt. V× vËy, chñ tr¬ng ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ hµng ho¸
nhiÒu thµnh phÇn, ®a d¹ng ho¸ së h÷u lµ mét thµnh tùu lín c¶ vÒ lý luËn vµ
thùc tiÔn cña c«ng cuéc ®æi míi.
Víi nh÷ng thµnh tùu ®¸ng mõng vÒ kinh tÕ - x· héi cña ®Êt níc ta sau
h¬n 10 n¨m ®æi míi ®· chøng tá ®êng lèi ®æi míi cña §¶ng lµ hoµn toµn ®óng
®¾n, hîp lý. Thùc tÕ còng cho thÊy mét nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn ®¬ng
nhiªn ph¶i bao gåm nhiÒu h×nh thøc së h÷u ®Ó phï hîp víi tÝnh chÊt ®Æc ®iÓm
cña tõng thµnh phÇn kinh tÕ vµ phï hîp còng nh khai th¸c, thóc ®Èy ®îc c¸c
yÕu tè cña lùc lîng s¶n xuÊt ë c¸c tr×nh ®é kh¸c nhau ph¸t triÓn. Khi thùc hiÖn
chÝnh s¸ch ®æi míi cña §¶ng, Nhµ nø¬c ta ®· ban hµnh nhiÒu v¨n b¶n ph¸p
luËt thÓ chÕ ho¸ vÒ së h÷u ph¶n ¸nh tr×nh ®é x· héi ho¸ cña lùc lîng s¶n xuÊt
níc ta cßn thÊp kh«ng ®ång ®Òu. V× thÕ øng vãi nã lµ c¸c h×nh thøc së h÷u ®a
d¹ng. Bëi v×: ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ - x· héi, n©ng cao ®êi sèng nh©n d©n, thùc
hiÖn d©n giµu níc m¹nh, x· héi c«ng b»ng v¨n minh lµ môc ®Ých cuèi cïng
cña chÕ ®é x· héi ta. Trong ph¹m vi hÑp cã thÓ coi së h÷u lµ mét trong nh÷ng
ph¬ng tiÖn ®Ó ®¹t môc tiªu nµy vµ bíc ®Çu thùc hiÖn CNH, H§H ®Êt níc (v¨n
kiÖn héi nghÞ ®¹i biÓu gi÷a nhiÖm kú kho¸ VII 1/1994) vai trß cña mçi h×nh
thøc së h÷u trong mét chÕ ®é së h÷u cã ý nghÜa vµ t¸c dông kh¸c nhau trong
nÒn kinh tÕ quèc d©n. §iÒu 15, hiÕn ph¸p 1992, quy ®Þnh"c¬ cÊu kinh tÕ nhiÒu
thµnh phÇn víi c¸c h×nh thøc tæ chøc s¶n xuÊt - kinh doanh ®a d¹ng dùa trªn
chÕ ®é së h÷u toµn d©n, së h÷u tËp thÓ, së h÷u ta nh©n trong ®ã së h÷u toµn
17
d©n vµ së h÷u tËp thÓ lµ nÒn t¶ng". Ta lÇn lît xem xÐt xu híng vËn ®éng vµ
biÕn ®æi cña c¸c h×nh thøc së h÷u, ë níc ta hiÖn nay.
a. Së h÷u toµn d©n: ë nø¬c ta hiÖn nay, hiÕn ph¸p 1992 vµ luËt ®Êt ®ai ®·
quy ®Þnh râ:"§Êt ®ai, rõng nói, s«ng hå, nguån níc, tµi nguyªn trong lßng ®Êt,
nguån lîi ë vïng biªn, thÒm lôc ®Þa vµ vïng trêi... C¸c tµi s¶n kh¸c mµ ph¸p
luËt quy ®Þnh lµ cña nhµ níc, ®Òu thuéc së h÷u toµn d©n". XÐt vÒ mÆt kinh tÕ,
®Êt ®ai lµ ph¬ng tiÖn tån t¹i c¬ b¶n cña mét céng ®ång ngêi. XÐt vÒ mÆt x·
héi, ®Êt ®ai lµ l·nh thæ. Nhng xÐt c¶ hai ph¬ng diÖn, cã thÓ nãi ®Êt ®ai kh«ng
thÓ lµ ®èi tîng së h÷u cña riªng ai.
