Tài liệu Hướng tới nền kinh tế thị trường hiện đại ở việt nam-lộ trình và các giải pháp hoàn thiện

BỘ CÔNG THƯƠNG VIỆN NGHIÊN CỨU THƯƠNG MẠI BÁO CÁO TỔNG KẾT ĐỀ TÀI CẤP NHÀ NƯỚC HƯỚNG TỚI NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG HIỆN ĐẠI Ở VIỆT NAM-LỘ TRÌNH VÀ CÁC GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN Mà SỐ KX.01.11/06-10 Chủ nhiệm đề tài: NGUYỄN VĂN NAM 7884 27/4/2010 HÀ NỘI – 2010 Danh môc nh÷ng ch÷ viÕt t¾t 1. Danh môc côm tõ viÕt t¾t tiÕng Anh Ch÷ viÕt t¾t ACFTA NghÜa tiÕng Anh NghÜa tiÕng ViÖt ASEAN- China Free Trade Agreement AFTA AIA APEC Asian Free Trade Area ASEAN Investment Area Asia Pacific Economic Cooperation Khu vùc mËu dÞch tù do ASEAN Trung Quèc Khu vùc MËu dÞch tù do ASEAN Khu vùc ®Çu t− ASEAN ASEAN CEPT CISs DOC EU FDI GATT GDP IEF IFC IMF ISO ITC MFN MOI NAFTA NATO NICs NME ODA OECD R&D TRIPs. UNDP DiÔn ®µn Kinh tÕ khu vùc Ch©u ¸ - Th¸i B×nh D−¬ng The Association of South East Asian HiÖp héi c¸c n−íc §«ng Nam ¸ Nations Common Effective Preferential Tariff Ch−¬ng tr×nh −u ®·i thuÕ quan cã hiÖu lùc chung Commonwealth of Independent States Céng ®ång c¸c Quèc gia §éc lËp Deparment Of Commerce Bé Th−¬ng m¹i European Union Liªn minh Ch©u ¢u Foreign Direct Investment §Çu t− trùc tiÕp n−íc ngoµi General Agreement on Tariffs and Trade HiÖp ®Þnh chung vÒ thuÕ quan vµ mËu dÞch Gross Domestic Product Tæng s¶n phÈm quèc néi Index of Economic Freedom ChØ sè tù do kinh tÕ International Finance Corporation C«ng ty Tµi chÝnh quèc tÕ International Monetary Fund Quü tiÒn tÖ quèc tÕ International Organization for Tæ chøc tiªu chuÈn quèc tÕ Standardization International Trade Center Trung t©m Th−¬ng m¹i Quèc tÕ Most Favoured Nation ¦u ®·i tèi huÖ quèc Market oriented Industry Doanh nghiÖp ho¹t ®éng theo c¬ chÕ thÞ tr−êng North America Free Trade Area Khu vùc mËu dÞch tù do B¾c Mü North Atlantic Treaty Organization Khèi Qu©n sù B¾c §¹i T©y D−¬ng Newly Industrialized Countries C¸c n−íc c«ng nghiÖp míi Non Market Economy NÒn kinh tÕ phi thÞ tr−êng Official Development Assistance ViÖn trî ph¸t triÓn chÝnh thøc Organization for Economic Co-operation Tæ chøc hîp t¸c vµ ph¸t triÓn kinh and Development tÕ Reseach & development Nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn Trade-Related Intellectual Property QuyÒn së h÷u trÝ tuÖ Rights United Nations Development Ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn Liªn hîp 1 USD WB WTO WEF Programme United States Dollar World Bank World Trade Organization World Economic Forum quèc §¬n vÞ tiÒn tÖ §« la Mü Ng©n hµng thÕ giíi Tæ chøc Th−¬ng m¹i thÕ giíi DiÔn ®µn Kinh tÕ thÕ giíi 2. Danh môc côm tõ viÕt t¾t tiÕng ViÖt Ch÷ viÕt t¾t Gi¶i nghÜa tiÕng ViÖt BKHCN Bé Khoa häc & C«ng nghÖ B§S BÊt ®éng s¶n BTC Bé Tµi chÝnh CHLB Nga Céng hßa Liªn bang Nga CNH, H§H C«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa CPH Cæ phÇn hãa CSTT ChÝnh s¸ch tiÒn tÖ DN Doanh nghiÖp DNNN Doanh nghiÖp Nhµ n−íc DNTN Doanh nghiÖp t− nh©n DN§TNN Doanh nghiÖp cã vèn ®Çu t− n−íc ngoµi DNVVN Doanh nghiÖp võa vµ nhá §KKD §¨ng kÝ kinh doanh §MCN §æi míi c«ng nghÖ §TNN §Çu t− n−íc ngoµi GCNQSD§ GiÊy chøng nhËn quyÒn sö dông ®Êt GTGT HNKTQT KCN, KCX Gi¸ trÞ gia t¨ng Héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ Khu c«ng nghiÖp, Khu chÕ xuÊt KH&CN Khoa häc - c«ng nghÖ KTQT Kinh tÕ quèc tÕ KTTN KTTT Kinh tÕ t− nh©n Kinh tÕ thÞ tr−êng NHCP Ng©n hµng cæ phÇn 2 NHCSXH Ng©n hµng chÝnh s¸ch x· héi NHNN Ng©n hµng Nhµ n−íc NHTM Ng©n hµng th−¬ng m¹i NHTW Ng©n hµng trung −¬ng NSNN Ng©n s¸ch Nhµ n−íc QLNN Qu¶n lý nhµ n−íc SHTT Së h÷u trÝ tuÖ SXKD S¶n xuÊt kinh doanh TBCN T− b¶n chñ nghÜa TCH Toµn cÇu hãa TCTD Tæ chøc tÝn dông TMQT Th−¬ng m¹i quèc tÕ TNDN Thu nhËp doanh nghiÖp TNHH Tr¸ch nhiÖm h÷u h¹n UBND UBCKNN UBTVQH ñy ban nh©n d©n Uû ban Chøng kho¸n Nhµ n−íc Uû ban Th−êng vô Quèc héi VN§ ViÖt Nam ®ång VNPT TËp ®oµn b−u chÝnh viÔn th«ng ViÖt Nam XHCN X· héi chñ nghÜa XNK XuÊt nhËp khÈu 3 Danh môc B¶ng, biÓu, phô lôc B¶ng 2.1. KÕt qu¶ XNK cña ViÖt Nam giai ®o¹n 2000 - 2008 trong quan hÖ í 90 víi GDP B¶ng 2.2. Ma trËn tãm t¾t c¶i c¸ch chÝnh s¸ch cña ViÖt Nam vÒ møc ®é tham gia cña c¸c chñ thÓ kinh doanh 106 B¶ng 2.3. Ma trËn ®¸nh gi¸ vÒ qu¸ tr×nh c¶i c¸ch vµ møc ®é ®¸p øng c¸c tiªu chÝ vÒ KTTT cña ViÖt Nam 115 B¶ng 2.4. ChØ sè tù do kinh tÕ cña ViÖt Nam 2002 - 2009 119 B¶ng 2.5. ChØ sè M«i tr−êng kinh doanh cña ViÖt Nam 2005 - 2008 121 B¶ng 2.6. Khung so s¸nh vÒ c¸c tiªu chÝ KTTT cña Hoa Kú vµ EU 126 B¶ng 2.7. So s¸nh c¸c chØ tiªu c¬ b¶n cña Trung Quèc víi ViÖt Nam vµ mét sè nhãm n−íc n¨m 2007 129 B¶ng 2.8. Khung so s¸nh vÒ tù do kinh tÕ gi÷a ViÖt Nam vµ LB Nga 131 H×nh 1. Nh÷ng rµo c¶n ®èi víi ho¹t ®éng kinh doanh cña DN t¹i ViÖt Nam 136 Phô lôc 1. C¸c tiªu chÝ chøng minh nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng cña mét sè n−íc 216 Phô lôc 2. Mét sè c¶i c¸ch thÓ chÕ cña ViÖt Nam sau khi gia nhËp WTO nh»m ph¸t triÓn ®ång bé c¸c lo¹i thÞ tr−êng 218 Phô lôc 3. So s¸nh c¸c chØ tiªu c¬ b¶n cña ViÖt Nam víi Nga, Kazacxtan vµ B¨ngladet 221 4 Më ®Çu i. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi nghiªn cøu Ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng (KTTT) lµ mét xu thÕ phæ biÕn, phï hîp víi qu¸ tr×nh toµn cÇu ho¸, héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ, ®¸p øng môc tiªu ph¸t triÓn kinh tÕ vµ thùc hiÖn c¸c gi¸ trÞ x· héi cña c¸c quèc gia trªn thÕ giíi. ChÝnh v× vËy, c¸c n−íc, kh«ng ph©n biÖt thÓ chÕ chÝnh trÞ, ®Òu chó träng ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng. Thùc tÕ cho thÊy, quèc gia nµo cã nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ph¸t triÓn sÏ tËn dông tèt h¬n c¬ héi cña héi nhËp KTQT, quèc gia nµo kh«ng ph¸t triÓn KTTT, hoÆc cã nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng kÐm ph¸t triÓn th−êng h¹n chÕ trong viÖc tËn dông ®−îc c¬ héi cña toµn cÇu ho¸, thËm chÝ bÞ bao v©y, cÊm vËn, tr¶ ®òa th−¬ng m¹i, ë vµo thÕ bÊt lîi trong c¸c tranh chÊp th−¬ng m¹i, thiÖt h¹i nÆng nÒ vÒ kinh tÕ. MÆt kh¸c, kinh tÕ thÞ tr−êng cho phÐp khai th¸c hiÖu qu¶ h¬n nguån lùc ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ, ®¶m b¶o tèt h¬n c¸c môc tiªu x· héi, ®¸p øng tèt h¬n c¸c