Tài liệu Huy động nguồn lực cộng đồng trong xây dựng nông thôn mới tại huyện trấn yên, tỉnh yên bái

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM HOÀNG QUỐC VIỆT HUY ĐỘNG NGUỒN LỰC CỘNG ĐỒNG TRONG XÂY DỰNG NÔNG THÔN MỚI TẠI HUYỆN TRẤN YÊN, TỈNH YÊN BÁI LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ NÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN, NĂM 2019 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM HOÀNG QUỐC VIỆT HUY ĐỘNG NGUỒN LỰC CỘNG ĐỒNG TRONG XÂY DỰNG NÔNG THÔN MỚI TẠI HUYỆN TRẤN YÊN, TỈNH YÊN BÁI Ngành: Kinh tế nông nghiệp Mã số ngành: 8.62.01.15 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ NÔNG NGHIỆP Người hướng dẫn khoa học: TS. HÀ QUANG TRUNG THÁI NGUYÊN, NĂM 2019 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan, các số liệu và kết quả nghiên cứu trình bày trong luận văn là trung thực và chưa hề được sử dụng để bảo vệ bất kỳ một học vị nào. Tôi xin cam đoan rằng các thông tin trích dẫn trong luận văn đều đã được chỉ rõ nguồn gốc. Tác giả luận văn Hoàng Quốc Việt Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn ii LỜI CẢM ƠN Trước hết với tình cảm chân thành và lòng biết ơn sâu sắc, tôi xin gửi lời cảm ơn đến TS. Hà Quang Trung - Người trực tiếp hướng dẫn và giúp đỡ tôi hoàn thành luận văn này. Tôi xin trân trọng cảm ơn các thầy giáo, cô giáo Khoa Kinh tế và Phát triển nông thôn, các Thầy Cô giáo phòng Đào tạo trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên đã trực tiếp giảng dạy và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu. Tôi xin trân trọng cảm ơn Ủy ban nhân dân huyện Trấn Yên; Ủy ban nhân dân các xã: Nga Quán, Hòa Cuông, Việt Hồng huyện Trấn Yên và các hộ gia đình ở 3 xã đã cung cấp số liệu thực tế và thông tin cần thiết để tôi hoàn thành luận văn này. Trong quá trình làm nghiên cứu, mặc dù đã có nhiều cố gắng để hoàn thành luận văn, đã tham khảo nhiều tài liệu và đã trao đổi, tiếp thu ý kiến của Thầy, Cô và bạn bè. Song, do điều kiện về thời gian và trình độ nghiên cứu của bản thân còn nhiều hạn chế nên nghiên cứu khó tránh khỏi những thiếu sót. Vì vậy, tôi rất mong nhận được sự quan tâm giúp đỡ, tạo điều kiện đóng góp ý kiến của Thầy Cô và các bạn để luận văn được hoàn thiện hơn. Cuối cùng, tôi xin trân trọng cảm ơn đồng nghiệp, bạn bè, cùng toàn thể gia đình, người thân đã động viên tôi trong thời gian học tập và nghiên cứu đề tài. Thái Nguyên, tháng 08 năm 2019 Tác giả luận văn Hoàng Quốc Việt Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn iii MỤC LỤC Trang LỜI CAM ĐOAN ........................................................................................................ i LỜI CẢM ƠN .............................................................................................................ii MỤC LỤC ................................................................................................................. iii DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT ............................................. vi DANH MỤC CÁC BẢNG........................................................................................vii TRÍCH YẾU LUẬN VĂN ......................................................................................... ix MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài .......................................................................................... 1 2. Mục tiêu nghiên cứu................................................................................................ 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................................... 3 4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn................................................................................. 4 Chương 1. CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA ĐỀ TÀI ...................................................... 5 1.1. Cơ sở lý luận về huy động nguồn lực cộng đồng................................................. 5 1.1.1. Cộng đồng và nguồn lực cộng đồng ................................................................. 5 1.1.2. Huy động nguồn lực cộng đồng trong phát triển nông thôn ............................. 