ViÖc ®Êt ®ai thuéc së h÷u toµn d©n mµ Nhµ níc lµ ngêi ®¹i diÖn së h÷u
vµ qu¶n lý kh«ng hÒ m©u thuÉn víi viÖc trao quyÒn cho c¸c hé n«ng d©n, kÓ
c¶ c¸c quyÒn ®îc chuyÓn nhîng, quyÒn sö dông ®Êt ®ai l©u dµi æn ®Þnh. ViÖc
t¸ch hÕt quyÒn së h÷u vµ quyÒn sö dông ®Êt ®ai nµy nÕu biÕt gi¶i quyÕt sÏ
®em l¹i søc bËt cho lùc lîng s¶n xuÊt ph¸t triÓn.
V¨n kiÖn ®¹i héi III cña §¶ng ta ®· chØ râ:"Trªn c¬ së chÕ ®é së h÷u toµn
d©n vÒ ®Êt ®ai, ruéng ®Êt thu ®îc giao cho n«ng d©n sö dông l©u dµi. Nhµ níc
qui ®Þnh b»ng ph¸p luËt, c¸c vÊn ®Ò thõa kÕ, chuyÓn quyÒn sö dông ®Êt...".
Nh vËy, së h÷u toµn d©n ë níc ta hiÖn nay ®· ®îc x¸c ®Þnh theo néi dung míi,
cã nhiÒu kh¶ n¨ng ®Ó trë thµnh nguån lùc ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi.
b. VÒ së h÷u nhµ níc: Trong thêi kú bao cÊp tríc ®©y chóng ta ®· ®ång
nhÊt së h÷u nhµ níc víi së h÷u toµn d©n. Do nhÇm lÉn nh vËy, cã thêi gian dµi
ngêi ta bá quªn h×nh thøc së h÷u nhµ níc, chØ quan t©m ®Æc biÖt tíi h×nh thøc
së h÷u toµn d©n víi chÕ ®é c«ng h÷u tån t¹i díi hai h×nh thøc së h÷u toµn d©n
vµ tËp thÓ. Vµ còng bëi v× së h÷u toµn d©n g¾n kÕt víi sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ
quèc doanh. V× vËy mµ chóng ta ®· ra søc quèc doanh ho¸ nÒn kinh tÕ víi
niÒm tin cho r»ng cã nh vËy míi cã CNXH nhiÒu h¬n.
Trong mét x· héi mµ nhµ níc cßn tån t¹i th× së h÷u toµn d©n cha cã
®iÒu kiÖn vËn ®éng trªn bÒ mÆt cña ®êi sèng kinh tÕ nãi chung. H×nh thøc së
h÷u nhµ níc, xÐt vÒ tæng thÓ míi chØ lµ kÕt cÊu bªn ngoµi cña së h÷u nhµ níc
ë níc ta, cã lÏ thÓ hiÖn chñ yÕu ë khu vùc kinh tÕ quèc doanh, khu vùc cña
doanh nghiÖp nhµ níc.
c. Së h÷u hîp t¸c: ë níc ta tríc ®©y, h×nh thøc nµy chñ yÕu tån t¹i díi
h×nh thøc HTX, víi néi dung lµ c¶ gi¸ trÞ vµ gi¸ trÞ sö dông cña ®èi tîng së
h÷u ®Òu lµ cña chung mµ c¸c x· viªn lµ chñ së h÷u. ChÝnh v× vËy mµ víi h×nh
thøc nµy quyÒn mua b¸n hoÆc chuyÓn nhîng TLSX diÔn ra rÊt phøc t¹p.
18
QuyÒn cña c¸c tËp thÓ s¶n xuÊt thêng h¹n chÕ, song l¹i cã t×nh tr¹ng l¹m
quyÒn. Sù kh«ng x¸c ®Þnh, sù "nhËp nh»ng" víi quyÒn së h÷u nhµ níc vµ víi
së h÷u t nh©n tr¸ h×nh còng phæ biÕn. §Ó ho¹t ®éng ra khái t×nh tr¹ng ®ã,
trong bèi c¶nh nÒn kinh tÕ thÞ trêng hiÖn nay th× ph¶i ®Þnh râ quyÒn mua b¸n
chuyÓn nhîng t liÖu s¶n xuÊt ®èi víi c¸c tËp thÓ s¶n xuÊt - kinh doanh. ChØ nh
vËy, së h÷u tËp thÓ míi trë thµnh h×nh thøc së h÷u cã hiÖu qu¶.