nhu cÇu cña con ng−êi. C¸c n−íc XHCN tr−íc ®©y do kh«ng coi träng vai trß cña KTTT ®· r¬i vµo t×nh tr¹ng tr× trÖ, thËm chÝ khñng ho¶ng kinh tÕ, hÇu hÕt ph¶i chuyÓn sang KTTT vµ ®· ®¹t ®−îc t¨ng tr−ëng kinh tÕ vµ æn ®Þnh x· héi. D−íi t¸c ®éng cña qu¸ tr×nh toµn cÇu ho¸, sù ph¸t triÓn cña khoa häc vµ c«ng nghÖ, nÒn kinh tÕ thÕ giíi hiÖn nay ®ang cã xu h−íng nhÊt thÓ ho¸. ThÞ tr−êng thÕ giíi ngµy cµng ®−îc më réng vÒ quy m«, gia t¨ng møc ®é liªn kÕt, møc ®é tù do ho¸ th−¬ng m¹i. C¸c n−íc trªn thÕ giíi tham gia toµn cÇu ho¸, tham gia thÞ tr−êng thÕ giíi theo c¸c nguyªn t¾c cña kinh tÕ thÞ tr−êng hiÖn ®¹i, ®−îc ®iÒu tiÕt bëi c¸c luËt lÖ quèc tÕ mµ chñ yÕu lµ c¸c nguyªn t¾c vµ c¸c HiÖp ®Þnh cña Tæ chøc th−¬ng m¹i ThÕ giíi (WTO). WTO lµ mét ®Þnh chÕ quèc tÕ ®iÒu chØnh ho¹t ®éng th−¬ng m¹i toµn cÇu trªn hÇu hÕt c¸c lÜnh vùc cña nÒn kinh tÕ thÕ giíi: th−¬ng m¹i hµng ho¸, th−¬ng m¹i dÞch vô, th−¬ng m¹i liªn quan ®Õn ®Çu t− vµ th−¬ng m¹i liªn quan ®Õn quyÒn së h÷u trÝ tuÖ. Trªn c¬ së ®µm ph¸n th−¬ng m¹i, WTO ®−a ra hÖ thèng luËt lÖ ®Ó ®iÒu tiÕt thÞ tr−êng thÕ giíi theo nh÷ng quy t¾c ®−îc thõa nhËn réng r·i nhÊt (153 n−íc). WTO thóc ®Èy qu¸ tr×nh tù do ho¸ th−¬ng m¹i toµn cÇu theo c¸c nguyªn t¾c nh− kh«ng ph©n biÖt ®èi xö, c¹nh tranh b×nh ®¼ng, chÝnh s¸ch th−¬ng m¹i ph¶i c«ng khai, minh b¹ch, dù ®o¸n ®−îc, gi¶m vµ tiÕn tíi xo¸ bá nh÷ng rµo c¶n lµm bãp mÐo th−¬ng m¹i, bãp mÐo gi¸ c¶, g©y bÊt b×nh ®¼ng trong trao ®æi th−¬ng m¹i... Môc ®Ých cña WTO lµ t¹o thuËn lîi cho c¸c n−íc, ®Æc biÖt lµ c¸c n−íc ®ang vµ kÐm ph¸t triÓn tËn dông c¬ héi cña toµn cÇu ho¸ nhanh chãng c¶i thiÖn tiÒm lùc kinh tÕ cña m×nh th«ng qua c¶i c¸ch th−¬ng m¹i, c¶i c¸ch thÓ chÕ kinh tÕ thÞ tr−êng. Do ®ã, c¸c nguyªn t¾c vµ c¸c quy ®Þnh cña WTO ®−îc x©y dùng trªn c¬ 5 së c¸c nguyªn t¾c cña kinh tÕ thÞ tr−êng, thÓ hiÖn c¸c ®Æc tr−ng cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ë tr×nh ®é ph¸t triÓn hiÖn nay cña nÒn kinh tÕ thÕ giíi. ViÖt Nam b¾t ®Çu c¶i c¸ch kinh tÕ theo ®Þnh h−íng thÞ tr−êng, më cöa héi nhËp tõ n¨m 1986. Trong h¬n 20 n¨m qua, ViÖt Nam ®· nç lùc c¶i c¸ch kinh tÕ theo ®Þnh h−íng thÞ tr−êng, ®¸p øng yªu cÇu ph¸t triÓn kinh tÕ vµ héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ, thÓ hiÖn râ nhÊt lµ nÒn kinh tÕ ViÖt Nam t¨ng tr−ëng cao vµ æn ®Þnh trong nhiÒu n¨m liÒn. C¶i c¸ch kinh tÕ theo h−íng thÞ tr−êng gióp ViÖt Nam trë thµnh thµnh viªn cña WTO vµ nhiÒu tæ chøc kinh tÕ th−¬ng m¹i khu vùc vµ quèc tÕ kh¸c. Tuy nhiªn, do ®Æc ®iÓm cña mét nÒn kinh tÕ chuyÓn ®æi vµ kÐm ph¸t triÓn, nhiÒu yÕu tè cña mét nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ch−a thÓ hiÖn ®Çy ®ñ vµ ®ang trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ hoµn thiÖn. Qu¸ tr×nh c¶i c¸ch KTTT diÔn ra cßn chËm so víi cam kÕt héi nhËp vµ møc ®é tù do ho¸ th−¬ng m¹i. Khung khæ ph¸p lý vÉn cßn thiÕu vµ ch−a ®ång bé, cßn thiÕu tÝnh c«ng khai minh b¹ch vµ dÔ dù ®o¸n, vÉn cßn cã sù ph©n biÖt gi÷a c¸c thµnh phÇn kinh tÕ, hiÖn t−îng tham nhòng cßn kh¸ phæ biÕn, vÉn cã biÓu hiÖn gia t¨ng xu h−íng b¶o hé, quay vÒ c¬ chÕ qu¶n lý tËp trung quan liªu, bao cÊp, nhiÒu biÖn ph¸p can thiÖp cña Nhµ n−íc vµo thÞ tr−êng ch−a thùc sù hiÖu qu¶... MÆc dï cã lý do liªn quan ®Õn chÝnh trÞ t− t−ëng nh−ng nh÷ng h¹n chÕ kinh tÕ nãi trªn lµ nguyªn nh©n ®Ó mét sè n−íc nh− Hoa Kú, EU coi ViÖt Nam lµ nÒn kinh tÕ phi thÞ tr−êng vµ ViÖt Nam chÊp nhËn kh¾c phôc nÒn kinh tÕ phi thÞ tr−êng trong 12 n¨m theo cam kÕt WTO. §©y lµ thêi kú qu¸ ®é ®Ó ViÖt Nam tiÕn hµnh chuyÓn ®æi nÒn kinh tÕ theo h−íng thÞ tr−êng, phï hîp víi c¸c yªu cÇu cña WTO, tiÕn tíi ®−îc c«ng nhËn lµ KTTT tr−íc n¨m 2018. Nh»m ph¸t triÓn kinh tÕ, thùc hiÖn môc tiªu ®Þnh h−íng CNXH, ®Èy m¹nh héi nhËp KTQT, ViÖt Nam ®· ®Ò ra chñ tr−¬ng x©y dùng nÒn KTTT ®Þnh h−íng XHCN, mµ vÒ chiÕn l−îc lµ x©y dùng mét nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam. Trong giai ®o¹n hiÖn nay, ViÖt Nam ®ang trong qu¸ tr×nh h−íng tíi nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng hiÖn ®¹i, chóng ta ph¶i t¹o lËp ®−îc mét nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Çy ®ñ, phï hîp víi kinh tÕ thÞ tr−êng theo nh÷ng quy ®Þnh vµ nguyªn t¾c cña WTO ®Ó tr−íc hÕt, ®−îc c¸c n−íc thµnh viªn cña WTO c«ng nhËn ViÖt Nam lµ nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, ®ång thêi thùc hiÖn lé tr×nh hoµn chØnh, hoµn thiÖn nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ë ViÖt Nam, t¹o lËp c¬ së v÷ng ch¾c cho ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng hiÖn ®¹i ë n−íc ta vÒ l©u dµi. X©y dùng nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng lµ yªu cÇu kh¸ch quan cña c«ng cuéc ®æi míi, ®Èy m¹nh héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ ë ViÖt Nam. Hoµn thiÖn thÓ chÕ kinh tÕ thÞ tr−êng ®Ó sím ®−îc c«ng nhËn lµ nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, mét mÆt ®−a n−íc ta héi nhËp s©u h¬n, thuËn lîi h¬n vµo nÒn kinh tÕ thÕ giíi, tr¸nh ®−îc c¸c tranh chÊp th−¬ng m¹i, ë vµo vÞ thÕ b×nh ®¼ng h¬n trong th−¬ng m¹i quèc tÕ. MÆt kh¸c, víi mét nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ph¸t triÓn, ViÖt Nam sÏ c¶i thiÖn ®−îc n¨ng lùc c¹nh tranh, ph¸t huy tèi ®a nguån lùc ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ nhanh vµ bÒn v÷ng, h¹n chÕ ®−îc tiªu cùc vµ mÆt tr¸i cña KTTT nh− ph¸t triÓn mÊt c©n ®èi, chªnh lÖch 6 giµu nghÌo, « nhiÔm m«i tr−êng... Nh− vËy, h−íng tíi mét nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng hiÖn ®¹i lµ ®ßi hái kh¸ch quan, néi t¹i cña chÝnh sù ph¸t triÓn cña ViÖt Nam, lµ ph−¬ng tiÖn ®Ó ®¹t ®−îc môc tiªu ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi ®Êt n−íc. X©y dùng nÒn kinh tÕ theo c¸c tiªu chÝ cña thÞ tr−êng hiÖn ®¹i lµ ®iÒu kiÖn ®Ó ®¶m b¶o ®éc lËp, tù chñ trong bèi c¶nh toµn cÇu ho¸. H−íng tíi kinh tÕ thÞ tr−êng hiÖn ®¹i, vÒ c¬ b¶n, lµ phï hîp víi nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng XHCN mµ §¶ng ta ®ang quyÕt t©m x©y dùng vµ hoµn thiÖn. C¶i c¸ch nh»m thiÕt lËp kinh tÕ thÞ tr−êng, x©y dùng mét nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®øng v÷ng trªn nÒn t¶ng cña chÝnh nã vµ h−íng tíi mét nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng hiÖn ®¹i còng lµ xu thÕ kh¸ch