6 1.1.3. Sự tham gia của cộng đồng trong phát triển nông thôn .................................... 8 1.1.4. Cơ chế chính sách huy động nguồn lực cộng đồng trong xây dựng NTM ....... 9 1.1.5. Một số cơ chế chính sách huy động sự tham gia của cộng đồng ở Việt Nam....... 14 1.1.6. Nội dung chủ yếu về chương trình xây dựng nông thôn mới ......................... 11 1.2. Cơ sở thực tiễn của vấn đề nghiên cứu .............................................................. 14 1.2.1. Cơ sở thực tiễn phong trào xây dựng nông thôn mới của quốc tế .................. 14 1.2.2. Kinh nghiệm huy động nguồn lực cho xây dựng nông thôn mới tại một số tỉnh trong nước...................................................................................................... 25 1.3. Tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan ................................................ 27 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn iv 1.4. Bài học kinh nghiệm cho huy động nguồn lực trong xây dựng nông thôn mới tại huyện Trấn Yên tỉnh Yên Bái ....................................................................... 28 Chương 2. ĐẶC ĐIỂM ĐỊA BÀN, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ......................................................................................................... 31 2.1. Đặc điểm địa bàn huyện Trấn Yên tỉnh Yên Bái ............................................... 31 2.1.1. Điều kiện tự nhiên ........................................................................................... 31 2.1.2. Kinh tế - xã hội ................................................................................................ 35 2.2. Nội dung nghiên cứu .......................................................................................... 40 2.3. Phương pháp nghiên cứu.................................................................................... 41 2.3.1. Phương pháp tiếp cận ...................................................................................... 41 2.3.2. Phương pháp thu thập số liệu .......................................................................... 41 2.3.3. Phương pháp phân tích và xử lý...................................................................... 44 2.3.4. Phương pháp tổng hợp tài liệu ........................................................................ 44 2.4. Hệ thống các chỉ tiêu nghiên cứu ....................................................................... 45 2.4.1. Nhóm chỉ tiêu về nguồn lực tài chính ............................................................. 45 2.4.2. Nhóm chỉ tiêu về nguồn vật lực (đất đai) ........................................................ 45 2.4.3. Nhóm chỉ tiêu về nguồn nhân lực ................................................................... 45 Chương 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN .................................. 46 3.1. Thực trạng xây dựng nông thôn mới tại huyện Trấn Yên - tỉnh Yên Bái .......... 46 3.1.1. Kết quả xây dựng nông thôn mới huyện Trấn Yên hết năm 2018 .................. 46 3.1.2. Đánh giá chung ............................................................................................... 53 3.2. Thực trạng huy động nguồn lực cộng đồng cho xây dựng nông thôn mới ở huyện Trấn Yên tỉnh Yên Bái ................................................................................... 54 3.2.1. Kết quả huy động nguồn lực cộng đồng cho xây dựng nông thôn mới của huyện 2016 - 2018 .............................................................................................. 54 3.2.2. Tình hình huy động nguồn lực cộng đồng xây dựng NTM ở 3 xã nghiên cứu ..... 56 3.2.3. Huy động và sử dụng nguồn vật lực (đất đai) ................................................. 64 3.2.4. Huy động và sử dụng nguồn nhân lực ............................................................ 65 3.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến huy động và sử dụng nguồn lực cho xây dựng nông thôn mới tại huyện Trấn Yên ........................................................................... 