H×nh thøc së h÷u hîp t¸c lµ mét h×nh thøc tiÕn bé trong thêi kú qu¸ ®é
lªn CNXH. V× vËy, cÇn ph¶i duy tr× vµ ph¸t triÓn h¬n n÷a h×nh thøc nµy khi
x©y dùng CNXH, nh Lªnin nãi "chÕ ®é cña nh÷ng x· viªn HTX v¨n minh lµ
chÕ ®é XHCN".
Hîp t¸c x· lµ nhu cÇu thiÕt th©n cña kinh tÕ hé gia ®×nh, cña nÒn s¶n xuÊt
hµng ho¸. Khi lùc lîng s¶n xuÊt trong n«ng nghiÖp vµ n«ng th«n, c«ng nghiÖp
nhá ph¸t triÓn tíi mét tr×nh tù nhÊt ®Þnh nã sÏ thóc ®Èy qu¸ tr×nh hîp t¸c. Nhu
cÇu vÒ vèn, cung øng vËt t, tiªu thô s¶n phÈm... ®ßi hái c¸c hé s¶n xuÊt ph¶i
hîp t¸c víi nhau míi cã kh¶ n¨ng c¹nh tranh vµ ph¸t triÓn. ChÝnh ®iÒu ®ã ®·
lµm liªn kÕt nh÷ng ngêi lao ®éng l¹i víi nhau vµ lµm n¶y sinh quan hÖ së h÷u
tËp thÓ.Thùc tiÔn cho thÊy ®· cã nh÷ng h×nh thøc HTX kiÓu míi ra®êi do nhu
cÇu tån t¹i vµ ph¸t triÓn trong thÞ trêng. §iÒu nµy cho thÊy kÕt cÊu bªn trong
cña tËp thÓ ®· thay ®æi phï hîp víi níc ta hiÖn nay.
d, Së h÷u c¸ thÓ: ë níc ta h×nh thøc nµy tån t¹i chñ yÕu díi h×nh thøc
kinh tÕ c¸ thÓ, tiÓu chñ. tríc ®©y kinh tÕ c¸ thÓ, tiÓu chñ ë níc ta cã tÝnh chÊt
tù cÊp, tù tóc, l¹i bÞ trãi buéc bëi c¬ chÕ qu¶n lý. HiÖn n¸y nã ®ang ®îc
khuyÕn khÝch ph¸t triÓn vµ ®ang cã xu híng ph¸t triÓn thuËn lîi . kinh tÕ c¸
thÓ cã mèi quan hÖ chÆt chÏ víi kinh tÕ hîp t¸c x·, v× thÕ h×nh thøc sì h÷u c¸
thÓ còng cã quan hÖ kh¨ng khÝt víi h×nh thøc së h÷u hîp t¸c. kinh tÕ c¸ thÓ,
tiÓu chñ cã ®iÒu kiÖn ph¸t huy nhanh vµ cã hiÖu qu¶ tiÒm n¨ng vÒ vèn, Søc lao
®éng, tay nghÒ cña tõng nhãm, tõng ngêi d©n. T¹i ®ai héi VIII , §¶ng ta ®·
nªu râ: Kinh tÕ c¸ thÓ ,tiÓu chñ cã vÞ trÝ quan träng, l©u dÇi. Gióp ®ì kinh tÕ
chÝnh trÞ, tiÓu chñ gi¶i quyÕt c¸c khã kh¨n vÒ vèn, khoa häc vµ c«ng nghÖ, vÒ
th¬ng trêng tiªu thô s¶n phÈm. HoÆc lµm vÖ tinh cho c¸c doanh nghiÖp nhµ níc hay hîp t¸c x·.
Chóng ta ®Òu biÕt kinh tÕ c¸ thÓ, tiÓu chñ vÒ thùc chÊt lµ thµnh phÇn kinh
tÕ s¶n xuÊt nhá. Nã dùa trªn së h÷u nhá vÒ t liÖu s¶n xuÊt vµ vÒ lao ®éng cña
b¶n th©n vµ cho ®Ðn nay nã vÉn ®îc coi lµ së h÷u c¸ nh©n. Thø së h÷u cã nh©n
®ã kh«ng ph¶i lµ mét chÕ ®é së h÷u ®éc lËp. Bëi thÕ, nã kh«ng thÓ t¹o ra quan
hÖ s¶n xuÊt, hoÆc ®¹i diÖn cho 1 quan hÖ s¶n xuÊt mµ chØ lµ kÕt qu¶ tÊt yÕu cña
19
quan hÖ s¶n xuÊt ®©ng tån t¹i thµnh phÇn kinh tÕ nµy còng lu«n chÞu sù t¸c
®éng trªn nhng quy luËt kinh doanh vµ lu«n bÞ ph©n t¸n v× thÕ cÇn ph¶i cã
biÖn ph¸p kinh tÕ ®Ó t¹i ®©y phãng dÇn vµ c¸c biÕn nã theo dÞnh híng x· héi
chñ nghÜa.