quan trong ®iÒu kiÖn toµn cÇu ho¸, gia t¨ng liªn kÕt kinh tÕ vµ c¹nh tranh toµn cÇu. C¸c n−íc trªn thÕ giíi, kh«ng ph©n biÖt thÓ chÕ chÝnh trÞ, tr×nh ®é ph¸t triÓn ®ang ®Èy m¹nh c¶i c¸ch ®Ó tËn dùng tèi ®a c¬ héi cña tù do ho¸ th−¬ng m¹i. WTO còng ®ang ®øng tr−íc søc Ðp c¶i tæ, hoµn thiÖn h¬n n÷a c¬ chÕ ®iÒu tiÕt th−¬ng m¹i toµn cÇu, theo nguyªn t¾c cña kinh tÕ thÞ tr−êng. XuÊt ph¸t tõ c¸c lý do nªu trªn, viÖc nghiªn cøu c¸c quy ®Þnh vµ nguyªn t¾c cña WTO vÒ kinh tÕ thÞ tr−êng, nghiªn cøu c¸c tiªu chÝ kinh tÕ thÞ tr−êng cña mét sè thµnh viªn WTO nh− Hoa Kú, EU..., ®¸nh gi¸ thùc tr¹ng ®¸p øng cña nÒn kinh tÕ ViÖt Nam theo c¸c tiªu chÝ ®ã, ®−a ra lé tr×nh vµ ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p nh»m x©y dùng KTTT ë ViÖt Nam ®¸p øng c¸c tiªu chÝ ®ã lµ cÇn thiÕt vµ cÊp b¸ch ®Ó ®¹t môc tiªu ViÖt Nam ®−îc WTO c«ng nhËn cã nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng tr−íc n¨m 2018 vµ h−íng tíi x©y dùng kinh tÕ thÞ tr−êng hiÖn ®¹i cho giai ®o¹n ph¸t triÓn tiÕp theo cña ViÖt Nam. ii. T×nh h×nh nghiªn cøu ®Ò tµi Ngoµi n−íc Cã rÊt nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ kinh tÕ thÞ tr−êng liªn quan ®Õn chñ ®Ò nghiªn cøu. Tr−íc hÕt ph¶i kÓ ®Õn c¸c nghiªn cøu vÒ kinh tÕ thÞ tr−êng ®−îc thÓ hiÖn trong c¸c häc thuyÕt kinh tÕ cña c¸c nhµ kinh ®iÓn nh− Lý thuyÕt vÒ thÞ tr−êng c¹nh tranh tù do cña Adam Smith vµ Ricardo, Lý thuyÕt t©n cæ ®iÓn, Lý thuyÕt thÞ tr−êng tù do míi, Lý thuyÕt kinh tÕ thÞ tr−êng x· héi, Lý thuyÕt kinh tÕ thÞ tr−êng hçn hîp, Lý thuyÕt hiÖn ®¹i vÒ kinh tÕ thÞ tr−êng... Mét h−íng nghiªn cøu liªn quan ®Õn chñ ®Ò nghiªn cøu nµy lµ c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ viÖc chuyÓn ®æi nÒn kinh tÕ tËp trung sang kinh tÕ thÞ tr−êng ®èi víi c¸c n−íc XHCN tr−íc ®©y. Mét h−íng kh¸c bao gåm c¸c nghiªn cøu vÒ c¶i c¸ch kinh tÕ ®¸p øng yªu cÇu héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ, gia nhËp vµ thùc hiÖn c¸c cam kÕt WTO. D−íi ®©y lµ mét sè nghiªn cøu ®iÓn h×nh: - Michael Watts ,1998, Kinh tÕ chØ huy vµ kinh tÕ thÞ tr−êng, ph©n tÝch ®Æc ®iÓm nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng trªn c¸c ph−¬ng diÖn: hµnh vi ng−êi tiªu dïng trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng; Kinh doanh trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng; Ng−êi lao ®éng 7 trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng; HÖ thèng c¸c thÞ tr−êng; Tµi chÝnh trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng vµ ChÝnh phñ trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng. - Yingyi Qian & Jinglian Wu, 2000, China "Transition to a Market Economy: How far across the River", CEDPR, Stanford University, ph©n tÝch qu¸ tr×nh ®æi míi cña nÒn kinh tÕ Trung Quèc tõ m« h×nh kÕ ho¹ch hãa tËp trung sang m« h×nh kinh tÕ thÞ tr−êng theo 2 giai ®o¹n: 1970 - 1993 vµ 1994 - 1998 trªn c¸c lÜnh vùc: chuyÓn ®æi doanh nghiÖp Nhµ n−íc, khuyÕn khÝch ph¸t triÓn kinh tÕ t− nh©n vµ x©y dùng thÓ chÕ; c¸c c¬ héi vµ th¸ch thøc cho ph¸t triÓn kinh tÕ Trung Quèc trong nh÷ng n¨m tíi. - §¹i sø qu¸n Hoa Kú t¹i Hµ Néi, QuyÕt ®Þnh vÒ t×nh tr¹ng kinh tÕ thÞ tr−êng/phi thÞ tr−êng cña ViÖt Nam, ®−îc so¹n th¶o bëi Shauna Lee-Alaia, George Smolik, Athanasios, Mihalakas, Lawrence Norton. §©y lµ tµi liÖu vÒ kÕt qu¶ ®iÒu tra vÒ t×nh tr¹ng kinh tÕ thÞ tr−êng vµ phi thÞ tr−êng cña ViÖt Nam liªn quan ®Õn vô kiÖn b¸n ph¸ gi¸ ®èi víi mét sè mÆt hµng c¸ phi lª ®«ng l¹nh tõ ViÖt Nam. Trong tµi liÖu nµy, Bé Th−¬ng m¹i Hoa Kú ®· ®−a ra c¸c tiªu chÝ ®Ó mét n−íc ®−îc coi lµ nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng vµ ®¸nh gi¸ xem ViÖt Nam ®· ®¸p øng c¸c tiªu chÝ ®ã nh− thÕ nµo. - L−u Lùc, 2002, Toµn cÇu ho¸ kinh tÕ, lèi tho¸t cña Trung Quèc lµ ë ®©u, NXB Khoa häc x· héi, Hµ Néi. Trªn c¬ së ph©n tÝch b¶n chÊt cña toµn cÇu ho¸, c¬ héi vµ th¸ch thøc cña Trung Quèc, t¸c gi¶ ®· ®−a ra nh÷ng gi¶i ph¸p ®èi víi Trung Quèc nh»m tËn dông c¬ héi, h¹n chÕ rñi ro trong qu¸ tr×nh tham gia toµn cÇu ho¸. C¸c biÖn ph¸p ®−îc ®Ò xuÊt chñ yÕu liªn quan ®Õn c¶i c¸ch thÓ chÕ kinh tÕ thÞ tr−êng ®¸p øng yªu cÇu héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ nh− gi¶m b¶o hé, trî cÊp, c¶i c¸ch quyÒn vÒ tµi s¶n, c¶i c¸ch doanh nghiÖp, s¾p xÕp l¹i ngµnh nghÒ, ®Èy m¹nh héi nhËp KTQT, tr−íc hÕt lµ gia nhËp WTO. - Marie Lavigne, 2002, C¸c nÒn kinh tÕ chuyÓn ®æi, NXB ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi. Nghiªn cøu nµy tËp trung ph©n tÝch qu¸ tr×nh c¶i c¸ch kinh tÕ theo ®Þnh h−íng thÞ tr−êng ë c¸c n−íc cã nÒn kinh tÕ tËp trung tr−íc ®©y, ®−a ra nh÷ng biÖn ph¸p mang tÝnh ®Þnh h−íng ®Ó chuyÓn ®æi hiÖu qu¶ sang kinh tÕ thÞ tr−êng. - Ng©n hµng thÕ giíi, 2005, “B¸o c¸o ph¸t triÓn ViÖt Nam 2006: Kinh doanh", ph©n tÝch t¸c ®éng cña c¸c c¶i c¸ch thÓ chÕ tíi m«i tr−êng kinh doanh cña ViÖt Nam vµ sù ph¸t triÓn cña c¸c lo¹i h×nh thÞ tr−êng: ng©n hµng, tµi chÝnh, thÞ tr−êng lao ®éng, thÞ tr−êng ®Êt ®ai vµ c¸c dÞch vô h¹ tÇng trong bèi c¶nh héi nhËp, tõ ®ã ®−a ra c¸c khuyÕn nghÞ chÝnh s¸ch hoµn thiÖn MTKD ë ViÖt Nam. - The U.S.-Vietnam Trade Council, 2006, "Catalog of Legal Updates: Vietnam Trade Policy Regime", ph©n tÝch chÝnh s¸ch th−¬ng m¹i cña ViÖt Nam, so s¸nh møc ®é phï hîp víi c¸c cam kÕt cña BTA vµ víi c¸c quy ®Þnh cña WTO. 8 - Quü tiÒn tÖ quèc tÕ ((IMF), 2006, “Vietnam: Selected Issues”, ph©n tÝch t¸c ®éng cña chÝnh s¸ch tµi chÝnh, tiÒn tÖ ®èi víi ph¸t triÓn kinh tÕ ViÖt Nam giai ®o¹n 2000 - 2005 vµ dù b¸o t¸c ®éng cña viÖc thùc hiÖn c¸c cam kÕt më cöa thÞ tr−êng tµi chÝnh. - Nghiªn cøu cña Adam McCarty, 2006, “Vietnam: Economic Update 2006 and Prospects to 2010", ph©n tÝch nh÷ng thµnh tùu cña nÒn kinh tÕ ViÖt Nam trong lé tr×nh héi nhËp vµ dù b¸o triÓn väng kinh tÕ ViÖt Nam tíi n¨m 2010 trong bèi c¶nh ViÖt Nam trë thµnh viªn WTO - M. Govinda Rao, 2007, KÕ ho¹ch hãa trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, kh¼ng ®Þnh trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng tù do, kÕ ho¹ch hãa vÉn ®ãng vai trß hÕt søc quan träng. T¸c gi¶ còng ph©n tÝch nh÷ng thay ®æi trong m« h×nh tæ chøc uû ban kÕ ho¹ch cu¶ Trung Quèc tõ 1998 tíi nay, vai trß cña c¬ quan nµy trong ho¹ch ®Þnh chiÕn l−îc ph¸t triÓn trung h¹n vµ dµi h¹n cña Trung Quèc