69 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn v 3.3.1. Ảnh hưởng của cơ chế, chính sách và năng lực ban quản lý chương trình xây dựng nông thôn mới ........................................................................................... 69 3.3.2. Ảnh hưởng của các yếu tố về phía cộng đồng ................................................ 70 3.4. Các giải pháp tăng cường huy động nguồn lực cộng đồng cho xây dựng nông thôn mới tại huyện Trấn Yên trong thời gian tới ............................................. 73 3.4.1. Mục tiêu .......................................................................................................... 73 3.4.2. Các giải pháp thực hiện ................................................................................... 73 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ......................................................................... 77 TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................................... 81 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn vi DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT Nghĩa Từ viết tắt BCĐ : Ban chỉ đạo BQL : Ban quản lý CNH-HĐH : Công nghiệp hóa - Hiện đại hóa CSHT : Cơ sở hạ tầng HTX : Hợp tác xã KT-XH : Kinh tế xã hội MTQG : Mục tiêu quốc gia NN&PTNT : Nông nghiệp và Phát triển nông thôn NTM : Nông thôn mới PTNT : Phát triển nông thôn TB : Trung bình TTCN : Tiểu thủ công nghiệp UBND : Ủy ban nhân dân VHXH : Văn hoá - Xã hội VSMT : Vệ sinh môi trường XĐGN : Xóa đói giảm nghèo Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn vii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1. Tình hình sử dụng đất của huyện Trấn Yên qua 3 năm (2016 - 2018) .............................................................................. 33 Bảng 2.2: Giá trị sản xuất ngành kinh tế huyện Trấn Yên giai đoạn 2016 -2018 .................................................................................. 36 Bảng 2.3: Cơ cấu ngành kinh tế huyện Trấn Yên giai đoạn 2016 -2018 .... 37 Bảng 2.4: Dân số và lao động của huyện Trấn Yên giai đoạn 2016 - 2018 ..... 38 Bảng 2.5. Cơ cấu mẫu điều tra .................................................................... 42 Bảng 2.6: Giá trị của thang đo Likert 4 mức độ .......................................... 43 Bảng 2.7: Các mức đánh giá theo thang đo Likert 5 mức độ ...................... 43 Bảng 3.1: Tổng hợp kết quả rà soát các tiêu chí NTM huyện Trấn Yên tính đến tháng 12/2018 ................................................................ 52 Bảng 3.2. Kết quả huy động vốn cho xây dựng NTM huyện Trấn Yên năm 2016- 2018........................................................................... 54 Bảng 3.3. Quy định về vốn và nguồn vốn thực hiện chương trình xây dựng NTM ................................................................................... 55 Bảng 3.4. Điều kiện kinh tế, thực trạng nông thôn mới của 3 xã năm 2018 .... 56 Bảng 3.5. Tỷ lệ vốn ngân sách huy động cho xây dựng cơ sở hạ tầng tại 3 xã chương trình xây dựng nông thôn mới (2016-2018)...... 57 Bảng 3.6. Kết quả huy động vốn ngân sách thực hiện các mô hình phát triển sản xuất thuộc chương trình xây dựng nông thôn mới năm 2018 ..................................................................................... 58 Bảng 3.7. Đánh giá kết quả huy động nguồn lực từ ngân sách Nhà nước cho xây dựng nông thôn mới ............................................. 59 Bảng 3.8. Kết quả huy động vốn đối ứng của nhân dân cho xây dựng cơ sở hạ tầng thuộc chương trình xây dựng nông thôn mới tai 3 xã ......................................................................................... 59 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn viii Bảng 3.9. Đánh giá kết quả huy động nguồn lực từ sức dân cho xây dựng NTM ................................................................................... 61 Bảng 3.10. Kết quả huy động vốn từ các chương trình phối hợp và lồng ghép cho xây dựng nông thôn mới năm 2018............................. 62 Bảng 3.11. Đánh giá việc huy động nguồn lực cho xây dựng nông thôn mới tại huyện Trấn Yên thời gian qua (n=30) ............................ 63 Bảng 3.12. Đánh giá kết quả huy động và sử dụng nguồn lực đất đai cho xây dựng NTM so với kế hoạch đề ra ......................................... 