e, Së h÷u t b¶n t nh©n:
ë níc ta kinh tÕ t b¶n t nh©n ®ang h×nh thµnh ph¸t triÓn. §©y lµ thµnh
phÇn kinh tÕ dùa trªn chÕ ®é së h÷u tù nh©n TBCN vÒ t liÖu s¶n xuÊt. Trong
®iÒu kiÖn nÒn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn, së h÷u t b¶n t nh©n, bao
gåm c¶ doanh nghiÖp cña c¸c nhµ t s¶n vµ c¸c ®¬n vÞ kinh tÕ mµ phÇn lín.
Vèn do mét hoÆc mét sè t nh©n gãp l¹i, thuª lao ®éng s¶n xuÊt- kinh doanh díi h×nh thøc xÝ nghiÖp t doanh hay c«ng ty cæ phÇn t nh©n. Nã còng bao gåm
c¶ h×nh thøc kinh tÕ t b¶n t nh©n níc ngoµi ®Çu t 100% vèn hoÆc n¾m gi÷ tû lÖ
vèn khèng chÕ. Trong thêi kú qu¸ ®é ph¸t triÓn s¶n xuÊt TBCN kh«ng cßn
nguyªn vÑn n÷a. Bëi thÕ, kinh tÕ t b¶n t nh©n ë níc ta chØ ho¹t ®éng víi t c¸ch
lµ mét thµnh phÇn kinh tÕ trong nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn, ®îc B¸c h«
quyÒn së h÷u vµ lîi Ých hîp ph¸p.
+ Së h÷u hçn hîp.
Së h÷u hçn hîp lµ h×nh thøc së h÷u c¬ chÕ tham gia cña nhiÒu lo¹i chñ
thÓ kh¸c nhau vÒ tÝnh chÊt. Cã thÓ nãi ®©y lµ lo¹i h×nh kinh tÕ chung gian, cã
T/C ®em xem gi÷a thµnh phÇn kinh tÕ t b¶n chñ nghÜa vµ x· héi chñ nghÜa.
HiÖn nay ë níc ta cã ba lo¹i chñ thÓ kÕt hîp víi nhau thµnh h×nh thøc së h÷u
hçn hîp. §ã lµ Nhµ níc, tËp thÓ vµ t nh©n ®Ó t¹o nªn c¸c d¹ng sö h÷u sinh
®éng nh: Nhµ níc vµ nh©n d©n Nhµ níc vµ tËp thÓ; Nhµ níc ; tËp thÓ vµ t nh©n;
tËp thÓ vµ t nh©n v.v.... Thùc chÊt ®©y lµ c¸c xÝ nghiÖp (hoÆc c«ng ty) cæ phÇn.
§ã lµ c¸c h×nh thøc tæ chøc kinh tÕ kh«ng thuéc h¼n vµo mét thµnh phÇn kinh
tÕ nµo.
Hiªn nay chóng ta cßn ph¶i sö dông chñ nghÜa t b¶n Nhµ níc hay h×nh
thøc t b¶n Nhµ níc lµm ph¬ng tiÖn vµ cøu c¸ch ®Ó ph¸t triÓn. Bëi v× chñ nghÜa
t b¶n Nhµ níc theo Lª -nin lµ mét h×nh thøc phæ biÕn trong TKQ§ vµ sù tån
t¹i cña nã lµ cÇn thiÕt: Trong nÒn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn mçi h×nh
thøc së h÷u nãi trªn cã vÞ trÝ vµ vai trß riªng cña chóng. §Þa vÞ lÞch sö cña
chóng phô thuéc vµo sù ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt vµ tr×nh ®é qu¶n lý,
vµo tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn theo ®Þnh
híng x· héi chñ nghÜa. §Æc biÖt trong thêi gian nµy, Nhµ níc ta tiÕn hµnh cæ
phÇn ho¸ ®a d¹ng ho¸ ë h÷u m¹nh mÏ ®èi víi c¸c doanh nghiÖp Nhµ níc lµm
20
- Xem thêm -