trong mèi quan hÖ so s¸nh víi m« h×nh kÕ ho¹ch hãa cña Ên §é. Trong n−íc KÓ tõ khi ViÖt Nam b¾t ®Çu c«ng cuéc ®æi míi (1986), c¶i c¸ch kinh tÕ theo ®Þnh h−íng thÞ tr−êng vµ héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ, ®· cã rÊt nhiÒu nghiªn cøu cña c¸c häc gi¶ trong n−íc liªn quan ®Õn kinh tÕ thÞ tr−êng vµ WTO. Nh×n chung, c¸c nghiªn cøu tËp trung vµo c¸c vÊn ®Ò sau: - Qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi nÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch hãa tËp trung sang kinh tÕ thÞ tr−êng, tËp trung chñ yÕu vµo viÖc x©y dùng c¸c thiÕt chÕ kinh tÕ thÞ tr−êng vµ c¸ch thøc chuyÓn ®æi hiÖu qu¶ sang nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng. C¸c nghiªn cøu nµy tËp trung chñ yÕu vµo giai ®o¹n 1986 - 2000. - X©y dùng nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng XHCN. §©y lµ b−íc ph¸t triÓn míi vÒ vÊn ®Ò lý luËn trong nghiªn cøu c¸c vÊn ®Ò kinh tÕ thÞ tr−êng, b¾t ®Çu tõ 2001 (§¹i héi ®¶ng IX) ®Õn nay. - C¶i c¸ch kinh tÕ ®¸p øng yªu cÇu héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ. Giai ®o¹n 1995 tíi nay. Mét sè nghiªn cøu ®iÓn h×nh: - Vâ §¹i L−îc, 2003, Ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa ë ViÖt Nam, Tµi liÖu tham kh¶o cho Ban nghiªn cøu Thñ t−íng, ®¸nh gi¸ c¸c tiªu chÝ kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng XHCN ë ViÖt Nam theo c¸c tiªu chÝ cña thÞ tr−êng hiÖn ®¹i. Ch¼ng h¹n, xem xÐt xem c¸c c«ng cô ®iÒu tiÕt thÞ tr−êng nh− gi¸ c¶, tiÒn l−¬ng, tû gi¸, l·i suÊt... ë ViÖt Nam ®· phï hîp víi víi c¸c tiªu chÝ thÞ tr−êng hiÖn ®¹i ch−a, hay c¸c lo¹i h×nh thÞ tr−êng ë ViÖt Nam ®· ®Çy ®ñ vµ ®ång bé ch−a, ph©n bæ nguån lùc cã theo thÞ tr−êng kh«ng, quyÒn kinh doanh ®· b×nh ®¼ng ch−a... 9 - NguyÔn V¨n Nam, 2003, trong t¸c phÈm Ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng XHCN ë ViÖt Nam trong ®iÒu kiÖn toµn cÇu ho¸ vµ héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ, NXB ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, ®· ph©n tÝch mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng vµ héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ, ®¸nh gi¸ qu¸ tr×nh c¶i c¸ch kinh tÕ thÞ tr−êng ë ViÖt Nam theo yªu cÇu héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ vµ thùc hiÖn c¸c môc tiªu XHCN, ®Ò xuÊt c¸c quan ®iÓm, ®Þnh h−íng, gi¶i ph¸p ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng nh»m ®Èy m¹nh qu¸ tr×nh héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ cña ViÖt Nam. §©y lµ mét nghiªn cøu liªn quan ®Õn nhiÒu vÊn ®Ò th−¬ng m¹i, tuy nhiªn nghiªn cøu nµy ®−îc thùc hiÖn tr−íc khi ViÖt Nam trë thµnh thµnh viªn WTO nªn ch−a ph©n tÝch râ c¸c vÊn ®Ò nh− lµm thÕ nµo ®Ó ViÖt Nam sím ®−îc c«ng nhËn lµ kinh tÕ thÞ tr−êng. - Lª Xu©n B¸, 2004, X©y dùng vµ hoµn thiÖn thÓ chÕ kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng XHCN ë ViÖt Nam, ViÖn Nghiªn cøu qu¶n lý kinh tÕ TW. Nghiªn cøu nµy ®· tËp trung lµm râ b¶n chÊt, néi dung cña thÓ chÕ KTTT cña ViÖt Nam bao gåm c¸c vÊn ®Ò nh− c¸c luËt lÖ thµnh v¨n vµ bÊt thµnh v¨n, c¸ch thøc tæ chøc thÞ tr−êng, c¸c lùc l−îng thÞ tr−êng, c¬ chÕ gi¸m s¸t... Nghiªn cøu nµy còng ®Ò cÊp ®Õn c¸c hÖ thèng thÓ chÕ kinh tÕ thÞ tr−êng ë ViÖt Nam nh− thÓ chÕ c¹nh tranh, thÓ chÕ tµi chÝnh, thÓ chÕ tæ chøc... Tuy nhiªn nghiªn cøu nµy kh«ng ®i s©u ph©n tÝch sù kh¸c biÖt gi÷a KTTT hiÖn ®¹i vµ KTTT ®Þnh h−íng XHCN, qu¸ tr×nh hoµn thiÖn thÓ chÕ KTTT ®¸p øng yªu cÇu héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ. - Nghiªn cøu cña Hoµng §øc Th©n, 2005, Ph¸t triÓn ®ång bé c¸c lo¹i thÞ tr−êng ë ViÖt Nam, kh¼ng ®Þnh sù ®ång bé cña thÞ tr−êng tr−íc hÕt lµ hÖ thèng thÞ tr−êng víi ®Çy ®ñ c¸c lo¹i h×nh: thÞ tr−êng tiÒn tÖ, thÞ tr−êng c«ng nghÖ, thÞ tr−êng lao ®éng, thÞ tr−êng ®Êt ®ai, thÞ tr−êng hµng hãa dÞch vô... C¸c thÞ tr−êng nµy võa ®éc lËp víi nhau võa liªn hÖ víi nhau trong hÖ thèng thÞ tr−êng. Vai trß t¹o ®iÒu kiÖn vµ chñ ®éng ®iÒu tiÕt cña Nhµ n−íc ®Ó t¹o sù ®ång bé, ¨n khíp vµ hîp lùc c¸c hÖ thèng thÞ tr−êng lµ ®Æc biÖt quan träng. Trªn c¬ së ®ã, t¸c gi¶ còng ®Ò xuÊt gi¶i ph¸p ph¸t triÓn ®ång bé c¸c lo¹i thÞ tr−êng ë ViÖt Nam. - §inh V¨n ¢n, 2006, TiÕp tôc x©y dùng vµ hoµn thiÖn thÓ chÕ kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa ë ViÖt Nam, S¸ch tham kh¶o, NXB Khoa häc vµ Kü thuËt, 2006, nghiªn cøu c¸c vÊn ®Ò lý luËn vÒ thÓ chÕ kinh tÕ thÞ tr−êng, mét sè m« h×nh thÓ chÕ kinh tÕ thÞ tr−êng vµ sù cÇn thiÕt ph¶i ®æi míi t− duy lý luËn vÒ thÓ chÕ kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng XHCN. C¸c t¸c gi¶ ®· x©y dùng mét hÖ thèng c¸c quan ®iÓm chñ ®¹o vµ ®Þnh h−íng hoµn thiÖn thÓ chÕ kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng XHCN ë ViÖt Nam trong giai ®o¹n tíi. - Lª Danh VÜnh, 2006, 20 n¨m ®æi míi c¬ chÕ chÝnh s¸ch th−¬ng m¹i ViÖt Nam, nh÷ng thµnh tùu vµ bµi häc kinh nghiÖm, S¸ch chuyªn kh¶o, Bé Th−¬ng m¹i, NXB Thèng kª, Hµ Néi, 2006. Nghiªn cøu nµy ®· ph©n tÝch nh÷ng thµnh tùu còng nh− nh÷ng h¹n chÕ trong ®æi míi c¬ chÕ, chÝnh s¸ch th−¬ng m¹i trong 20 10 n¨m qua, lµm s¸ng tá h¬n mét sè c¬ së lý luËn cho viÖc ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ c¬ chÕ, chÝnh s¸ch th−¬ng m¹i ViÖt Nam tõ khi tiÕn hµnh c«ng cuéc ®æi míi ®Õn nay, ®¸nh gi¸ thùc tiÔn qu¸ tr×nh ®æi míi c¬ chÕ, chÝnh s¸ch th−¬ng m¹i, qua ®ã ®Ò xuÊt c¸c kiÕn nghÞ ®Ó tiÕp tôc ®æi míi mét c¸ch m¹nh mÏ h¬n c¬ chÕ, chÝnh s¸ch th−¬ng m¹i cña n−íc ta trong thêi gian tíi - NguyÔn V¨n LÞch, 2006, trong nghiªn cøu “T¸c ®éng cña viÖc gia nhËp WTO ®èi víi th−¬ng m¹i ViÖt Nam" ®· ®−a ra khung khæ ph©n tÝch t¸c ®éng cña viÖc ViÖt Nam gia nhËp WTO ®èi víi c¸c lÜnh vùc ho¹t ®éng th−¬ng m¹i nh− xuÊt khÈu, nhËp khÈu, hÖ thèng ph©n phèi, mét trong nhãm gi¶i ph¸p c¬ b¶n nh»m tËn dông c¬ héi ®Ó ph¸t triÓn th−¬ng m¹i lµ hoµn thiÖn c¬ chÕ kinh tÕ thÞ tr−êng theo c¸c nguyªn t¾c cña WTO. - Nghiªn cøu cña ViÖn Nghiªn cøu Qu¶n lý kinh tÕ trung −¬ng “LuËt Doanh nghiÖp vµ LuËt §Çu t− - b−íc tiÕn míi quan träng trong viÖc hoµn thiÖn thÓ chÕ kinh tÕ thÞ tr−êng XHCN", 2006, ph©n tÝch nh÷ng ®iÓm míi cña LuËt Doanh nghiÖp vµ LuËt §Çu t− 2005, ý nghÜa cña nh÷ng LuËt nµy trong viÖc hoµn thiÖn thÓ chÕ kinh tÕ vµ m«i tr−êng kinh doanh, ®¸p øng c¸c yªu cÇu cña