64 Bảng 3.13. Kết quả huy động nguồn nhân lực cho xây dựng nông thôn mới ..... 65 Bảng 3.14. Kết quả huy động nguồn lực từ Hội Nông dân cho xây dựng NTM ............................................................................................. 65 Bảng 3.15. Kết quả huy động nguồn lực từ Đoàn Thanh niên cho XD NTM ...... 67 Bảng 3.16. Đánh giá kết quả huy động nguồn lực từ các tổ chức đoàn thể trong xã hội cho xây dựng NTM(n = 165) ............................ 69 Bảng 3.17. Ảnh hưởng của nhóm các yếu tố về cơ chế, chính sách và năng lực ban quản lý chương trình xây dựng NTM ................... 69 Bảng 3.18. Ảnh hưởng của các yếu tố về phía cộng đồng đến huy động nguồn lực cho xây dựng nông thôn mới ..................................... 71 Bảng 3.19. Ảnh hưởng thu nhập của người dân đến kết quả huy động vốn cho xây dựng nông thôn mới ............................................... 72 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn ix TRÍCH YẾU LUẬN VĂN 1. Mục đích - Đánh giá thực trạng huy động, sử dụng nguồn lực trong xây dựng nông thôn mới tại huyện Trấn Yên. - Xác định được những yếu tố ảnh hưởng đến huy động nguồn lực trong xây dựng nông thôn mới ở huyện Trấn Yên. - Đề xuất một số giải pháp huy động nguồn lực trong xây dựng nông thôn mới tại huyện Trấn Yên, tỉnh Yên Bái thời gian tới. 2. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp thu thập số liệu: + Thu thập số liệu thứ cấp: Thu thập từ các Quyết định, Nghị quyết, báo cáo… + Thu thập số liệu sơ cấp: Qua điều tra, phỏng vấn tại 3 xã Nga Quán, Hòa Cuông và Việt Hồng với tổng 165 phiếu (trong đó 30 phiếu cán bộ các phòng ban ngành chuyên môn, đoàn thể và Ban chỉ đạo cấp huyện, xã, thôn; 135 phiếu là hộ dân 3 xã). - Phương pháp phân tích và xử lý:Gồm phương pháp thống kê kinh tế, phương pháp giám sát đánh giá có sự tham gia, phương pháp tổng hợp tài liệu (thông tin sau khi thu thập được xử lý bằng chương trình Microsoft Excel). 3. Kết quả nghiên cứu - Đánh giá được kết quả huy động nguồn lực về vốn, đất đai, lao động so với kế hoạch đề ra. - Xác định được các yếu tố ảnh hưởng đến huy động nguồn lực trong xây dựng nông thôn mới tại huyện Trấn Yên giai đoạn 2016 -2018. - Đề xuất các giải pháp huy động nguồn lực xây dựng nông thôn mới huyện Trấn Yên thời gian tới. 4. Kết luận Luận văn phản ánh thực trạng xây dựng nông thôn mới huyện Trấn Yên, tỉnh Yên Bái, đánh giá phân tích được kết quả đạt được trong huy động nguồn lực và những ảnh hưởng, cơ hội thách thức việc thực hiện chương trình xây dựng nông thôn mới tại huyện Trấn Yên. Từ đó đề xuất các giải pháp thực hiện chương trình, góp phần cho huyện thấy được một số bất cập, hạn chế việc huy động nguồn lực xây dựng nông thôn mới những năm qua. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Hội nghị lần thứ 7 Ban chấp hành Trung ương khoá X đã ban hành Nghị quyết số 26-NQ/TW ngày 05/8/2008 về nông nghiệp, nông dân, nông thôn nhấn mạnh: “Nông nghiệp, nông dân, nông thôn có vị trí chiến lược trong sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Trong những năm vừa qua, nông thôn nước ta đã có nhiều chuyển biến tích cực: hạ tầng kinh tế - xã hội được quan tâm đầu tư nâng cấp và xây dựng mới. Đời sống vật chất và tinh thần của nông dân ở hầu hết các vùng nông thôn ngày càng được cải thiện. Chính quyền cơ sở từng bước được kiện toàn, cơ cấu kinh tế được chuyển dịch theo hướng tích cực. Nhiều chính sách xã hội được Nhà nước quan tâm thực hiện và đạt được những kết quả khả quan góp phần ổn định chính trị, giải quyết được cơ bản vấn đề an sinh xã hội. Tuy nhiên, sự phát triển của nông thôn còn một số tồn tại, đó là: kiến trúc, văn hóa, xã hội, môi trường... phần lớn còn tự phát, thiếu định hướng; chuyển dịch cơ cấu kinh tế và đổi mới cách thức sản xuất trong nông thôn còn chậm; công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp, dịch vụ trong nông thôn chiếm tỷ trọng thấp; nông nghiệp phát triển chưa thật sự bền vững; năng suất lao động thấp; kết cấu hạ tầng kinh tế xã hội chưa thật sự đáp ứng được yêu cầu sản xuất và đời sống; chất lượng giáo dục, y tế phát triển chưa tương xứng trước yêu cầu đổi mới; tỷ lệ lao động nông thôn qua đào tạo còn thấp, nông dân còn thiếu việc làm và thu nhập chưa ổn định; tỷ lệ nghèo còn ở mức cao, nhất là ở vùng sâu vùng xa”. Ngày 04/6/2010 Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 800/QĐ-TTg, phê duyệt Chương trình mục tiêu Quốc gia về xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2010 - 2020, với mục tiêu: “Xây dựng nông thôn mới có kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội từng bước hiện đại; cơ cấu kinh tế và các hình thức tổ chức sản xuất hợp lý, gắn nông nghiệp với phát triển nhanh công nghiệp, dịch vụ; gắn phát triển nông thôn với đô thị theo quy hoạch; xã hội nông thôn dân chủ, ổn định, giàu bản sắc văn hóa dân tộc; môi trường sinh thái được bảo vệ; an ninh trật tự được giữ vững; đời sống vật chất và tinh thần của người dân ngày càng được nâng cao; theo định hướng xã hội Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 2 chủ nghĩa” nhằm giải quyết các vấn đề trên và tạo bước phát triển mới về nông thôn. Ngày 12/11/2015, Quốc Hội khóa XIII đã ban hành Nghị quyết số 100/2015/QH13 về phê duyệt chủ trương đầu tư các chương trình mục tiêu quốc gia giai đoạn 2016-2020. Để thực hiện nhiệm vụ đã đề ra, Chính phủ đã có Quyết định 1600/QĐ-TTg ngày 16/8/2016 phê duyệt Chương trình Mục tiêu quốc gia về Xây dựng Nông thôn mới giai đoạn 2016-2020 và Quyết định số 1980/QĐ-TTg ngày 17/10/2016 ban hành Bộ tiêu chí quốc gia về xã Nông thôn mới giai đoạn 2016-2020. Mục tiêu của Chương trình Xây dựng nông thôn mới để nâng cao đời sống vật chất và tinh thần cho người dân; có kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội phù hợp; cơ cấu kinh tế và các hình thức tổ chức sản xuất hợp lý, gắn phát triển nông nghiệp với công nghiệp, dịch vụ; gắn với phát triển nông thôn với đô thị; xã hội nông thôn dân chủ, bình đẳng, ổn định, giàu bản sắc văn hóa dân tộc; môi trường sinh thái được bảo vệ; quốc phòng và an ninh, trật tự được giữ vững. Huyện Trấn Yên hiện đã có 21/21 xã đang triển khai thực hiện xây dựng nông thôn mới. Xác định xây dựng nông thôn mới là nhiệm vụ trọng tâm, UBND huyện Trấn Yên đã tập trung chỉ đạo các cấp, các ngành huy động mọi nguồn lực đầu tư vào nông nghiệp, nông thôn. Huyện Trấn Yên phấn đấu năm 2019 về đích nông thôn mới, đây là sự phấn đấu nỗ lực hết mình của Đảng bộ, chính quyền và nhân dân huyện Trấn Yên trong thời gian qua. Để đạt được kết quả này nguồn lực cộng đồng trong xây dựng nông thôn mới đóng một vai trò rất quan trọng. Để hiểu rõ hơn về thực trạng huy động nguồn lực cộng đồng cho xây dựng nông thôn mới ở huyện Trấn Yên đã được triển khai như thế nào? Các nguồn lực sau khi được huy động có thật sự được sử dụng một cách có hiệu quả? Việc huy động và sử dụng các nguồn lực cho xây dựng nông thôn mới của các địa phương trong huyện chịu ảnh hưởng của những yếu tố nào? Cần có giải pháp gì góp phần nâng cao hiệu quả huy động và sử dụng các nguồn lực cộng đồng cho xây dựng nông thôn mới ở huyện Trấn Yên thời gian tới? Xuất phát từ thực tế đó tôi lựa chọn đề tài “Thực trạng và giải pháp Huy động nguồn lực cộng đồng trong xây Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 3 dựng nông thôn mới tại huyện Trấn Yên - Tỉnh Yên Bái” để làm luận văn thạc sỹ. 2. Mục tiêu nghiên cứu - Hệ thống hóa cơ sở lý luận và thực tiễn về công tác huy động và sử dụng nguồn lực cộng đồng trong xây dựng nông thôn mới. - Đánh giá thực trạng việc huy động và sử dụng nguồn lực cộng đồng trong xây dựng nông thôn mới tại huyện Trấn Yên, tỉnh Yên Bái thời gian qua. - Phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến huy động nguồn lực cộng đồng cho xây dựng nông thôn mới trên địa bàn huyện Trấn Yên, tỉnh Yên Bái. - Đề xuất một số giải pháp huy động nguồn lực cộng đồng cho chương trình xây dựng nông thôn mới tại huyện Trấn Yên tỉnh Yên Bái thời gian tới. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Các vấn đề lý luận và thực tiễn trong việc huy động và sử dụng nguồn lực cộng đồng cho xây dựng nông thôn mới trên địa bàn huyện Trấn Yên, tỉnh Yên Bái. 3.2. Phạm vi nghiên cứu 3.2.1. Phạm vi về thời gian - Số liệu thứ cấp thu thập từ năm 2016 đến năm 2018 - Số liệu sơ cấp thu thập cuối năm 2018 đầu năm 2019 3.2.2. Phạm vi về nội dung Để nghiên cứu nội dung huy động nguồn lực cộng đồng cho xây dựng nông thôn mới tại huyện Trấn Yên, trong khuôn khổ luận văn nghiên cứu này tôi tập trung đi sâu nghiên cứu 03 nhóm nguồn lực: nguồn lực tài chính, nguồn vật lực (đất đai), nguồn nhân lực. 3.2.3. Phạm vi về không gian Địa điểm nghiên cứu tại 3 xã Nga Quán, Hòa Cuông, Việt Hồng huyện Trấn Yên, tỉnh Yên Bái. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 4 4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn 4.1. Ý nghĩa khoa học Kết quả nghiên cứu của đề tài là tư liệu khoa học hữu ích cho việc nghiên cứu, tham khảo trong việc giảng dạy, học tập về phát triển nông thôn. 4.2. Ý nghĩa thực tiễn Chương trình xây dựng nông thôn mới là chương trình ưu tiên Quốc gia đang được tích cực triển khai trên khắp cả nước, xây dựng nông thôn mới là sự nghiệp cách mạng của toàn Đảng, toàn dân, của cả hệ thống chính trị. Đây là một chương trình lớn, là cuộc cách mạng và cuộc vận động lớn để cộng đồng dân cư ở nông thôn đồng lòng xây dựng thôn, xã, gia đình của mình khang trang, sạch đẹp; phát triển sản xuất toàn diện (nông nghiệp, công nghiệp, dịch vụ); có nếp sống văn hoá, môi trường và an ninh nông thôn được đảm bảo; thu nhập, đời sống vật chất, tinh thần của người dân được nâng cao, có ảnh hưởng sâu sắc đến đời sống nông dân, nông thôn cả hiện tại và tương lai. Vì thế, đòi hỏi phải được tích cực nghiên cứu, đánh giá thực tiễn triển khai bước đầu để hiểu được nội dung, phương pháp, cách làm; phương pháp huy động nguồn lực, các cơ chế chính sách trong xây dựng nông thôn mới, nghĩa vụ và trách nhiệm của mỗi người dân, phát huy nội lực của cộng đồng, xóa bỏ tư tưởng ỷ lại, trông chờ vào Nhà nước và đúc rút các bài học kinh nghiệm cho giai đoạn tiếp theo. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 5 Chương 1 CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Cơ sở lý luận về huy động nguồn lực cộng đồng 1.1.1. Cộng đồng và nguồn lực cộng đồng 1.1.1.1. Cộng đồng Trong đời sống xã hội, khái niệm cộng đồng (commmunity) có nhiều tuyến nghĩa khác nhau, đồng thời cộng đồng cũng là đối tượng nghiên cứu của nhiều ngành khoa học như: Xã hội học, Dân tộc học, Y học...Khái niệm cộng đồng thường dùng để chỉ nhiều đối tượng có những đặc điểm tương đối khác nhau về quy mô và đặc tính xã hội. Ý nghĩa rộng nhất của cộng đồng là tập hợp người với các liên minh rộng lớn như toàn thế giới (cộng đồng thế giới), một châu lục (cộng đồng Châu Á, cộng đồng Châu Âu....), một khu vực (cộng đồng Asean), cộng đồng còn được áp dụng để chỉ một kiểu xã hội, căn cứ vào những đặc tính tương đồng về sắc tộc, chủng tộc hay tôn giáo (cộng đồng người Do Thái, cộng đồng người da đen tại Hoa Kỳ....). Nhỏ hơn nữa, cộng đồng được dùng khi gọi tên các đơn vị như làng/bản, xã, huyện... những người chung về lý tưởng xã hội, lứa tuổi, giới tính, thân phận xã hội... (Trần Thị Kim Xuyến, 2010). Ở Việt Nam, có nhiều tài liệu đưa ra khái niệm “cộng đồng”. Từ điển tiếng Việt giải thích: “Cộng đồng là toàn thể những người sống thành một xã hội, nói chung có những điểm giống nhau, gắn bó thành một khối”. Hiểu một cách đơn giản, cộng đồng là một nhóm người có cùng những đặc điểm chung, ví dụ: đặc quyền, đặc lợi, sống với nhau, cùng chia sẻ tài nguyên và lợi ích chung,... Nói cách khác, cộng đồng là một nhóm người cùng sống với nhau trong một khu vực nhất định, có chung đặc điểm về tâm lý, tác động qua lại và sử dụng tài nguyên vốn có để đạt mục đích chung. 1.1.1.2. Nguồn lực cộng đồng Một cách khái quát nhất, nguồn lực từ cộng đồng là tất cả các nguồn lực thực tế trong cộng đồng giúp người dân tạo dựng cuộc sống cho chính họ (Gord Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 6 Cunningham, 2006). Nguồn lực cộng đồng được khái niệm một cách toàn vẹn bao gồm các thành phần sau: - Các nguồn tài nguyên thiên nhiên (natural capitals): là các nguồn tài nguyên thiên nhiên tồn tại trong cộng đồng. Ví dụ: đất sản xuất, tài nguyên rừng, thuỷ sản… - Các nguồn tài sản vật chất (physical capitals): là các công trình được xây dựng phục vụ trực tiếp hay gián tiếp cho đời sống nhân dân tại cộng đồng (và các cộng đồng lân cận). Ví dụ: cơ sở hạ tầng (điện, đường, trường, trạm). - Các nguồn tài sản về con người (human capitals): gồm các kỹ năng (skills), kiến thức (knowledge) và năng lực (talent) của các thành viên trong cộng đồng. - Các nguồn tài sản xã hội (social capitals): mối quan hệ giữa các thành viên trong cộng đồng, ví dụ như niềm tin (trust). - Các nguồn tài sản tài chính (financial capitals): là các nguồn lực kinh tế tồn tại trong cộng đồng như hệ thống ngân hàng đang hoạt động trong vùng, khả năng kinh tế của các thành viên trong cộng đồng (Phạm Văn Toàn, 2015). 