WTO. - NguyÔn Xu©n Tr×nh, Lª Xu©n Sang, 2007, §iÒu chØnh chÝnh s¸ch tµi kho¸ vµ trî cÊp sau khi gia nhËp Tæ chøc th−¬ng m¹i thÕ giíi: C¬ së lý luËn, kinh nghiÖm quèc tÕ vµ ®Þnh h−íng cho ViÖt Nam, NXB Tµi chÝnh, Hµ Néi, ®· ph©n tÝch nh÷ng t¸c ®éng cña viÖc ViÖt Nam thùc hiÖn c¸c cam kÕt gia nhËp WTO ®Õn c¸c vÊn ®Ò tµi kho¸ nh− chÝnh s¸ch thuÕ, ng©n s¸ch, hç trî, trî cÊp. Cßn nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu kh¸c trong vµ ngoµi n−íc liªn quan ®Õn chñ ®Ò nghiªn cøu nµy. Nh×n chung, nh÷ng nghiªn cøu nãi trªn kh¸ c«ng phu, sö dông c¸c ph−¬ng ph¸p hiÖn ®¹i cã søc thuyÕt phôc, t− liÖu phong phó. Tuy nhiªn, ch−a cã c«ng tr×nh nµo nghiªn cøu vµ luËn gi¶i mét c¸ch khoa häc vµ s©u s¾c vµ qu¸ tr×nh c¶i c¸ch kinh tÕ thÞ tr−êng ë ViÖt Nam theo quan ®iÓm vµ nguyªn t¾c cña c¸c ®Þnh chÕ kinh tÕ, th−¬ng m¹i quèc tÕ nh− WTO, IMF, WB, tõ ®ã chØ ra nh÷ng bÊt cËp cña KTTT n−íc ta hiÖn nay ®Ó ®Ò xuÊt gi¶i ph¸p x©y dùng, hoµn thiÖn, h−íng tíi nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng hiÖn ®¹i. NhiÒu nghiªn cøu nãi trªn ®−îc thùc hiÖn tr−íc khi ViÖt Nam gia nhËp WTO, ch−a cã c¸c cam kÕt cô thÓ nh− hiÖn nay vÒ c¸c vÊn ®Ò liªn quan ®Õn KTTT nh− møc ®é tù do ho¸, doanh nghiÖp Nhµ n−íc, thêi gian qu¸ ®é ®Ó ®−îc c«ng nhËn lµ nÒn KTTT, vÊn ®Ò trî cÊp,... H¬n n÷a, bèi c¶nh trong n−íc vµ quèc tÕ mét vµi n¨m gÇn ®©y ®· cã nhiÒu thay ®æi, ®Æc biÖt lµ cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh vµ suy tho¸i kinh tÕ thÕ giíi nghiªm träng nhÊt tõ sau ChiÕn tranh thÕ giíi thø II míi x¶y ra vµ vÉn ®ang g©y nh÷ng ¶nh h−ëng nÆng nÒ lªn nÒn kinh tÕ thÕ giíi; gia t¨ng liªn kÕt th−¬ng m¹i khu vùc; tranh chÊp th−¬ng m¹i quèc tÕ ngµy cµng phøc t¹p; WTO ®ang bÞ søc Ðp c¶i tæ... Bèi c¶nh ®ã ®Æt ra nhiÒu vÊn ®Ò cÇn ®−îc lµm râ trong ph¸t triÓn kinh tÕ ViÖt Nam. ViÖt Nam ®· b−íc vµo mét 11 thêi kú míi, thêi kú hËu gia nhËp WTO. §Ó ®¶m b¶o ph¸t triÓn kinh tÕ nhanh vµ bÒn v÷ng, ViÖt Nam ph¶i ®Èy nhanh h¬n n÷a c¶i c¸ch kinh tÕ theo h−íng thÞ tr−êng. C¸c vÊn ®Ò cña KTTT nh− së h÷u, ph©n bæ nguån lùc, ph¸t triÓn c¸c lo¹i h×nh thÞ tr−êng, vai trß ®iÒu tiÕt thÞ tr−êng cña Nhµ n−íc... cÇn ®−îc tiÕp tôc nghiªn cøu. iii. Môc ®Ých vµ nhiÖm vô nghiªn cøu Môc ®Ých cña ®Ò tµi lµ nghiªn cøu ®−a ra luËn cø khoa häc vµ ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p ®Ó §¶ng vµ Nhµ n−íc ban hµnh vµ chØ ®¹o thùc hiÖn nh÷ng chñ tr−¬ng, ®−êng lèi, chÝnh s¸ch vµ biÖn ph¸p nh»m ®−a nÒn kinh tÕ ViÖt Nam ®¹t ®Õn tr×nh ®é nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng theo quy ®Þnh cña c¸c ®Þnh chÕ kinh tÕ, th−¬ng m¹i quèc tÕ, phÊn ®Êu ®Õn tr−íc n¨m 2018, ViÖt Nam ®¹t ®−îc kinh tÕ thÞ tr−êng theo nh÷ng tiªu chÝ cña c¸c thµnh viªn WTO vµ hoµn thµnh qu¸ tr×nh chuyÓn nÒn kinh tÕ hiÖn nay sang kinh tÕ thÞ tr−êng ®Çy ®ñ, t¹o nÒn t¶ng vµ c¬ së cho giai ®o¹n ph¸t triÓn nÒn KTTT hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam sau n¨m 2020. C¨n cø vµo môc tiªu ®Ò tµi, nh÷ng nhiÖm vô chñ yÕu ®Ò tµi sÏ thùc hiÖn lµ: 1. Lµm râ kh¸i niÖm vµ ®Æc tr−ng cña kinh tÕ thÞ tr−êng theo quan ®iÓm cña c¸c ®Þnh chÕ kinh tÕ, th−¬ng m¹i quèc tÕ nh− WTO, IMF, WB vµ tiªu chÝ cña mét sè n−íc thµnh viªn WTO. 2. So s¸nh kinh tÕ thÞ tr−êng ë ViÖt Nam hiÖn nay víi kinh tÕ thÞ tr−êng theo quy ®Þnh cña c¸c ®Þnh chÕ kinh tÕ, th−¬ng m¹i quèc tÕ; ®¸nh gi¸ møc ®é ®¸p øng cña KTTT hiÖn nay ë ViÖt Nam theo c¸c tiªu chÝ cña KTTT. 3. §Ò xuÊt lé tr×nh vµ c¸c gi¶i ph¸p nh»m x©y dùng vµ hoµn thiÖn nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng n−íc ta tiÕn tíi kinh tÕ thÞ tr−êng hiÖn ®¹i theo ®−êng lèi ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng XHCN cña ViÖt Nam. iv. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu của đề tài §èi t−îng nghiªn cøu: §èi t−îng nghiªn cøu cña ®Ò tµi lµ nh÷ng ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña kinh tÕ thÞ tr−êng theo c¸c tiªu chÝ kinh tÕ thÞ tr−êng hiÖn ®¹i; so s¸nh kinh tÕ thÞ tr−êng ViÖt Nam hiÖn nay víi c¸c tiªu chÝ KTTT quèc tÕ; ®−a ra lé tr×nh vµ gi¶i ph¸p ®Ó hoµn chØnh, hoµn thiÖn nÒn KTTT cña ViÖt Nam ®¹t chuÈn KTTT theo WTO vµ h−íng tíi KTTT hiÖn ®¹i. Ph¹m vi nghiªn cøu: VÒ néi dung: C¸c tiªu chÝ KTTT theo c¸c nguyªn t¾c vµ hiÖp ®Þnh cña WTO, KTTT hiÖn ®¹i, c¸c cam kÕt cña ViÖt Nam trong WTO liªn quan ®Õn c¸c tiªu chÝ KTTT, gi¶i ph¸p vµ chÝnh s¸ch thùc hiÖn lé tr×nh x©y dùng vµ ph¸t triÓn KTTT cña n−íc ta. VÒ thêi gian: §¸nh gi¸ qu¸ tr×nh c¶i c¸ch KTTT ë ViÖt Nam giai ®o¹n 1986 2008 vµ ®Ò xuÊt lé tr×nh vµ gi¶i ph¸p cho giai ®o¹n tíi 2020. 12 v. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu cña ®Ò tµi (1) Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu tµi liÖu: - Tæng hîp nghiªn cøu trong vµ ngoµi n−íc liªn quan ®Õn chñ ®Ò nghiªn cøu ®Ó kÕ thõa nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu tr−íc ®©y. - HÖ thèng ho¸ c¸c chÝnh s¸ch ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng cña ViÖt Nam, c¸c cam kÕt gia nhËp WTO cña ViÖt Nam vµ ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng - Nghiªn cøu kinh nghiÖm cña mét sè n−íc trong viÖc ph¸t kinh tÕ thÞ tr−êng theo quan ®iÓm cña WTO. (2) §iÒu tra, kh¶o s¸t thùc tÕ: - Kh¶o s¸t c¸c lÜnh vùc/c¸c ngµnh kinh tÕ, tËp trung vµo mét sè lÜnh vùc chñ yÕu nh− tµi chÝnh, ng©n hµng, kinh doanh bÊt ®éng s¶n, chøng kho¸n, c¸c chÝnh s¸ch ®iÒu tiÕt thÞ tr−êng nh− gi¸, l·i suÊt, tiÒn l−¬ng, tû gi¸, thuÕ... §Þa bµn kh¶o s¸t ®−îc lùa chän ®iÓn h×nh trªn ph¹m vi c¶ n−íc: Thµnh phè Hå ChÝ Minh, khu vùc miÒn Trung vµ khu vùc miÒn B¾c. §èi t−îng lµ c¸c doanh nghiÖp, HiÖp héi, c¸c c¬ quan qu¶n lý trung −¬ng vµ ®Þa ph−¬ng... Ph−¬ng ph¸p lµ lÊy th«ng tin b»ng c¸c phiÕu ®iÒu tra (thu vÒ 300 phiÕu ®iÒu tra), pháng vÊn trùc tiÕp, ... - Kh¶o s¸t CHLB Nga: Néi dung lµ t×m hiÓu kinh nghiÖm chuyÓn ®æi sang nÒn KTTT cña CHLB Nga, nh÷ng thµnh c«ng vµ ch−a thµnh c«ng trong qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi cña nÒn kinh tÕ Nga, rót ra bµi häc cho ViÖt Nam ... (3) Ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch, so s¸nh, tæng hîp truyÒn thèng ®Ó chØ ra møc ®é ®¸p øng cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ViÖt Nam hiÖn nay so víi c¸c tiªu chÝ kinh tÕ thÞ tr−êng cña thÕ giíi. Sö dông mét sè ph−¬ng ph¸p ®Ó so s¸nh nh− m« h×nh ph©n tÝch SWOT (S-mÆt ®−îc, W-mÆt yÕu, O- c¬ héi vµ T-th¸ch thøc). (4) §Ò tµi sö dông mét sè ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch ®Þnh l−îng: c¸c ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch thèng kª kinh tÕ; c¸c hÖ thèng chØ tiªu ®¸nh gi¸ vÒ tù do hãa, møc ®é b¶o hé danh nghÜa vµ thùc tÕ (NPR vµ EPR); vÒ ph©n bæ nguån lùc trong n−íc (DRA)... vi. KÕt cÊu cña ®Ò tµi Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn, tµi liÖu tham kh¶o, phô lôc, ®Ò tµi ®−îc bè côc thµnh 3 ch−¬ng nh− sau: Chương 1: c¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn vÒ nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng vµ h−íng tíi nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng hiÖn ®¹i Chương 2: §¸nh gi¸ thùc tr¹ng kinh tÕ ViÖt Nam hiÖn nay theo c¸c nguyªn t¾c vµ tiªu chÝ vÒ nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng Chương 3: Lé tr×nh vµ c¸c gi¶i ph¸p ®−a nÒn kinh tÕ n−íc ta h−íng tíi nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng hiÖn ®¹i 13 Ch−¬ng 1 c¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn vÒ nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng vµ h−íng tíi nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng hiÖn ®¹i 1.1. Tæng quan vÒ kinh tÕ thÞ tr−êng 1.1.1. Kh¸i niÖm kinh tÕ thÞ tr−êng Kinh tÕ thÞ tr−êng lµ mét h×nh thøc tæ chøc kinh tÕ tån t¹i trong nhiÒu ph−¬ng thøc s¶n xuÊt x· héi, ®· cã mÇm mèng tõ trong x· héi n« lÖ, h×nh thµnh trong x· héi phong kiÕn vµ ®−îc ph¸t triÓn réng r·i trong x· héi TBCN. Theo Tõ ®iÓn kinh tÕ häc hiÖn ®¹i “Kinh tÕ thÞ tr−êng lµ mét hÖ thèng kinh tÕ trong ®ã c¸c quyÕt ®Þnh vÒ viÖc ph©n bæ c¸c nguån lùc s¶n xuÊt vµ ph©n phèi s¶n phÈm ®−îc ®−a ra trªn c¬ së c¸c møc gi¸ ®−îc x¸c ®Þnh qua nh÷ng giao dÞch tù nguyÖn gi÷a c¸c nhµ s¶n xuÊt, ng−êi tiªu dïng, c«ng nh©n vµ chñ së h÷u c¸c yÕu tè s¶n xuÊt”1. Nh− vËy, nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng lµ nÒn kinh tÕ trong ®ã c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ chñ yÕu dùa vµo c¸c lùc l−îng thÞ tr−êng ®Ó ph©n bæ nguån lùc, kh¸c víi nÒn kinh tÕ phi thÞ tr−êng n¬i mµ chÝnh phñ quyÕt ®Þnh c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ phÇn lín dùa trªn c¬ chÕ kÕ ho¹ch hãa tËp trung (UNCTAD, 1994). LÞch sö ph¸t triÓn cña nÒn s¶n xuÊt x· héi cho thÊy, s¶n xuÊt vµ trao ®æi hµng hãa chÝnh lµ nh÷ng tiÒn ®Ò quan träng ban ®Çu cho sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng. Trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, viÖc ph©n bæ c¸c nguån lùc s¶n xuÊt cña x· héi ®−îc thùc hiÖn th«ng qua c¬ chÕ thÞ tr−êng, ®−îc chi phèi bëi c¸c quy luËt gi¸ trÞ, quy luËt cung cÇu vµ quy luËt c¹nh tranh. C¸c quan hÖ mang tÝnh ¸p ®Æt, cèng n¹p, c−ìng ®o¹t cña kinh tÕ hiÖn vËt ®· ®−îc thay b»ng quan hÖ thÞ tr−êng, trao ®æi hµng ho¸ ®−îc thùc hiÖn theo nguyªn t¾c ngang gi¸. Lùc l−îng s¶n xuÊt ph¸t triÓn ®−îc hç trî bëi mét hÖ thèng c¸c quy t¾c thÓ chÕ thÞ tr−êng nh»m ®¶m b¶o cho nÒn kinh tÕ vËn hµnh mét c¸ch cã hiÖu qu¶ nhÊt. Thùc tÕ cho thÊy, kinh tÕ thÞ tr−êng ®−îc biÓu hiÖn d−íi rÊt nhiÒu d¹ng thøc kh¸c nhau, tïy thuéc vµo ®iÒu kiÖn cô thÓ vµ chÕ ®é chÝnh trÞ cña mçi n−íc. Mét sè d¹ng thøc kinh tÕ thÞ tr−êng ®ang tån t¹i hiÖn nay nh− kinh tÕ thÞ tr−êng tù do, kinh tÕ thÞ tr−êng x· héi, kinh tÕ thÞ tr−êng Nhµ n−íc, kinh tÕ thÞ tr−êng x· héi chñ nghÜa... (sÏ ®−îc m« t¶ trong môc 1.1.3). Tuy nhiªn nh÷ng d¹ng thøc nµy ®Òu cã nh÷ng ®Æc tr−ng ®ång nhÊt rÊt c¬ b¶n ®ã lµ: - S¶n phÈm vµ dÞch vô do lao ®éng t¹o ra lµ hµng hãa, ®−îc trao ®æi theo nguyªn t¾c thÞ tr−êng, theo gi¸ c¶ thÞ tr−êng. 1 Tõ ®iÓn kinh tÕ häc hiÖn ®¹i, NXB ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 1999, tr.634 14 - ThÞ tr−êng lµ c¬ së cho viÖc ph©n bæ nguån lùc. §©y lµ mét ®Æc tr−ng quan träng nhÊt cña KTTT ®Ó ph©n biÖt nã víi nÒn kinh tÕ hiÖn vËt hay kinh tÕ kÕ ho¹ch hãa tËp trung. - HÖ thèng c¸c thÞ tr−êng hµng hãa, thÞ tr−êng lao ®éng, thÞ tr−êng bÊt ®éng s¶n, c«ng nghÖ v.v. trë thµnh “m¶nh ®Êt sèng” cña ho¹t ®éng trao ®æi trong nÒn kinh tÕ. §©y lµ ®iÒu kiÖn vµ c¬ së ®Ó thÞ tr−êng ho¹t ®éng hiÖu qu¶, tøc lµ ®¶m b¶o sù ®ång bé c¸c lo¹i h×nh thÞ tr−êng. - C¸c thùc thÓ kinh tÕ nh− c¸c doanh nghiÖp, c¸c c¸ nh©n tham gia vµo ho¹t ®éng cña thÞ tr−êng chñ yÕu theo sù ®iÒu tiÕt cña quy luËt kinh tÕ thÞ tr−êng nh− quy luËt cung - cÇu, quy luËt gi¸ c¶, quy luËt c¹nh tranh. ThÞ tr−êng ho¹t ®éng hiÖu qu¶ khi cã sù ®¶m b¶o sù b×nh ®¼ng vµ tù chñ cña c¸c chñ thÓ tham gia thÞ tr−êng, quyÒn nh− nhau trong viÖc gia nhËp vµ rót khái thÞ tr−êng, quyÒn tù do kinh doanh. - Trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, s¶n phÈm vµ hµng hãa ®−îc tù do l−u th«ng vµ trao ®æi trªn thÞ tr−êng. C¸c c«ng cô ®iÒu tiÕt thÞ tr−êng nh− gi¸ c¶, l·i suÊt, tiÒn l−¬ng, tû gi¸,... ph¶i ®−îc h×nh thµnh trªn c¬ së thÞ tr−êng. C¸c yÕu tè nh− hµng hãa, dÞch vô, lao ®éng, vèn ph¶i ®−îc tù do trao ®æi trªn thÞ tr−êng. - Nhµ n−íc qu¶n lý nÒn kinh tÕ b»ng ph¸p luËt, t¹o ra c¸c ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt cho thÞ tr−êng ho¹t ®éng, ®iÒu tiÕt nÒn kinh tÕ chñ yÕu b»ng c«ng cô kinh tÕ hîp ph¸p ®Ó thÞ tr−êng ho¹t ®éng hiÖu qu¶ vµ kh¾c phôc nh÷ng thÊt b¹i cña thÞ tr−êng. Ngµy nay, ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng mang tÝnh phæ biÕn, lµ xu thÕ chñ ®¹o trªn thÕ giíi sau sù sôp ®æ cña m« h×nh kinh tÕ kÕ ho¹ch hãa tËp trung, phi thÞ tr−êng ë c¸c n−íc XHCN tr−íc ®©y. Tuy nhiªn, kinh tÕ thÞ tr−êng ®−îc thÓ hiÖn rÊt ®a d¹ng, phong phó. TÝnh chÊt phæ biÕn cña KTTT hiÖn nay cho thÊy r»ng: Thø nhÊt, kinh tÕ thÞ tr−êng lµ sù ph¸t triÓn mang tÝnh tÊt yÕu. Sù hiÖn diÖn (hay thõa nhËn) cña kinh tÕ thÞ tr−êng t¹i tÊt c¶ c¸c quèc gia trªn thÕ giíi cho thÊy kinh tÕ thÞ tr−êng cã søc sèng m·nh liÖt vµ lµ b−íc ph¸t triÓn tù nhiªn mang tÝnh quy luËt trong lÞch sö nh©n lo¹i. Tõ nh÷ng mÇm mèng ph¸t sinh trong nÒn kinh tÕ phong kiÕn, sù ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt ®· ph¸ vì nh÷ng kÕt cÊu phong kiÕn, thóc ®Èy tù do ho¸ kinh tÕ vµ thiÕt lËp v÷ng ch¾c quan hÖ hµng ho¸ tiÒn tÖ. TÝch luü t− b¶n, qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸ ®· biÕn mäi yÕu tè cña s¶n xuÊt thµnh hµng ho¸. Kinh tÕ thÞ tr−êng lu«n tån t¹i vµ ph¸t triÓn ngay c¶ khi mét quèc gia nµo ®ã kh«ng thõa nhËn nã. Nh÷ng ®éng lùc ph¸t triÓn mang tÝnh néi sinh ®· gióp cho kinh tÕ thÞ tr−êng trë thµnh tÊt yÕu. Thø hai, kinh tÕ thÞ tr−êng cã kh¶ n¨ng thÝch øng víi c¸c h×nh th¸i x· héi kh¸c nhau. Cã thÓ nhËn thÊy tÝnh ®a d¹ng cña c¸c nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng hiÖn nay 15 t¹i c¸c quèc gia víi nh÷ng sù kh¸c biÖt vÒ c¬ cÊu së h÷u vµ cÊu tróc x· héi. Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng ®· cho thÊy c¬ chÕ kinh tÕ thÞ tr−êng cã thÓ ph¸t huy t¸c dông tÝch cùc cña nã víi nh÷ng chñ thÓ kinh tÕ kh¸c nhau - c¸ thÓ, tiÓu chñ, t− b¶n hay Nhµ n−íc. §iÒu quan träng lµ c¸c chñ thÓ kinh tÕ nµy cÇn cã kh¶ n¨ng tù chñ vµ c¹nh tranh mét c¸ch b×nh ®¼ng, c¸c quy luËt cña thÞ tr−êng ph¶i ®−îc t«n träng. Nãi c¸ch kh¸c, kinh tÕ thÞ tr−êng g¾n liÒn víi sù ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt hµng ho¸ vµ hoµn toµn cã thÓ ®−îc x©y dùng t¹i nh÷ng quèc gia cã nh÷ng chÕ ®é chÝnh trÞ - x· héi kh¸c nhau, víi c¸c m« h×nh kinh tÕ thÞ tr−êng cô thÓ, ®a d¹ng g¾n liÒn víi h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi vµ chÕ ®é chÝnh trÞ - x· héi cña mçi n−íc. 1.1.2. C¸c tiªu chÝ ®¸nh gi¸ møc ®é ph¸t triÓn KTTT Cã rÊt nhiÒu c¸ch ®¸nh gi¸ møc ®é ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng vµ thùc tÕ còng cã nhiÒu tiªu chÝ ®¸nh gi¸ ®· ®−îc ¸p dông. Phæ biÕn nhÊt chóng ta cã thÓ thÊy lµ nh÷ng n−íc cã nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ph¸t triÓn nh− EU, Hoa Kú ®· ®−a ra c¸c tiªu chÝ ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é thÞ tr−êng/phi thÞ tr−êng cña nÒn kinh tÕ, ®Æc biÖt ¸p dông víi c¸c n−íc ®ang trong qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi nÒn kinh tÕ tõ c¬ chÕ kÕ ho¹ch tËp trung sang kinh tÕ thÞ tr−êng nh− CHLB Nga, Trung Quèc, ViÖt Nam, c¸c n−íc §«ng ¢u2. Môc ®Ých lµ ®Ó ¸p ®Æt thuÕ chèng b¸n ph¸ gi¸ hµng hãa cña c¸c n−íc nãi trªn t¹i thÞ tr−êng cña hä. Tuy nhiªn, hiÖn nay ch−a cã mét hÖ thèng tiªu chÝ nµo ®−îc cho lµ ®Çy ®ñ vµ ®óng ®¾n duy nhÊt ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng. Dùa theo c¸c chøc n¨ng cña kinh tÕ thÞ tr−êng, c¸c tiªu chÝ ®¸nh gi¸ cña c¸c n−íc vµ c¸c tæ chøc kinh tÕ quèc tÕ cã thÓ ®−a ra mét sè tiªu chÝ ®¸nh gi¸ møc ®é ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng sau ®©y: Thø nhÊt, møc ®é thÞ tr−êng hãa c¸c c«ng cô ®iÒu tiÕt kinh tÕ. Nhãm c¸c c«ng cô nµy lµ gi¸ c¶, thuÕ, lao ®éng, tû gi¸, l·i suÊt... Trong mét thÞ tr−êng ph¸t triÓn, c¸c nh©n tè nãi trªn ph¶i ®−îc h×nh thµnh trªn c¬ së thÞ tr−êng, kh«ng cã sù ¸p ®Æt tïy tiÖn cña Nhµ n−íc. Ch¼ng h¹n, kh«ng cã chÕ ®é hai gi¸, tiÒn l−¬ng ph¶i ®−îc h×nh thµnh trªn c¬ së hîp ®ång lao ®éng hay lµ sù tháa thuËn tù nguyÖn gi÷a bªn sö dông lao ®éng vµ ng−êi cung cÊp lao ®éng. T−¬ng tù nh− vËy, tû gi¸ vµ l·i suÊt, vÒ c¬ b¶n, ph¶i do thÞ tr−êng quyÕt ®Þnh. Kh«ng cã t×nh tr¹ng Nhµ n−íc can thiÖp b»ng quy ®Þnh møc l·i suÊt hay tû gi¸ hèi ®o¸i trªn thÞ tr−êng. Thø hai, møc ®é tù do kinh doanh vµ c¹nh tranh. Mäi chñ thÓ kinh doanh ®Òu b×nh ®¼ng trong gia nhËp còng nh− rót lui khái thÞ tr−êng, ®−îc tiÕp cËn tÊt c¶ c¸c thÞ tr−êng nh©n tè s¶n xuÊt, tù chñ kinh doanh trªn thÞ tr−êng c¹nh tranh vµ tù do ho¸. Kh«ng dung d−ìng t×nh tr¹ng ®éc quyÒn trong kinh doanh, kh«ng ph©n 2 C¸c tiªu chÝ cña Hoa Kú vµ EU sÏ ®−îc ph©n tÝch kü trong c¸c môc 1.2.2. vµ 1.2.3. 16 biÖt ®èi xö gi÷a c¸c thµnh phÇn kinh tÕ. Kh«ng cã hiÖn t−îng Nhµ n−íc can thiÖp trùc tiÕp vµo s¶n xuÊt, kinh doanh, bãp mÐo ho¹t ®éng cña doanh nghiÖp. Thø ba, møc ®é minh b¹ch cña chÝnh s¸ch. Nhµ n−íc ban hµnh vµ thùc thi luËt ph¸p vÒ kinh doanh b¶o ®¶m tÝnh minh b¹ch, kh«ng ph©n biÖt ®èi xö, t¹o ®iÒu kiÖn phï hîp cho qu¶n lý doanh nghiÖp (¸p dông c¸c tiªu chuÈn kÕ to¸n quèc tÕ, b¶o vÖ cæ ®«ng, b¶o vÖ tÝnh s½n cã vµ chÝnh x¸c cña th«ng tin doanh nghiÖp); Thø t−, møc ®é tù do hãa th−¬ng m¹i. Vèn, lao ®éng, hµng hãa dÞch vô, ®Êt ®ai, c«ng nghÖ... ph¶i ®−îc tù do l−u th«ng vµ trao ®æi trªn thÞ tr−êng. Ph¶i ®¶m b¶o c¸c ®iÒu kiÖn ®Ó c¸c lo¹i thÞ tr−êng ph¸t triÓn. Kh«ng sö dông hÖ thèng th−¬ng m¹i phi thÞ tr−êng (vÝ dô: hµng ®æi hµng) vµ kh«ng ¸p dông c¸c chÕ ®é bao cÊp, trî cÊp lµm mÐo mã thÞ tr−êng. Thø n¨m, møc ®é can thiÖp cña Nhµ n−íc vµo thÞ tr−êng. Nhµ n−íc chØ can thiÖp vµo thÞ tr−êng víi môc ®Ých ®¶m b¶o æn ®Þnh kinh tÕ vÜ m«, c«ng b»ng x· héi, b¶o vÖ m«i tr−êng... Tøc lµ sù can thiÖp cña Nhµ n−íc nh»m xö lý nh÷ng thÊt b¹i cña thÞ tr−êng, ®¶m b¶o thÞ tr−êng ph¸t triÓn lµnh m¹nh. Ch¼ng h¹n, Nhµ n−íc ®−a ra c¸c quy ®Þnh vÒ BVMT, ®¶m b¶o quyÒn lîi cña ng−êi lao ®éng, sö ®ông c¸c c«ng cô kinh tÕ ®Ó ®iÒu tiÕt thÞ tr−êng tr¸nh x¶y ra biÕn ®éng lín nh− khñng ho¶ng, l¹m ph¸t,... NhiÒu n−íc vµ tæ chøc ®· ®−a ra c¸c tiªu chÝ cô thÓ ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é ph¸t triÓn thÞ tr−êng. Nh− sÏ ®Ò cËp trong môc 1.2.2, 1.2.3, Hoa Kú ®−a ra 6 tiªu chÝ, EU ®−a ra 5 tiªu chÝ ®Ó xem xÐt mét n−íc cã/kh«ng cã kinh tÕ thÞ tr−êng, sö dông trong viÖc ¸p thuÕ b¸n ph¸ gi¸ ®èi víi hµng hãa nhËp khÈu cña c¸c n−íc. T¹p chÝ Phè Wall (Mü) vµ Quü Heritage ®−a ra ChØ sè tù do kinh tÕ (Index of Economic Freedom - IEF) ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é tù do hãa cña c¸c nÒn kinh tÕ theo c¸c tiªu chÝ cña kinh tÕ thÞ tr−êng. Theo ®ã ®−a ra b¸o c¸o xÕp h¹ng hµng n¨m cho 161 quèc gia dùa trªn 50 biÕn sè kinh tÕ ®éc lËp. B¸o c¸o nµy ®¸nh gi¸ møc ®é tù do kinh tÕ cña c¸c n−íc dùa trªn 10 tiªu chÝ gåm: (1) Tù do kinh doanh; (2) Tù do th−¬ng m¹i; (3) Tµi khãa; (4) Tù do vÒ tiÒn tÖ; (5) Møc ®é can thiÖp cña ChÝnh phñ; (6) Tù do vÒ ®Çu t−; (7) Tù do tµi chÝnh; (8) QuyÒn së h÷u; (9) Tù do lao ®éng; (10) Møc ®é tham nhòng. Thang ®iÓm cña tõng tiªu chÝ lµ 100%, thang ®iÓm cao thÓ hiÖn møc ®é tù do vµ sù hoµn thiÖn cao h¬n cña tiªu chÝ. Hép 1: C¸c tiªu chÝ x¸c ®Þnh t− c¸ch "kinh tÕ thÞ tr−êng" cña ViÖt Nam (theo c¸ch ®Þnh nghÜa cña ñy ban Ch©u ¢u) (1) Møc ®é ¶nh h−ëng (thÊp) cña ChÝnh phñ ®èi víi viÖc ph©n bæ c¸c nguån lùc vµ c¸c quyÕt ®Þnh cña doanh nghiÖp, bÊt kÓ lµ trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp, ch¼ng h¹n: th«ng qua viÖc Nhµ n−íc quy ®Þnh gi¸ c¶ trªn thÞ tr−êng, ¸p dông chÝnh s¸ch ph©n biÖt ®èi xö trong thuÕ, th−¬ng m¹i hoÆc tiÒn tÖ; (2) Kh«ng cã hiÖn t−îng Nhµ n−íc can thiÖp, bãp mÐo ho¹t ®éng cña doanh nghiÖp ("tµn d−" tõ hÖ thèng cò) liªn quan ®Õn qóa tr×nh t− nh©n hãa; kh«ng sö dông hÖ thèng th−¬ng m¹i phi thÞ tr−êng 17 (vÝ dô: hµng ®æi hµng) vµ kh«ng ¸p dông c¸c chÕ ®é bao cÊp; (3) Ban hµnh vµ thùc thi luËt doanh nghiÖp b¶o ®¶m tÝnh minh b¹ch, kh«ng ph©n biÖt ®èi xö, t¹o ®iÒu kiÖn phï hîp cho qu¶n lý doanh nghiÖp (¸p dông c¸c tiªu chuÈn kÕ to¸n quèc tÕ, b¶o vÖ cæ ®«ng, b¶o vÖ tÝnh s½n cã vµ chÝnh x¸c cña th«ng tin doanh nghiÖp); (4) Ban hµnh vµ ¸p dung mét hÖ thèng luËt thèng nhÊt, hiÖu qu¶ vµ minh b¹ch ®¶m b¶o t«n träng quyÒn së h÷u tµi s¶n vµ ®¶m b¶o sù vËn hµnh cña c¬ chÕ ph¸ s¶n doanh nghiÖp; (5) Tån t¹i mét khu vùc tµi chÝnh ®Ých thùc, ho¹t ®éng ®éc lËp víi Nhµ n−íc, vÒ mÆt luËt ph¸p còng nh− trªn thùc tÕ, chÞu sù ®iÒu chØnh cña c¸c quy ®Þnh b¶o l·nh ®Çy ®ñ, chÞu sù gi¸m s¸t mét c¸ch tháa ®¸ng. Nguån: DÉn tõ v¨n b¶n "ý kiÕn cña ChÝnh phñ ViÖt Nam vÒ t− c¸ch nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng trong c¸c cuéc ®iÒu tra chèng b¸n ph¸ gi¸ ®èi víi ViÖt Nam". Bé Th−¬ng m¹i, dù th¶o ngµy 27-6-2005 1.1.3. C¸c d¹ng thøc kinh tÕ thÞ tr−êng 1.1.3.1. Kinh tÕ thÞ tr−êng tù do Kinh tÕ thÞ tr−êng tù do cã thÓ coi lµ mét d¹ng kinh tÕ thÞ tr−êng “thuÇn khiÕt” thÞnh hµnh ë nhiÒu n−íc, ®Æc biÖt lµ Hoa Kú vµ Anh. NhiÒu n−íc ë ch©u ¸ vµ Mü La-tinh còng ¸p dông m« h×nh kinh tÕ nµy. Trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng tù do, c¸c t¸c nh©n kinh tÕ chñ yÕu quan hÖ, t¸c ®éng lÉn nhau th«ng qua c¬ chÕ thÞ tr−êng. HÇu hÕt mäi bÊt cËp, thÊt b¹i cña nÒn kinh tÕ ®Òu bÞ quy vÒ nh÷ng nguyªn nh©n nh− sù thiÕu hôt, ch−a hoµn h¶o vµ ch−a ®−îc ph¸t triÓn ®Çy ®ñ cña c¬ chÕ thÞ tr−êng. Lý thuyÕt thÞ tr−êng tù do ®−îc khëi th¶o bëi Adam Smith víi tªn gäi lµ “bµn tay v« h×nh”. Lý thuyÕt nµy sau ®ã ®−îc kÕ thõa vµ ph¸t triÓn, ®Æc biÖt lµ c¸c häc thuyÕt kinh tÕ cña tr−êng ph¸i t©n tù do. Trô cét chÝnh cña m« h×nh kinh tÕ thÞ tr−êng tù do lµ quyÒn së h÷u t− nh©n, lîi Ých c¸ nh©n, c¹nh tranh thÞ tr−êng vµ tù do, d©n chñ theo kiÓu ph−¬ng T©y. Theo c¸c nhµ kinh tÕ häc ph−¬ng T©y, søc sèng vµ sù tån t¹i l©u bÒn cña hÖ thèng thÞ tr−êng tù do tr−íc hÕt xuÊt ph¸t tõ tÝnh phï hîp cña nã víi b¶n chÊt con ng−êi, hay “quyÒn tù nhiªn” cña c¸ nh©n con ng−êi do John Locke ph¸t hiÖn. QuyÒn tù do kinh tÕ trë thµnh mét quyÒn thiªng liªng, bÊt kh¶ x©m ph¹m. Lý thuyÕt t©n tù do ®ßi hái mét ®Þa vÞ x· héi ®Æc quyÒn cho c¸c nhµ kinh doanh, vµ cho r»ng cÇn trao quyÒn kiÓm so¸t nÒn kinh tÕ cho thÞ tr−êng tù do vµ c¸c nhµ kinh doanh. Vai trß chñ yÕu cña Nhµ n−íc lµ duy tr× mét m«i tr−êng æn ®Þnh ®Ó c¸c thÞ tr−êng tù do ho¹t ®éng, kh«ng bÞ can thiÖp hoÆc chØ cã sù can thiÖp cÇn thiÕt vµ do ®ã rÊt Ýt sù can thiÖp hµnh chÝnh hoÆc chÝnh trÞ. Nh− lêi ph¸t biÓu cña cùu Tæng thèng Mü Ri-g©n: “Sù thÞnh v−îng vµ ph¸t triÓn kinh tÕ sÏ kh«ng thÓ cã nÕu thiÕu tù do kinh tÕ vµ kh«ng thÓ b¶o vÖ tù do c¸ nh©n vµ chÝnh trÞ cña chóng ta nÕu thiÕu tù do kinh tÕ”.3 3 USICA, Official text, President Reagan’s Speech to World Bank/ IMF, 30/9/1981 18 M« h×nh kinh tÕ thÞ tr−êng tù do hiÖn nay ®ang ®−îc c¸c n−íc, nhÊt lµ Hoa Kú, tuyªn truyÒn phæ biÕn kh¾p n¬i, ®Æc biÖt lµ sau khi m« h×nh kinh tÕ kÕ ho¹ch hãa tËp trung sôp ®æ. Trong nhiÒu tr−êng hîp, ng−êi ta cßn n©ng gi¸ trÞ cña kinh tÕ thÞ tr−êng tù do thµnh mét gi¸ trÞ mang tÝnh ®¹o ®øc. ý t−ëng cho r»ng thÞ tr−êng tù do lµ mét kh¸i niÖm mang tÝnh ®¹o ®øc ®· ®−îc Tæng thèng Bush ®Ò cËp trong Tuyªn ng«n chiÕn l−îc an ninh th¸ng 9/2002 víi néi dung lµ “Kh¸i niÖm thÞ tr−êng tù do ®· xuÊt hiÖn víi t− c¸ch mét nguyªn t¾c ®¹o ®øc ngay c¶ tr−íc khi nã trë thµnh mét trô cét cña kinh tÕ häc. NÕu b¹n cã thÓ lµm ra mét c¸i g× ®ã mµ nã cã gi¸ trÞ ®èi víi ng−êi kh¸c, th× b¹n cã thÓ b¸n nã. NÕu nh÷ng ng−êi kh¸c lµm ra ®−îc c¸i g× ®ã mµ b¹n thÊy cã gi¸ trÞ, b¹n cã thÓ mua ®−îc nã. §ã lµ quyÒn tù do ®Ých thùc, quyÒn tù do ®Ó m−u sinh cho mét con ng−êi”4. Tuy nhiªn, bªn c¹nh nh÷ng tÝnh −u viÖt cña thÞ tr−êng tù do ®−îc thõa nhËn réng r·i, m« h×nh kinh tÕ nµy còng cã nh÷ng h¹n chÕ mµ ch−a mét ChÝnh phñ nµo cã thÓ kh¾c phôc ®−îc. §ã lµ t×nh tr¹ng bÊt b×nh ®¼ng vÒ thu nhËp vµ sù thiÕu hôt c¸c c«ng cô ng¨n chÆn t×nh tr¹ng t¨ng nhanh sù bÊt b×nh ®¼ng. Hoa Kú lµ n−íc kinh tÕ ph¸t triÓn nhÊt nh−ng l¹i r¬i vµo t×nh tr¹ng bÊt b×nh ®¼ng nhÊt. Theo sè liÖu cña Ng©n hµng ThÕ giíi n¨m 2001, 10% sè nh÷ng ng−êi cã thu nhËp cao nhÊt chiÕm tíi 29% tæng thu nhËp, trong khi ®ã 20% thÊp nhÊt chØ chiÕm ch−a ®Çy 5%. NÒn kinh tÕ thÞ tr−êng tù do ë Hoa Kú lµm cho sù g¾n kÕt x· héi cña n−íc nµy ngµy cµng láng lÎo. Hoa Kú lµ mét ®iÓn h×nh vÒ thÊt b¹i trong viÖc duy tr× nh÷ng h×nh th¸i g¾n kÕt x· héi cã kh¶ n¨ng tháa m·n ®−îc nhu cÇu c¨n b¶n cña d©n chóng vÒ an ninh vµ æn ®Þnh. Mét h¹n chÕ n÷a cña m« h×nh “kinh tÕ thÞ tr−êng tù do kiÓu Mü” lµ sù níi láng kiÓm so¸t thÞ tr−êng tµi chÝnh g©y nªn sù bÊt æn kinh tÕ vÜ m« dÉn ®Õn khñng ho¶ng kinh tÕ. Chóng ta ®· ®−îc chøng kiÕn cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh tåi tÖ nhÊt toµn cÇu b¾t nguån tõ Hoa Kú kÓ tõ sau ®¹i suy tho¸i kinh tÕ 1929 - 1933, x¶y ra tõ cuèi n¨m 2007 vµ hËu qu¶ ®Õn nay ch−a thÓ kh¾c phôc ®−îc. M« h×nh kinh tÕ thÞ tr−êng tù do còng ®· tõng thÊt b¹i ë mét sè n−íc Mü Latinh. Ngµy nay, c¸c n−íc ®i sau cã tr×nh ®é ph¸t triÓn thÊp h¬n ®ang hÕt søc c©n nh¾c viÖc ¸p dông “m« h×nh kinh tÕ thÞ tr−êng tù do kiÓu Mü”. 1.1.3.2. Kinh tÕ thÞ tr−êng x∙ héi Kh¸i niÖm kinh tÕ thÞ tr−êng x· héi cã mèi quan hÖ kh¨ng khÝt víi chÕ ®é kinh tÕ §øc. Sù ph¸t triÓn víi tèc ®é cao cña nÒn kinh tÕ §øc nh÷ng n¨m sau ChiÕn tranh ThÕ giíi II ®· gióp cho uy tÝn cña thuyÕt kinh tÕ thÞ tr−êng x· héi ngµy mét t¨ng lªn. NhiÒu n−íc ®ang ph¸t triÓn, kÓ c¶ nh÷ng n−íc §«ng ¢u còng ®· ®Þnh h−íng nÒn kinh tÕ cña m×nh theo m« h×nh nµy. Sù ra ®êi cña m« h×nh kinh tÕ thÞ tr−êng x· héi ë §øc lµ do bèi c¶nh kinh tÕ cña n−íc nµy sau ChiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø hai, khi n−íc §øc l©m vµo t×nh 4 Peter Nolan: Trung Quèc tr−íc ng· ba ®−êng, Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2005, tr.131 19