1.1.2. Huy động nguồn lực cộng đồng trong phát triển nông thôn 1.1.2.1. Vai trò của cộng đồng trong phát triển nông thôn: (Phạm Văn Toàn, 2015) Cộng đồng đóng vai trò quan trọng trong phát triển nông thôn, là cơ sở cho phát triển nông thôn bền vững vì: - Họ biết rõ nhất những khó khăn và nhu cầu của mình. - Họ quản lý nguồn tài nguyên như đất đai, nhà xưởng, sản phẩm địa phương mà quá trình phát triển phải dựa vào đó. - Kỹ năng, truyền thống, kiến thức và năng lực của họ là tiềm năng chính để phát triển. - Sự cam kết của họ là sống còn (nếu như họ không ủng hộ một kế hoạch nào, kế hoạch đó sẽ không thực hiện được). - Hơn thế nữa, một cộng đồng càng phát triển và năng động, thì càng có khả năng thu hút người dân ở lại, và giữ họ không di chuyển đi nơi khác. 1.1.2.2. Phát triển nông thôn dựa vào cộng đồng Theo các phân tích ở trên thì vai trò của cộng đồng trong phát triển nông thôn được xác định là rất quan trọng. Các nguồn lực cộng đồng có thể huy động cho phát triển nông thôn cũng rất đa dạng. Chính vì thế, những năm vừa qua, cách tiếp Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 7 cận phát triển nông thôn dựa vào cộng đồng được thực hiện phổ biến ở nhiều chương trình, dự án phát triển nông thôn trên thế giới. Phát triển nông thôn dựa vào cộng đồng (Community-Based Rural Development CBRD) là phương pháp tiếp cận dựa vào cộng đồng để phát triển các lĩnh vực khác nhau ở khu vực nông thôn. Phương pháp tiếp cận phát triển nông thôn dựa vào cộng đồng được nhiều chương trình/dự án sử dụng phổ biến. Mỗi chương trình/dự án có mục tiêu riêng, có thể là nhằm tăng cường vai trò của phụ nữ trong cộng đồng, phát triển hệ thống dịch vụ chăm sóc sức khoẻ nhân dân, quản lý nguồn tài nguyên rừng, cải thiện chất lượng cơ sở hạ tầng ở khu vực nông thôn… (Phạm Văn Toàn, 2015). Chính vì thế, có rất nhiều quan niệm khác nhau về phát triển nông thôn dựa vào cộng đồng. Tuy nhiên, có một điểm chính vẫn còn đang có nhiều tranh luận, đó là cách hiểu như thế nào là “dựa vào cộng đồng” (community-based). Có ý kiến cho rằng, ở các nước đang phát triển, vấn đề phát triển nông thôn là rất quan trọng do phần lớn dân cư sống ở khu vực nông thôn và hoạt động chính là sản xuất nông nghiệp, vì thế rất nhiều tổ chức khác nhau áp dụng các biện pháp phát triển cộng đồng khác nhau đã được thực hiện tại các quốc gia này. Hầu hết những nỗ lực hỗ trợ phát triển này được tạo ra từ phía bên ngoài cộng đồng (nhà nước, tổ chức phi chính phủ, cơ quan nghiên cứu - phát triển) chứ bản thân cộng đồng không tự tổ chức phát triển. Điều này tạo đặt ra vấn đề là “sự tham gia” hay “dựa vào cộng đồng” nằm ở đâu? Nhiều câu hỏi cũng được đặt ra về sự bền vững của những tác động phát triển này cũng như câu hỏi về việc cộng đồng có được tăng cường sức mạnh để tự ra quyết định của mình hay không (Wikipedia, 2010). Cũng có nhiều câu trả lời cho những tranh luận trên, trong đó đáng chú là khái niệm phát triển nông thôn dựa vào nội lực cộng đồng (Asset-Based Community Development - ABCD) do Jody Kretzmann và John McKnight (1993) đưa ra. Đây là một cách tiếp cận phát triển cộng đồng đề cao việc sử dụng những kỹ năng và sức mạnh đã và đang hiện hữu ngay trong cộng đồng nông thôn hơn là việc lôi kéo, trông chờ vào sự trợ giúp từ bên ngoài. Cụm từ “dựa vào cộng đồng” ở đây đề cập đến tính chủ động, tự phát triển, trong đó khuyến khích các thành viên trong cộng đồng tạo ra sự tiến triển cho chính bản thân họ (capacity-driven), đối lập với cách Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 8 tiếp cận truyền thống là dựa theo nhu cầu (needs-driven) mà đã khiến cho cộng đồng phụ thuộc vào các hỗ trợ bên ngoài. 1.1.3. Sự tham gia của cộng đồng trong phát triển nông thôn Trong phát triển nông thôn có sự tham gia của nhiều tác nhân khác nhau. Những năm gần đây khái niệm phát triển nông thôn có sự tham gia được sử dụng phổ biến trên thế giới (participatory rural development). Hai tác giả Cohen và Uphoff (1979) cho rằng: “liên quan đến phát triển nông thôn, sự tham gia bao gồm sự liên quan của người dân vào quá trình ra quyết định, vào việc thực hiện các chương trình, sự chia sẻ lợi ích có được từ chương trình phát triển, và/hoặc các cố gắng để đánh giá những chương trình như vậy”. Các lĩnh vực tham gia thay đổi tuỳ theo mục tiêu của người nghiên cứu. Tuy nhiên, việc ra quyết định luôn được xem là lĩnh vực quyết định nhất cho bất kỳ mục tiêu nào và không được bỏ qua. Cohen và Uphoff (1979) đã đưa ra khung phân tích để giám sát vai trò của sự tham gia trong các dự án và chương trình phát triển. Họ thấy có 4 lĩnh vực tham gia: (1) ra quyết định; (2) thực hiện; (3) hưởng lợi; (4) đánh giá. Trong khi đó, Finsterbusch và Wiclin (1987) nhận thấy dự án có 3 pha và 5 hình thức tham gia là: (1) lập kế hoạch (nguyên gốc và thiết kế); (2) thực hiện (thực hiện và thiết kế lại); (3) bảo dưỡng. Khung phân tích Cohen và Uphoff có mục tiêu tham gia và khung phân tích Finsterbusch và Wiclin có mục tiêu dự án, nhưng chúng tương hợp để phù hợp với thực tế. Trong nghiên cứu sự tham gia của địa phương về các hoạt động phát triển ở nông thôn Thái Lan, Pong Quan (1992) quan sát thấy tham gia bao gồm: đóng góp, hưởng lợi, liên quan đến ra quyết định và đánh giá. Khi áp dụng vào thực tế, sự tham gia dường như thể hiện ở nhiều dạng khác nhau. Sự tham gia là một khái niệm khó nắm bắt mà sự phân biệt giữa các dạng khác nhau là không dễ dàng. Tuy nhiên trong bản tóm tắt của các dự án phát triển Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 9 của các quốc gia và các tổ chức phi chính phủ, Oakley (1987) có gợi ý rằng ba dạng khác nhau của sự tham gia trong thực tế là: đóng góp, tổ chức và trao quyền. - Tham gia đóng góp: theo cách hiểu này, sự tham gia nhấn mạnh đến sự tự nguyện hay các dạng khác của sự đóng góp của người dân nông thôn để quyết định trước các chương trình và dự án. Ví dụ như các dự án về y tế, cấp nước, lâm nghiệp, cơ sở hạ tầng và bảo tồn các nguồn tài nguyên thiên nhiên chủ yếu nhằm vào sự đóng góp của người dân nông thôn trong sự tham gia và thực sự là cơ sở để thành công. - Tham gia tổ chức: đã có các cuộc tranh luận rất lâu về phạm vi của lý thuyết và thực tế phát triển rằng sự tổ chức là công cụ cơ bản của sự tham gia. Rất ít người tranh luận về luận điểm này nhưng sẽ không đồng ý về bản chất và phát triển của sự tổ chức. Sự phân biệt giữa nguồn gốc của dạng tổ chức mà sẽ dùng như là phương tiện cho sự tham gia, hoặc các tổ chức này được giới thiệu và hình thành bên ngoài như HTX, Hội nông dân… hay các tổ chức này xuất hiện và tự cơ cấu mình như là kết quả của quá trình có sự tham gia. Cán bộ phát triển nhìn nhận có nhu cầu lớn về hỗ trợ hình thành các tổ chức thích hợp của người nông dân, tuy vậy chỉ khuyến khích để người dân nông thôn tự quyết định bản chất và cấu trúc của tổ chức. - Tham gia trao quyền: khái niệm về sự tham gia như là sự áp dụng trao quyền cho người dân đã được ủng hộ rộng rãi hơn trong những năm gần đây. Tuy nhiên, đó là một khái niệm khó định nghĩa và gây ra nhiều cách giải thích khác nhau. Một số coi trao quyền là sự phát triển các kỹ năng và khả năng giúp người dân nông thôn quản lý tốt hơn, có tiếng nói và đàm phán với hệ thống tổ chức, dịch vụ phát triển hiện có, một số khác lại coi đó là cơ bản và cần thiết liên quan đến cho phép người dân quyết định và tự thực hiện những việc mà họ cho rằng cần thiết cho sự phát triển của mình. 1.1.4. Cơ chế chính sách huy động nguồn lực cộng đồng trong xây dựng NTM 1.1.4.1. Cơ chế, chính sách phát triển nông thôn: Cơ chế được hiểu là cách thức mà theo đó một quá trình được thực hiện. Ở Việt Nam, từ “cơ chế” được dùng rộng rãi trong lĩnh vực quản lý từ khoảng những năm 70 của thế kỷ trước, khi chúng ta bắt đầu chú ý nghiên cứu về quản lý và cải tiến quản lý kinh tế, với nghĩa như là những quy định về quản lý. Trong cuốn “Ba Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn