Tài liệu Hợp tác nghiên cứu nền kinh tế chuyển đổi của việt nam và liên bang nga

Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Tr−êng ®¹i häc kinh tÕ quèc d©n B¸o c¸o tæng kÕt ®Ò tµi theo nghÞ ®Þnh th− Hîp t¸c Nghiªn cøu NÒn kinh tÕ chuyÓn ®æi cña viÖt nam vµ liªn bang nga Chñ nhiÖm ®Ò tµi: gs, ts . nguyÔn ®×nh h−¬ng 6552 24/9/2007 hµ néi - 2005 Më ®Çu Sù cÇn thiÕt nghiªn cøu ®Ò tµi Nh÷ng n¨m cuèi thËp niªn 80 vµ ®Çu thËp niªn 90 cña thÕ kû XX ®· trë thµnh mét trong nh÷ng thêi kú biÕn ®æi m¹nh mÏ nhÊt trong lÞch sö nh©n lo¹i víi viÖc Liªn bang X« viÕt vµ hÖ thèng c¸c n−íc x· héi chñ nghÜa nãi chung, trong ®ã cã ViÖt Nam tiÕn hµnh chuyÓn ®æi toµn bé thÓ chÕ kinh tÕ x· héi. Sù kiÖn nµy ®· lµm thay ®æi hoµn toµn diÖn m¹o thÕ giíi vµ më ®Çu cho nh÷ng biÕn ®æi ch−a tõng cã tiÒn lÖ trong lÞch sö. Qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi tõ nÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung sang kinh tÕ thÞ tr−êng t¹i Liªn Bang Nga, quª h−¬ng cña nÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung cao ®é, vµ ë ViÖt Nam, mét n−íc trong hÖ thèng nµy mÆc dï cã nh÷ng nÐt t−¬ng ®ång, song mang nh÷ng s¾c th¸i kh¸c nhau vÒ b−íc ®i, tèc ®é, ph−¬ng thøc tiÕn hµnh, vµ do ®ã kÕt qu¶ còng cã sù kh¸c biÖt. Nh÷ng n¨m qua, ®· cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ t×nh h×nh chuyÓn ®æi kinh tÕ cña hai n−íc. Ch¼ng h¹n, c¸c nhµ kinh tÕ LB Nga ®· cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu nh÷ng m©u thuÉn trong qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi ë Liªn X« (cò), nh÷ng kinh nghiÖm trong viÖc chuyÓn ®æi së h÷u theo h−íng t− nh©n ho¸, ph¸t triÓn c¸c lo¹i thÞ tr−êng, c¶i c¸ch hÖ thèng ng©n hµng vµ tù do ho¸ tµi chÝnh, gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò x· héi. Mét sè t¸c phÈm nghiªn cøu trong lÜnh vùc nµy nh− “Chñ nghÜa T− b¶n Nga (Capitalism in Rusia). Christpher M.LoBue. ViÖn Hµn l©m Khoa häc Mü. 1999.” Kinh tÕ ChÝnh trÞ cña c¸c n−íc chuyÓn ®æi”(Transforming Post Communism Political Econmics).Johnson, Simon, Daniel Kaufmann vµ Oleg Ustenko. ViÖn hµn l©m khoa häc Mü, 1997… T¹i ViÖt Nam, mèi quan hÖ truyÒn thèng gi÷a Liªn Bang Nga vµ ViÖt Nam ®· thóc ®Èy sù quan t©m cña c¸c nhµ kinh tÕ ViÖt Nam nghiªn cøu qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi cña Liªn Bang Nga. HÇu hÕt c¸c nghiªn cøu tËp trung vµo viÖc ph©n tÝch nh÷ng thµnh c«ng vµ thÊt b¹i cña Liªn Bang Nga trong c¶i c¸ch kinh tÕ. Mét trong nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu ®ã lµ "Liªn bang Nga: Quan hÖ kinh tÕ ®èi ngo¹i trong nh÷ng n¨m c¶i c¸ch thÞ tr−êng" do TS NguyÔn Quang ThuÊn chñ biªn. Tuy 1 nhiªn, nh÷ng nghiªn cøu nµy, ®−îc ®Æt ra mét c¸ch riªng rÏ, chñ yÕu ph©n tÝch c¸c kinh nghiÖm chuyÓn ®æi cña LB Nga, mµ ch−a ®Æt d−íi gãc ®é so s¸nh chuyÓn ®æi gi÷a ViÖt Nam vµ LB Nga ®Ó rót ra nh÷ng bµi häc nh»m ®Èy nhanh qu¸ tr×nh chuyÓn ®èi kinh tÕ cña ViÖt Nam. XuÊt ph¸t tõ ®ã, nhiÖm vô nghiªn cøu hîp t¸c theo NghÞ ®Þnh th− “Nghiªn cøu nÒn kinh tÕ chuyÓn ®æi ViÖt nam – LB Nga” ®−îc ®Æt ra nh»m gãp phÇn bæ sung cho nh÷ng khiÕm khuyÕt ®ã. Môc tiªu cña ®Ò tµi - Trªn c¬ së tæng hîp c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu trong vµ ngoµi n−íc ®Ó ph©n tÝch so s¸nh qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi kinh tÕ ë ViÖt Nam vµ Liªn bang Nga, gãp phÇn lµm s¸ng tá nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn kinh tÕ c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi kinh tÕ trong ®iÒu kiÖn míi. - So s¸nh qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi kinh tÕ gi÷a hai n−íc tõ m« h×nh chuyÓn ®æi, chuyÓn ®æi c¬ cÊu së h÷u, chuyÓn ®æi c¬ cÊu ngµnh kinh tÕ, ph¸t triÓn c¸c lo¹i thÞ tr−êng, ®æi míi qu¶n lý nhµ n−íc vµ mét sè vÊn ®Ò x· héi gi÷a hai n−íc, rót ra nh÷ng nÐt t−¬ng ®ång vµ kh¸c biÖt trong qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi kinh tÕ gi÷a hai n−íc - Tõ ®ã cung cÊp cho §¶ng vµ Nhµ n−íc nh÷ng luËn cø khoa häc vÒ tiÕp tôc qu¸ tr×nh ®æi míi vµ ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa ë ViÖt Nam nh÷ng n¨m tíi. C¸ch tiÕp cËn, ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu cña ®Ò tµi. Ph−¬ng ph¸p kh¶o s¸t vµ tæ chøc Héi th¶o khoa häc trao ®æi kÕt qu¶ nghiªn cøu. C¸c nhµ khoa häc cña tr−êng §¹i häc Kinh tÕ quèc d©n ®· cïng víi c¸c nhµ khoa häc thuéc Häc viÖn kinh tÕ Plªkhanèp (Liªn bang Nga) ®· tæ chøc kh¶o s¸t t¹i hai n−íc vµ trao ®æi khoa häc vÒ nh÷ng vÊn ®Ò chuyÓn ®æi kinh tÕ t¹i ViÖt Nam vµ Liªn bang Nga. KÕt qu¶ kh¶o s¸t vµ trao ®æi ®· ®−îc kh¸i qu¸t ®−a vµo ®Ò tµi. Ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch so s¸nh kinh tÕ. C¸c bªn tham gia ®Ò tµi ®· thu thËp, hoµn thiÖn nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ c¸c nÒn kinh tÕ chuyÓn ®æi nãi chung, còng nh− cña hai n−íc ViÖt Nam vµ Liªn Bang Nga nãi riªng. Trªn c¬ së kÕt qu¶ héi th¶o, trao ®æi kÕt qu¶ nghiªn cøu vµ thu thËp biªn dÞch c¸c tµi liÖu cã liªn quan, ®Ò tµi tiÕn hµnh ph©n tÝch nh÷ng vÊn ®Ò cã tÝnh quy luËt chung vµ tÝnh quy luËt ®Æc thï cña qu¸ tr×nh ®æi míi ë hai n−íc. 2 Ph−¬ng ph¸p tæng hîp tµi liÖu vµ thu thËp ý kiÕn chuyªn gia: §Ò tµi ®· kÕ thõa mét c¸ch s¸ng t¹o nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu tr−íc ®©y vÒ chuyÓn ®æi kinh tÕ ë ViÖt Nam vµ Liªn bang Nga trªn c¬ së rót ra nh÷ng ®iÓm kh¸c biÖt ë mçi n−íc, còng nh− nh÷ng vÊn ®Ò n¶y sinh ®−a ra kh¶o s¸t vµ trao ®æi trong c¸c héi th¶o khoa häc. §Ò tµi còng ®· tiÕn hµnh thu thËp ý kiÕn cña mét sè chuyªn gia vÒ ph−¬ng thøc tiÕp cËn vµ kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ c¸c nÒn kinh tÕ chuyÓn ®æi cña hai n−íc. Néi dung nghiªn cøu: Ngoµi lêi më ®Çu, kÕt luËn, danh môc c¸c tµi liÖu tham kh¶o, c¸c sè liÖu thèng kª cña hai n−íc, néi dung ®Ò tµi bao gåm 4 ch−¬ng: Ch−¬ng 1: Mét sè vÊn ®Ò chung vÒ nÒn kinh tÕ chuyÓn ®æi Ch−¬ng 2: ChuyÓn ®æi kinh tÕ cña Liªn bang Nga: M« h×nh, thùc tr¹ng vµ ®Þnh h−íng Ch−¬ng 3: Qu¸ tr×nh ®æi míi kinh tÕ ë ViÖt nam Ch−¬ng 4: ChuyÓn ®æi kinh tÕ cña liªn bang nga vµ viÖt nam: So s¸nh vµ khuyÕn nghÞ 3 Ch−¬ng 1 Mét sè vÊn ®Ò chung vÒ nÒn kinh tÕ chuyÓn ®æi 1.1. TÝnh tÊt yÕu cña qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi kinh tÕ 1.1.1. CNXH vµ nh÷ng ®Æc tr−ng cña chñ nghÜa x· héi 1.1.1.1. C¸c t− t−ëng vÒ chñ nghÜa x∙ héi (CNXH) a. Quan ®iÓm thêi kú n« lÖ vµ phong kiÕn vÒ CNXH. Thêi kú n« lÖ, nhÊt lµ vµo nöa ®Çu thÕ kû thø IV, tr−íc c«ng nguyªn, trong c¸c t¸c phÈm cña Platon, nh− t¸c phÈm Nhµ n−íc vµ t¸c phÈm LuËt lÖ, ®· cã nh÷ng t− t−ëng vÒ chñ nghÜa céng s¶n. Trong nh÷ng t¸c phÈm ®ã, Platon muèn ®−a ra mÉu h×nh mét x· héi mµ trong ®ã kh«ng cã kÎ giÇu vµ ng−êi nghÌo. Theo «ng, giµu cã sinh ra tÝnh Îo l¶, tÖ ¨n kh«ng ngåi råi vµ lßng ham mª nh÷ng c¸i míi, cßn nghÌo nµn sinh ra sù hÌn h¹, tÝnh ®éc ¸c vµ còng sinh ra sù ham mª c¸i míi. C¶ hai kÎ ®ã ®Òu lµ ung nhät cña x· héi. Bëi vËy, nh÷ng ng−êi cÇm quyÒn ph¶i ®Êu tranh chèng nghÌo nµn vµ sù giµu cã. Theo tinh thÇn ®ã, ¤ng x©y dùng m« h×nh mét x· héi ®¶m b¶o sù b×nh qu©n, trong ®ã, nh÷ng nhµ triÕt häc, quý téc lµ líp ng−êi l·nh ®¹o nhµ n−íc, vÖ binh lµ c«ng cô b¶o vÖ nhµ n−íc, c«ng d©n bao gåm nh÷ng ng−êi lao ®éng thî thñ c«ng, ng−êi bu«n b¸n vµ n« lÖ. Nh÷ng nguyªn lý vÒ x©y dùng nhµ n−íc lý t−ëng ®ã cña Platon ®−îc c¸c nhµ kh«ng t−ëng ph−¬ng T©y sau nµy ®Ò cao. Trong thêi kú phong kiÕn c¸c nhµ t− t−ëng tõ Thomas More (14781535), Tomado Campanen (1566-1639) ®· nªu ra nh÷ng t− t−ëng vÒ CNXH. Trong t¸c phÈm "Sù kh«ng t−ëng" (1516) T.More ®· m« t¶ sù ph¸ s¶n vµ bÇn cïng ho¸ cña n«ng d©n n−íc Anh do sù tÝch luü nguyªn thuû sinh ra vµ ®i ®Õn kÕt luËn lµ: ë nh÷ng n¬i chÕ ®é së h÷u t− nh©n thèng trÞ th× tÊt c¶ cña c¶i vËt chÊt r¬i vµo tay mét sè Ýt ng−êi mµ th«i, tõ ®ã «ng ®−a ra mét x· héi mµ trong ®ã ®−îc x©y dùng trªn së h÷u c«ng céng, lao ®éng céng ®ång, kh«ng cã c¸ch biÖt gi÷a n«ng th«n vµ thµnh thÞ, cã ®iÒu tiÕt s¶n xuÊt, ngµy lµm viÖc 6 giê, thñ tiªu tiÒn tÖ, ph©n phèi c«ng b»ng vµ kh«ng cã chiÕn tranh x©m l−îc. Còng nh− T.More, T.Campanen cho r»ng nguyªn nh©n cña sù kh«ng c«ng b»ng cña x· héi hiÖn t¹i lµ chÕ ®é së h÷u t− nh©n. Tõ ®ã trong t¸c phÈm "Thµnh phè mÆt trêi" «ng dù kiÕn x©y dùng mét x· héi t−¬ng lai dùa trªn chÕ 4 ®é së h÷u c«ng céng mäi ng−êi ®Òu cã nghÜa vô lao ®éng. Ngµy lao ®éng 8 giê chia thµnh 4 giê lao ®éng trÝ ãc vµ 4 giê lao ®éng ch©n tay, ph©n phèi c«ng b»ng vµ kh«ng dïng ®ång tiÒn. b. Quan ®iÓm vÒ CNXH trong thêi kú ®Çu ph¸t triÓn cña CNTB §Çu thÕ kû XIX, hËu qu¶ cña c¸ch m¹ng c«ng nghiÖp lµm cho ®êi sèng giai cÊp v« s¶n ngµy cµng bÞ bÇn cïng, giai cÊp c«ng nh©n vµ ng−êi lao ®éng mong muèn cã mét x· héi tèt ®Ñp h¬n CNTB. Hä gäi lµ CNXH. Nh÷ng ng−êi x· héi chñ nghÜa kh«ng t−ëng ®· v¹ch trÇn vµ phª ph¸n s©u s¾c nh÷ng hiÖn t−îng xÊu xa cña chÕ ®é t− b¶n chñ nghÜa nh− c¸ch biÖt giµu nghÌo, ®¹o ®øc ®åi b¹i, ®¶o ng−îc tr¾ng ®en, lÉn lén ph¶i tr¸i. §ång thêi, hä còng ®−a ra nh÷ng m« h×nh x· héi lý t−ëng cña hä. Víi ngßi bót cña m×nh, c¸c nhµ x· héi chñ nghÜa kh«ng t−ëng ®· ph¸c ho¹ x· héi t−¬ng lai lµ mét “thiªn ®−êng trªn trÇn gian”, trong ®ã, kh«ng cã bãc lét, kh«ng cã nghÌo khæ, trµn ®Çy tù do, b×nh ®¼ng vµ hoµ thuËn. Trong t− t−ëng cña c¸c nhµ x· héi chñ nghÜa kh«ng t−ëng, cã nhiÒu dù b¸o thiªn tµi. Nh−ng trªn tæng thÓ, do kh«ng nhËn thøc ®óng quy luËt ph¸t triÓn cña x· héi, nªn häc thuyÕt cña hä chØ mang tÝnh chÊt duy t©m, kh«ng t−ëng, kh«ng thÓ thùc hiÖn ®−îc. §Æc ®iÓm cña CNXH ë giai ®o¹n nµy lµ phª ph¸n CNTB theo quan ®iÓm kinh tÕ chø kh«ng ph¶i quan ®iÓm ®¹o ®øc, lu©n lý. Nã chØ râ CNTB chØ lµ mét giai ®o¹n ph¸t triÓn cña lÞch sö. §ã ch−a ph¶i lµ x· héi tèt ®Ñp nhÊt mµ "thÕ kû vµng lµ thÕ kû cña t−¬ng lai". Hä v¹ch râ CNTB ®· k×m h·m sù ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt, cÇn ph¶i thay ®æi nã b»ng x· héi míi, mµ hä gäi lµ "hÖ thèng c«ng nghiÖp khoa häc" "chÕ ®é c«ng nghiÖp" hoÆc "CNXH". Ba nhµ t− t−ëng cña thêi kú nµy lµ Saint Simon (1760-1825), Charter Fourien (1772-1837) vµ Robert Owen (1771-1858) ®· ®−a ra c¸c t− t−ëng sau vÒ CNXH. Thø nhÊt, ®ã lµ mét x· héi mµ c¬ së kinh tÕ cña nã hoÆc lµ theo Saint Simon, dùa trªn chÕ ®é t− h÷u nh−ng ®· ®−îc c¶i biÕn phôc vô lîi Ých cho x· héi, hoÆc lµ theo R.Owen dùa vµo chÕ ®é së h÷u c«ng céng, së h÷u t− nh©n bÞ hoµn toµn xo¸ bá. Thø hai, nÒn t¶ng s¶n xuÊt cña x· héi ®ã lµ nÒn s¶n xuÊt lín, dùa trªn ®¹i c«ng nghiÖp. NÒn s¶n xuÊt nµy ®−îc tæ chøc mét c¸ch tù gi¸c. T×nh tr¹ng s¶n xuÊt c¹nh tranh v« chÝnh phñ bÞ xo¸ bá. 5 Thø ba, Nhµ n−íc trong x· héi t−¬ng lai do c¸c nhµ b¸c häc, nghÖ sÜ, c¸c nhµ c«ng nghiÖp ®iÒu hµnh. X· héi kh«ng cÇn quyÒn lùc cña thiÓu sè ®èi víi ®a sè. Thø t−, x· héi t−¬ng lai cã môc ®Ých phï hîp víi lîi Ých cña ®a sè nh©n d©n lao ®éng, nã ®¶m b¶o cho tÊt c¶ mäi ng−êi nh÷ng ®iÒu kiÖn vËt chÊt vµ tho¶ m·n nhu cÇu cña con ng−êi. Thø n¨m, trong x· héi t−¬ng lai, mäi ng−êi ®Òu cã quyÒn b×nh ®¼ng, tÊt c¶ mäi ng−êi lao ®éng dï lµm viÖc trong lÜnh vùc s¶n xuÊt còng nh− trong lÜnh vùc l−u th«ng ph©n phèi, lao ®éng trÝ ãc còng nh− lao ®éng ch©n tay ®Òu lµ lao ®éng cã Ých vµ ®−îc tham gia vµo guång m¸y x· héi. ë ®©y viÖc tæ chøc lao ®éng ®−îc thùc hiÖn theo nguyªn t¾c míi. §éng lùc kinh tÕ lµ thi ®ua, lßng tù ¸i c¸ nh©n vµ mét phÇn kÝch thÝch vËt chÊt. S¶n phÈm ®−îc ph©n phèi theo nguyªn t¾c lµm theo n¨ng lùc, h−ëng theo lao ®éng. c. Lý luËn vÒ CNXH cña M¸c, ¡ngghen M¸c vµ ¡ngghen ®· ®−a CNXH tõ kh«ng t−ëng ®Õn khoa häc. NhËn thøc cña hai «ng ®èi víi CNXH lµ b¾t nguån tõ c¸c t¸c phÈm cña CNXH kh«ng t−ëng. B¶n th¶o kinh tÕ - triÕt häc n¨m 1844 lµ cét mèc quan träng nãi lªn sù chuyÓn biÕn t− t−ëng cña hai «ng. Trong b¶n th¶o ®ã, M¸c ®· cè g¾ng ®i tõ gãc ®é kinh tÕ häc ®Ó luËn chøng chñ nghÜa céng s¶n, thay ®æi quan ®iÓm vÒ CNXH cña nh÷ng ng−êi x· héi chñ nghÜa kh«ng t−ëng chØ ®¬n thuÇn dïng tiªu chuÈn ®¹o ®øc, nguyªn t¾c lý tÝnh trõu t−îng ®Ó phª ph¸n chÕ ®é cò vµ thiÕt kÕ x· héi míi. Song song víi qu¸ tr×nh ®i s©u nghiªn cøu thùc tiÔn vµ lý luËn, M¸c vµ ¡ngghen ®· hoµn thµnh b−íc chuyÓn ®æi thÕ giíi quan: tõ chñ nghÜa duy t©m sang chñ nghÜa duy vËt, tõ d©n chñ c¸ch m¹ng sang chñ nghÜa céng s¶n, ®· s¸ng lËp lý luËn duy vËt lÞch sö vµ häc thuyÕt gi¸ trÞ thÆng d−. §ã lµ hai ph¸t hiÖn lín ®· ®Æt c¬ së khoa häc vµ hiÖn thùc cho CNXH, khiÕn CNXH cã b−íc nh¶y vät trong lÞch sö ph¸t triÓn. Quan niÖm vÒ CNXH cña M¸c vµ ¡ngghen cã thÓ kh¸i qu¸t thµnh nh÷ng ®iÓm chñ yÕu quan träng nh− sau: Thø nhÊt, CNXH, chñ nghÜa céng s¶n ph¶i ®−îc x©y dùng trªn c¬ së søc s¶n xuÊt ph¸t triÓn cao. Theo nguyªn lý duy vËt lÞch sö, tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt lµ tiªu chÝ quan träng ®Ó ph©n biÖt c¸c ph−¬ng thøc s¶n xuÊt kh¸c nhau. M¸c, ¡ngghen cho r»ng, “ph¶i cã sù t¨ng tr−ëng cao cña lùc l−îng s¶n xuÊt ..... lµ tiÒn ®Ò thùc tiÔn tuyÖt ®èi cÇn thiÕt ®Ó x©y dùng chñ nghÜa céng s¶n” 6 “NÕu kh«ng cã nã th× tÊt c¶ sÏ chØ lµ mét sù nghÌo nµn ®· trë thµnh phæ biÕn, mµ víi sù thiÕu thèn th× còng b¾t ®Çu trë l¹i mét cuéc ®Êu tranh ®Ó giµnh nh÷ng c¸i cÇn thiÕt, thÕ lµ ng−êi ta l¹i kh«ng tr¸nh khái r¬i vµo cïng sù “ti tiÖn tr−íc ®©y” ë ®©y, M¸c, ¡ngghen ®· chøng minh r»ng, chñ nghÜa céng s¶n ph¶i ®−îc x©y dùng trªn c¬ së sù ph¸t triÓn cao ®é cña lùc l−îng s¶n xuÊt nh»m tho¶ m·n nhu cÇu ph¸t triÓn toµn diÖn cña con ng−êi; chñ nghÜa céng s¶n kh«ng ph¶i lµ chñ nghÜa b×nh qu©n, chñ nghÜa khæ h¹nh; nghÌo khæ kh«ng ph¶i lµ chñ nghÜa céng s¶n. Thø hai, x· héi x· héi chñ nghÜa xo¸ bá chÕ ®é t− h÷u, x©y dùng chÕ ®é c«ng h÷u, kh«ng cßn kinh tÕ hµng ho¸. M¸c vµ ¡ngghen ®· mæ xÎ m©u thuÉn c¬ b¶n cña chñ nghÜa t− b¶n: m©u thuÉn gi÷a s¶n xuÊt lín x· héi ho¸ vµ chiÕm h÷u t− nh©n vÒ t− liÖu s¶n xuÊt. Tõ ®ã hai «ng ®· luËn chøng tÝnh tÊt yÕu: x· héi ph¶i trùc tiÕp chiÕm h÷u t− liÖu s¶n xuÊt. V× vËy, xo¸ bá chÕ ®é t− h÷u vµ x©y dùng chÕ ®é c«ng h÷u lµ tiªu chÝ ®Çu tiªn cña CNXH. Thø ba, xuÊt ph¸t tõ thùc tÕ cña chÕ ®é t− b¶n chñ nghÜa: khñng ho¶ng kinh tÕ t− b¶n chñ nghÜa ph¸ ho¹i nghiªm träng cña c¶i x· héi, M¸c cho r»ng, t×nh tr¹ng v« chÝnh phñ trong s¶n xuÊt vµ kinh tÕ lµ hËu qu¶ tai h¹i cña kinh tÕ hµng ho¸. V× vËy, trong ®iÒu kiÖn cña CNXH “cïng víi viÖc x· héi n¾m lÊy t− liÖu s¶n xuÊt th× s¶n xuÊt hµng ho¸ còng bÞ lo¹i trõ, vµ do ®ã, sù thèng trÞ cña hµng ho¸ ®èi víi nh÷ng ng−êi s¶n xuÊt còng bÞ lo¹i trõ. T×nh tr¹ng v« chÝnh phñ trong néi bé nÒn s¶n xuÊt x· héi ®−îc thay thÕ b»ng mét sù tæ chøc cã kÕ ho¹ch, cã ý thøc” Thø t−, x· héi x· héi chñ nghÜa ®−îc chia thµnh hai giai ®o¹n ph¸t triÓn, tõ thÊp ®Õn cao, tõ ph©n phèi theo lao ®éng ®Õn ph©n phèi theo nhu cÇu. M¸c cho r»ng, sau khi giai cÊp v« s¶n giµnh ®−îc chÝnh quyÒn, x· héi ®−îc ph¸t triÓn theo ba thêi kú lÞch sö. 1. Thêi kú qu¸ ®é “gi÷a x· héi t− b¶n chñ nghÜa vµ x· héi céng s¶n chñ nghÜa, lµ mét thêi kú c¶i biÕn c¸ch m¹ng tõ x· héi nä sang x· héi kia” vµ nhµ n−íc cña thêi kú Êy kh«ng thÓ lµ c¸i g× kh¸c h¬n lµ nÒn chuyªn chÝnh c¸ch m¹ng cña giai cÊp v« s¶n”. 2. Giai ®o¹n thø nhÊt cña chñ nghÜa céng s¶n, cßn gäi lµ giai ®o¹n thÊp. §©y lµ giai ®o¹n míi tho¸t thai tõ x· héi cò, v× vËy cßn tån t¹i nh÷ng t− t−ëng hÑp hßi cña quyÒn lîi t− s¶n, cßn rít l¹i nh÷ng tµn d− cña x· héi cò. Giai ®o¹nh nµy chØ cã thÓ ph©n phèi theo lao ®éng. 7 3. Giai ®o¹n cao cña chñ nghÜa céng s¶n, nh÷ng tµn d− cña x· héi cò ®· bÞ xo¸ bá, c¸ch ph©n c«ng cò kh«ng cßn n÷a, lao ®éng kh«ng cßn lµ ph−¬ng kÕ sinh sèng mµ trë thµnh nhu cÇu ®Çu tiªn cña cuéc sèng, lùc l−îng s¶n xuÊt ph¸t triÓn cao ®é, cña c¶i x· héi rÊt dåi dµo, x· héi cuèi cïng thùc hiÖn “lµm hÕt n¨ng lùc, h−ëng theo nhu cÇu”. Theo M¸c, tõ CNXH ®Õn chñ nghÜa céng s¶n ph¶i tr¶i qua qu¸ tr×nh ph¸t triÓn nh− thÕ: tõ kh«ng ph¸t triÓn ®Õn ph¸t triÓn, tõ thÊp ®Õn cao. Thø n¨m, chñ nghÜa céng s¶n lµ liªn hîp cña nh÷ng ng−êi tù do. M¸c vµ ¡ngghen nhiÒu lÇn nªu lªn nh− sau: trong x· héi t−¬ng lai, con ng−êi ®−îc ph¸t triÓn tù do toµn diÖn trªn c¬ së sù ph¸t triÓn cao ®é cña lùc l−îng s¶n xuÊt “sù ph¸t triÓn tù do cña mçi ng−êi lµ ®iÒu kiÖn cña sù ph¸t triÓn tù do cña mäi ng−êi “liªn hîp cña nh÷ng ng−êi tù do” sÏ thay thÕ x· héi cò ®èi lËp giai cÊp. VÒ vÊn ®Ò lµm c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa nh− thÕ nµo, M¸c vµ ¡ngghen cho r»ng, do t− b¶n ®· ®−îc quèc tÕ ho¸, cho nªn c¸ch m¹ng v« s¶n còng nhÊt ®Þnh ph¶i mang tÝnh chÊt quèc tÕ. V× vËy, c¸ch m¹ng céng s¶n chñ nghÜa sÏ diÔn ra ®ång lo¹t ë tÊt c¶ c¸c n−íc v¨n minh, Ýt nhÊt còng t¹i c¸c quèc gia chñ yÕu ë ch©u ¢u, ch©u Mü. §©y lµ ®iÒu mµ ng−êi ra th−êng gäi lµ “thuyÕt c¸ch m¹ng ®ång lo¹t” hoÆc “thuyÕt giµnh th¾ng lîi ®ång lo¹t”. Khi s¸ng lËp häc thuyÕt CNXH khoa häc, M¸c vµ ¡ngghen ch−a chøng kiÕn sù th¾ng lîi cña c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa ë bÊt cø n−íc nµo; l¹i cµng ch−a ®−îc sèng trong x· héi x· héi chñ nghÜa ®Ó kiÓm tra vµ hoµn thiÖn häc thuyÕt cña m×nh. Hai «ng cã thÓ mæ xÎ s©u s¾c x· héi t− b¶n chñ nghÜa lóc bÊy giê, nh−ng rÊt khã cã thÓ dù kiÕn chÝnh x¸c x· héi x· héi chñ nghÜa hiÖn thùc sÏ cã bé mÆt ra sao, ®−îc x©y dùng vµ ph¸t triÓn nh− thÕ nµo, chñ nghÜa t− b¶n sÏ cã nh÷ng biÕn ®æi g×. VÒ nh÷ng vÊn ®Ò ®ã, hai «ng kh«ng thÓ ®Ó l¹i nh÷ng ®¸p ¸n s½n cã cho hËu thÕ. Hai «ng ®· v¹ch ra con ®−êng ®i tíi CNXH, chñ nghÜa céng s¶n, nh−ng hai «ng ch−a b−íc vµo con ®−êng ®ã. d. Quan niÖm cña Lªnin. Trong thùc tÕ, c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa kh«ng næ ra ®Çu tiªn ë c¸c n−íc t− b¶n ph¸t triÓn nh− M¸c, ¡ngghen gi¶ thiÕt. C¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa ®· giµnh th¾ng lîi ®Çu tiªn t¹i c¸c n−íc kinh tÕ v¨n ho¸ l¹c hËu h¬n, ®ã lµ n−íc Nga vµo n¨m 1917. 8 Trong ®iÒu kiÖn lÞch sö míi, Lªnin chó träng nghiªn cøu lý luËn vÒ chñ nghÜa ®Õ quèc, nghiªn cøu biÖn ph¸p tiÕn hµnh c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa trong t×nh h×nh míi. Ng−êi ®· thay ®æi kÕt luËn tr−íc ®©y cho r»ng cã thÓ giµnh “th¾ng lîi ®ång lo¹t”. Ng−êi ®−a ra luËn ®iÓm míi cho r»ng, c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa cã thÓ giµnh “th¾ng lîi ®Çu tiªn t¹i mét n−íc”. Lªnin ®· gi¶i ®¸p mét lo¹t vÊn ®Ò vÒ tiÕn hµnh c¸ch m¹ng t¹i c¸c n−íc kinh tÕ v¨n ho¸ t−¬ng ®èi l¹c hËu. Ng−êi ®· l·nh ®¹o c¸ch m¹ng v« s¶n Nga vµ tiÕn hµnh C¸ch m¹ng th¸ng M−êi giµnh th¾ng lîi vÜ ®¹i, lËp nªn nhµ n−íc x· héi chñ nghÜa ®Çu tiªn trªn thÕ giíi, ®−a CNXH tõ lý luËn trë thµnh hiÖn thùc, thùc hiÖn b−íc nh¶y vät thø hai trong lÞch sö ph¸t triÓn cña CNXH. T− t−ëng x©y dùng CNXH ë n−íc Nga X« viÕt cña Lª nin còng lµ mét qu¸ tr×nh. Lóc ®Çu Lªnin chñ tr−¬ng “qu¸ ®é trùc tiÕp”, sau chuyÓn sang chñ tr−¬ng “qu¸ ®é gi¸n tiÕp”. KÓ tõ mïa hÌ n¨m 1918, n−íc Nga X« ViÕt b−íc vµo thêi kú néi chiÕn rÊt gian khæ. §Ó thÝch øng víi t×nh h×nh ®ã, n−íc Nga ®· thùc hiÖn mét lo¹t chÝnh s¸ch bÊt b×nh th−êng trong ho¹t ®éng kinh tÕ. LÞch sö gäi ®ã lµ ‘ChÝnh s¸ch céng s¶n thêi chiÕn”. §Ó ®èi phã víi hoµn c¶nh chiÕn tranh cùc kú khã kh¨n, l−¬ng thùc vµ c¸c lo¹i vËt t− rÊt thiÕu thèn, nhµ n−íc X« ViÕt ®· thùc hiÖn chÕ ®é tr−ng thu l−¬ng thùc rÊt chÆt chÏ, nhµ n−íc khèng chÕ c¸c m¹ch m¸u kinh tÕ trªn ph¹m vi toµn quèc, thÞ tr−êng bÞ xo¸ bá, quan hÖ hµng ho¸ - tiÒn tÖ bÞ lo¹i khái lÜnh vùc ho¹t ®éng kinh tÕ. Nh÷ng gi¶i ph¸p ®ã lóc Êy rÊt ¨n nhËp víi mét sè quan niÖm truyÒn thèng vÒ CNXH trong ®Çu ãc rÊt nhiÒu ng−êi. Nh÷ng ng−êi ®ã, kÓ c¶ Lªnin, ®Òu cho r»ng, nh− vËy lµ ®· t×m ®−îc "con ®−êng t¾t” ®Ó trùc tiÕp tiÕn lªn CNXH, t−ëng r»ng t¹i mét n−íc tiÓu n«ng cã thÓ dïng ph¸p lÖnh nhµ n−íc ®Ó trùc tiÕp qu¸ ®é lªn chÕ ®é s¶n xuÊt vµ ph©n phèi céng s¶n chñ nghÜa. Sau khi chiÕn tranh chÊm døt, ®øng tr−íc nh÷ng nguy c¬ míi n¶y sinh, Lªnin vµ §¶ng B«nsªvÝch ®· chuyÓn ®æi tõ chÝnh s¸ch céng s¶n thêi chiÕn sang ChÝnh s¸ch kinh tÕ míi. Lªnin ®· chó träng tæng kÕt thùc tiÔn thêi kú néi chiÕn, cè g¾ng vËn dông ChÝnh s¸ch kinh tÕ míi ®Ó qua ®ã t×m ra con ®−êng ph¸t triÓn x· héi chñ nghÜa thÝch hîp víi t×nh h×nh thùc tÕ cña n−íc Nga. Cã thÓ thÊy, ®Æc tr−ng quan träng cña quan niÖm vÒ CNXH cña Lªnin, lµ t«n träng thùc tiÔn, cè g¾ng th«ng qua thùc tiÔn ®Ó t×m kiÕm con ®−êng ph¸t triÓn CNXH. Quan niÖm vÒ CNXH cña Lªnin cã nh÷ng ®iÓm chÝnh sau: Thø nhÊt, x· héi x· héi chñ nghÜa sÏ trë thµnh mét “c«ng x−ëng lín”. Trong cuèn “Nhµ n−íc vµ c¸ch m¹ng, Lªnin ®· m« t¶ x· héi x· héi chñ nghÜa trong t−¬ng lai lµ nhµ n−íc v« s¶n chiÕm h÷u t− liÖu s¶n xuÊt mét c¸ch trùc tiÕp vµ duy nhÊt; nhµ n−íc ®ã chÞu tr¸ch nhiÖm tæ chøc viÖc s¶n xuÊt 9 trong ph¹m vi c¶ n−íc, chÞu tr¸ch nhiÖm thùc hiÖn viÖc thèng kª vµ kiÓm so¸t cña toµn d©n ®èi víi tiªu dïng vµ ph©n phèi, ë ®©y, hÕt th¶y mäi c«ng d©n ®Òu trë thµnh nh©n viªn vµ c«ng nh©n cña mét “xanh -®i- ca” nhµ n−íc duy nhÊt cña toµn d©n, mét x−ëng m¸y, víi chÕ ®é lao ®éng ngang nhau th× lÜnh l−¬ng ngang nhau”. Râ rµng lµ c¸ch suy nghÜ ®ã cña Lªnin ¨n khíp víi nh÷ng gi¶ thiÕt cña M¸c, ¡ngghen vÒ x· héi t−¬ng lai. Quan ®iÓm ®ã cña Lªnin còng lµ c¬ së t− t−ëng cña chÝnh s¸ch céng s¶n thêi chiÕn. Thø hai, mét n−íc tiÓu n«ng cÇn ph¶i thùc hiÖn mét lo¹t kh©u trung gian, nh− ph¸t triÓn s¶n xuÊt hµng ho¸ ... ®Ó tiÕn lªn CNXH. ChÝnh s¸ch kinh tÕ míi cho phÐp ng−êi d©n ®−îc tù do sö dông l−¬ng thùc d− thõa cña m×nh vµ c¸c n«ng s¶n kh¸c. Trong t×nh h×nh ®ã, quan hÖ hµng ho¸ - tiÒn tÖ vµ quy luËt gi¸ trÞ ®−îc phôc håi vµ ph¸t huy t¸c dông mét c¸ch kh«ng g× ng¨n c¶n næi, thÞ tr−êng s«i ®éng trë l¹i. Thùc tiÔn ®ã ®· khiÕn Lªnin nh×n thÊy r»ng th−¬ng nghiÖp lµ kh©u trung t©m ®Ó chÊn h−ng nÒn kinh tÕ, ph¶i sö dông thÞ tr−êng vµ quan hÖ hµng ho¸ - tiÒn tÖ, ph¶i thùc hÖn viÖc trao ®æi s¶n phÈm c«ng n«ng nghiÖp, ®¶ng viªn céng s¶n ph¶i häc ®Ó biÕt bu«n b¸n, nhµ n−íc ph¶i lµm “nhµ b¸n bu«n thµnh th¹o”. MÆc dï lóc ®ã Lªnin ch−a nªu lªn mét c¸ch râ rµng nh÷ng kh¸i niÖm nh− kinh tÕ hµng ho¸ x· héi chñ nghÜa, kinh tÕ thÞ tr−êng x· héi chñ nghÜa, nh−ng «ng ®· thÊy r»ng viÖc x©ydùng CNXH ë c¸c n−íc l¹c hËu, ph¶i ¸p dông mét lo¹t gi¶i ph¸p trung gian nh− hµng ho¸, thÞ tr−êng, tiÒn tÖ, chñ nghÜa t− b¶n nhµ n−íc .... ®Ó kh¬i th«ng viÖc giao l−u gi÷a thµnh thÞ vµ n«ng th«n, thóc ®Èy kinh tÕ ph¸t triÓn. C¸ch lµm ®ã lµ phï hîp víi quy luËt ph¸t triÓn cña kinh tÕ x· héi chñ nghÜa. §ã lµ nh÷ng kÕt luËn hoµn toµn míi ®−îc ®óc rót ra tõ thùc tiÔn. §ã còng lµ sù ®ét ph¸ quan träng nhÊt vÒ lý luËn vµ lµ cèng hiÕn lý luËn lín nhÊt cña Lªnin trong qu¸ tr×nh t×m tßi con ®−êng lªn CNXH ë n−íc Nga. Thø ba, hîp t¸c x· lµ m¾t xÝch nèi liÒn nhµ n−íc x· héi chñ nghÜa vµ hµng chôc triÖu hé tiÓu n«ng, lµ gi¶i ph¸p tÊt yÕu ®Ó h−íng dÉn n«ng d©n tiÕn lªn con ®−êng x· héi chñ nghÜa. N«ng d©n chiÕm phÇn lín trong d©n sè c¸c n−íc l¹c hËu, ®ã lµ t×nh h×nh thùc tÕ chñ yÕu cña c¸c n−íc nµy. Lµm thÕ nµo ®Ó xö lý tèt mèi quan hÖ víi n«ng d©n, ®iÒu nµy cã ý nghÜa quan träng nhÊt ®èi víi c«ng cuéc x©y dùng CNXH ë c¸c n−íc l¹c hËu. Lªnin cho r»ng viÖc thiÕt lËp c¸c hîp t¸c x· víi nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau lµ biÖn ph¸p thÝch hîp ®Ó n«ng d©n dÔ tiÕp nhËn vµ qua ®ã h−íng dÉn n«ng d©n tiÕn lªn con ®−êng 10 x· héi chñ nghÜa. Bëi v× hîp t¸c x· cã thÓ t×m ra c¸ch kÕt hîp tèt nhÊt gi÷a lîi Ých riªng cña n«ng d©n víi lîi Ých chung cña nhµ n−íc. Do vËy, cã sù ph¸t triÓn hîp t¸c x· lµ cã “tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu cÇn thiÕt ®Ó x©y dùng mét x· héi chñ nghÜa toµn vÑn”. Thø t−, ph¶i biÕt lîi dông chñ nghÜa t− b¶n ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi chñ nghÜa. Lªnin cho r»ng, nhµ n−íc X« viÕt cã thÓ vµ cÇn ph¶i m¹nh d¹n häc tËp, tham kh¶o kü thuËt vµ kinh nghiÖm qu¶n lý cña c¸c n−íc t− b¶n ph−¬ng T©y ®Ó kh«i phôc vµ ph¸t triÓn kinh tÕ. T− t−ëng cña «ng vÒ chñ nghÜa t− b¶n nhµ n−íc còng nh− c¸c h×nh thøc cô thÓ cña nã lµ sù ph¸t triÓn quan träng ®èi víi chñ nghÜa M¸c. Thø n¨m, coi träng x©y dùng v¨n ho¸, n©ng cao ®êi sèng v¨n ho¸ cña toµn d©n, coi ®ã lµ ®iÒu kiÖn cÇn ph¶i cã ®Ó x©y dùng CNXH ë c¸c n−íc l¹c hËu. Lªnin nhËn thÊy r»ng nÕu kh«ng n¾m v÷ng c¸c tri thøc vµ khoa häc, v¨n ho¸ hiÖn ®¹i, sÏ rÊt khã n©ng cao tè chÊt cña ng−êi lao ®éng, rÊt khã qu¶n lý tèt nÒn kinh tÕ hiÖn ®¹i vµ n©ng cao n¨ng suÊt lao ®éng. Lªnin coi viÖc thùc hiÖn ®iÖn khÝ ho¸ toµn quèc vµ viÖc n¾m v÷ng khoa häc kü thuËt hiÖn ®¹i lµ ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó c¶i t¹o tiÓu n«ng vµ kh¾c phôc tÖ quan liªu. Nghiªn cøu cña Lªnin vÒ con ®−êng x©y dùng CNXH t¹i c¸c n−íc l¹c hËu bao gåm rÊt nhiÒu lÜnh vùc vµ còng rÊt cã gi¸ trÞ. §iÒu ®¸ng tiÕc lµ «ng ch−a kÞp hoµn thµnh viÖc t×m tßi cña m×nh. Vµo cuèi ®êi, «ng ®· cã thÓ nh×n th¼ng vµo t×nh h×nh thùc tÕ cña n−íc Nga l¹c hËu. §øng tr−íc nh÷ng t×nh h×nh míi vµ nh÷ng vÊn ®Ò míi xuÊt hiÖn trong c«ng cuéc x©y dùng CNXH, Lªnin kh«ng hÒ bÞ rµng buéc bëi s¸ch vë vµ nh÷ng quan niÖm truyÒn thèng. ¤ng ®· c¨n cø vµo thùc tÕ thêi ®¹i thay ®æi, c¨n cø vµo thùc tiÔn cña hµng chôc triÖu quÇn chóng, ®Ó lu«n lu«n ®iÒu chØnh vµ thay ®æi quan niÖm cña chóng. ¤ng d¸m ®i vµo thùc tiÔn, m¹nh d¹n s¸ng t¹o ®æi míi, cè g¾ng t×m tßi con ®−êng x©y dùng CNXH phï hîp víi thùc tÕ n−íc Nga. §ã lµ ®Æc ®iÓm lín nhÊt trong quan niÖm vÒ CNXH cña Lªnin. 1.1.1.2. NhËn xÐt chung vÒ c¸c t− t−ëng CNXH, chñ nghÜa céng s¶n Thø nhÊt, CNXH, Chñ nghÜa céng s¶n lµ t− t−ëng h−íng tíi mét x∙ héi phån thÞnh, b×nh ®¼ng vµ v¨n minh. Tæng hîp tÊt c¶ nh÷ng xu h−íng t− t−ëng kh¸c nhau vÒ CNXH trong lÞch sö, ta thÊy nh÷ng nh©n tè chung, tiªu chÝ chung cña CNXH lµ mét x· héi víi ba ®Æc tr−ng c¬ b¶n lµ: Lµ x· héi cã tr×nh ®é ph¸t triÓn ngµy cµng cao, cã nhiÒu s¶n phÈm hµng ho¸ vµ dÞch vô ®Ó ®¶m b¶o cho d©n giµu, n−íc m¹nh, 11 hay lµ mét x· héi phån thÞnh. Lµ x· héi mµ quan hÖ gi÷a ng−êi víi ng−êi lµ b×nh ®¼ng.Lµ mét x· héi ngµy cµng cã tr×nh ®é v¨n minh cao Nh− vËy, CNXH, chñ nghÜa céng s¶n lµ mét xu h−íng tiÕn tíi x· héi phån thÞnh, b×nh ®¼ng vµ v¨n minh. §Êt n−íc nµo cµng phån thÞnh h¬n, cµng b×nh ®¼ng h¬n, cµng v¨n minh h¬n th× cµng dÇn tiÕn tíi CNXH, chñ nghÜa Céng s¶n Thø hai, t− t−ëng cèt lâi cña CNXH, Chñ nghÜa céng s¶n lµ b×nh ®¼ng. Trong ba ®Æc tr−ng kÓ trªn th× nh©n tè cèt lâi nhÊt cña CNXH lµ mét x∙ héi mµ trong ®ã quan hÖ gi÷a ng−êi víi ng−êi lµ b×nh ®¼ng, b×nh ®¼ng vÒ kinh tÕ vµ b×nh ®¼ng vÒ chÝnh trÞ x∙ héi. Së dÜ nãi nh− vËy v× hai lý do sau: Mét lµ, t− t−ëng x· héi chñ nghÜa xuÊt hiÖn trong thêi kú cã sù ph©n ho¸ d©n c− thµnh kÎ giµu, ng−êi nghÌo. KÎ giµu bãc lét ng−êi nghÌo, do vËy, ng−êi nghÌo m¬ −íc tíi mét x· héi tèt ®Ñp h¬n, khong cã sù bãc lét vµ gäi ®ã lµ X· héi chñ nghÜa, Céng s¶n chñ nghÜa. ChÝnh v× vËy, cã t− t−ëng CNXH trong thêi kú n« lÖ, CNXH trong thêi kú phong kiÕn, CNXH trong thêi kú t− b¶n chñ nghÜa. Hai lµ, sù phån thÞnh vµ v¨n minh lµ xu h−íng tÊt yÕu cña sù ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt. Do lùc l−îng s¶n xuÊt ph¸t triÓn, n¨ng suÊt lao ®éng ngµy cµng ®−îc n©ng cao, nªn ch¾c ch¾n x· héi sau ngµy cµng phån thÞnh vµ v¨n minh h¬n x· héi tr−íc. Song cã sù b×nh ®¼ng hay kh«ng b×nh ®¼ng l¹i kh«ng phô thuéc vµo n¨ng suÊt lao ®éng. Cã thÓ cã nh÷ng n−íc, n¨ng suÊt lao ®éng cao, cã nhiÒu hµng ho¸ vµ dÞch vô nh−ng vÉn mÊt b×nh ®¼ng nghiªm träng. ChÝnh trªn ý nghÜa ®ã, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· nãi, kh«ng sî chóng ta nghÌo, chØ sî chóng ta kh«ng c«ng b»ng. V× vËy ®iÒu mÊu chèt cña CNXH lµ vÊn ®Ò b×nh ®¼ng x· héi. Thø ba, CNXH lµ sù s¸ng t¹o, kh«ng sao chÐp, kh«ng gi¸o ®iÒu, phï hîp víi thùc tÕ mçi n−íc. Víi môc tiªu cèt lâi nh»m x©y dùng mét x· héi b×nh ®¼ng, mçi nhµ t− t−ëng ë mçi thêi kú kh¸c nhau ®−a ra c¸c ph−¬ng ¸n kh¸c nhau vÒ CNXH. C¸c ph−¬ng ¸n cô thÓ nµy, ®Òu hµm chøa c¸i chung nhÊt lµ b×nh ®¼ng, song cã nhiÒu nÐt kh¸c biÖt. C¸i kh¸c biÖt râ rµng nhÊt lµ nh÷ng quan ®iÓm kh¸c nhau vÒ c¬ së kinh tÕ cña x· héi x· héi chñ nghÜa. ChØ xem xÐt t− t−ëng cña nh÷ng ng−êi kh«ng t−ëng T©y ¢u ®Õn nay, chóng ta còng thÊy râ sù kh¸c biÖt nµy. 12 Trong nh÷ng nhµ kh«ng t−ëng T©y ¢u, Sant Simon, Phurier th× cho r»ng, c¬ së kinh tÕ cña x· héi míi nµy vÉn dùa trªn chÕ ®é t− h÷u, nh−ng cã c¶i biÕn ®Ó phôc vô lîi Ých chung cho tµon x· héi. R. Owen l¹i cho r»ng, x· héi míi ph¶i dùa trªn së h÷u chung vÒ t− liÖu s¶n xuÊt. K.Marx, F. Engel ñng hé quan ®iÓm cña R. Owen khi dù kiÕn vÒ x· héi t−¬ng lai. §iÒu ®ã l¹i ®−îc thÓ hiÖn triÖt ®Ó h¬n trong ph−¬ng ¸n cña Stalin vÒ x©y dùng nÒn kinh tÕ X· héi chñ nghÜa. Ph−¬ng ¸n cña V.I Lenin th× l¹i kh¸c. Tõ Chñ nghÜa céng s¶n thêi chiÕn chuyÓn sang thùc hiÖn ChÝnh s¸ch kinh tÕ míi lµ qu¸ tr×nh ®æi míi t− duy cña Lªnin vÒ CNXH, Chñ nghÜa céng s¶n. Trong ChÝnh s¸ch kinh tÕ míi, víi chñ tr−¬ng ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn, ®Èy m¹nh s¶n xuÊt vµ trao ®æi hµng ho¸, Lªnin ®· ®−a ra ph−¬ng ¸n x©y dùng CNXH cña m×nh, trong ®ã thõa nhËn sù tån t¹i cña nhiÒu h×nh thøc s¶n xuÊt nh»m ®Èy nhanh sù ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt. Ph−¬ng ¸n cña Lªnin ngµy nay ®−îc c¸c nhµ t− t−ëng céng s¶n Trung Quèc thùc thi mét c¸ch m¹nh mÏ. Nh− vËy, trªn c¬ së c¸i chung nhÊt lµ h−íng tíi mét x· héi b×nh ®¼ng, c¸c nhµ t− t−ëng vÒ CNXH hoÆc lµ dù kiÕn, hoÆc lµ trùc tiÕp tæ chøc x©y dùng CNXH theo c¸c ph−¬ng ¸n kh¸c nhau, theo c¸ch hiÓu kh¸c nhau. Kh«ng chØ nh÷ng ng−êi céng s¶n, nhiÒu nhµ t− t−ëng tiÕn bé kh¸c trong lÞch sö còng ®Ò xuÊt nh÷ng ph−¬ng ¸n vÒ x· héi t−¬ng lai tèt ®Ñp h¬n chñ nghÜa t− b¶n, dùa trªn nÒn t¶ng cña sù b×nh ®¼ng. ChÝnh v× vËy, muèn tiÕn tíi CNXH, chñ nghÜa céng s¶n cÇn ph¶i cã t− duy s¸ng t¹o. CÇn dùa trªn c¸i chung nhÊt ®Ó lùa chän vµ x©y dùng mét ph−¬ng ¸n cô thÓ cho m×nh. ¸p dông mét c¸ch gi¸o ®iÒu nh÷ng nguyªn lý cô thÓ cña c¸c ph−¬ng ¸n cô thÓ vµo mét n−íc sÏ kh«ng thÓ nµo cã ®−îc CNXH, Chñ nghÜa céng s¶n. N¾m v÷ng nh©n tè cèt lâi cña x· héi x· héi chñ nghÜa lµ b×nh ®¼ng, c¨n cø vµo ®iÒu kiÖn cô thÓ cña ®Êt n−íc vµ bèi c¶nh quèc tÕ, v¹ch ra con ®−êng ®i cô thÓ ®Ó x©y dùng CNXH mét c¸ch s¸ng t¹o, kh«ng sao chÐp, kh«ng gi¸o ®iÒu míi cã thÓ ngµy cµng tiÕn gÇn tíi CNXH, chñ nghÜa céng s¶n. 1.1.2. M« h×nh CNXH Liªn X« tr−íc chuyÓn ®æi Sau khi Lªnin mÊt, nhËn thøc cña nh÷ng ng−êi hËu thÕ ®èi víi ChÝnh s¸ch kinh tÕ míi kh«ng thèng nhÊt, trong §¶ng Céng s¶n Liªn X«, ®· cã tranh luËn rÊt gay g¾t. 13 Cuèi nh÷ng n¨m 20, khi Stalin chiÕn th¾ng tÊt c¶ c¸c ph¸i ®èi lËp trong §¶ng, Liªn X« b¾t ®Çu x©y dùng kinh tÕ cã kÕ ho¹ch. §iÒu ®ã ®¸nh dÇu sù chÊm døt ChÝnh s¸ch kinh tÕ míi ë n−íc Nga. §Õn gi÷a nh÷ng n¨m 30, d−íi sù l·nh ®¹o cña Stalin, Liªn X« x©y dùng ®−îc mét thÓ chÕ chÝnh trÞ kinh tÕ t−¬ng ®èi hoµn chØnh, lÞch sö gäi ®ã lµ “m« h×nh Stalin”. §Æc tr−ng næi bËt nhÊt cña m« h×nh ®ã lµ sù tËp trung cao ®é, trung −¬ng tËp quyÒn cao ®é. ThÓ chÕ ®ã thÓ hiÖn mét c¸ch râ rµng quan niÖm cña Stalin vÒ CNXH. BiÓu hiÖn chñ yÕu nh− sau: Thø nhÊt, h×nh thøc së h÷u rÊt ®¬n nhÊt. Stalin coi chÕ ®é së h÷u nhµ n−íc vÒ t− liÖu s¶n xuÊt lµ c¬ së cña kinh tÕ x· héi chñ nghÜa. ¤ng cho r»ng ph¶i dùa vµo kinh tÕ quèc doanh ®Ó tiÕn hµnh c«ng nghiÖp ho¸ x· héi chñ nghÜa. Thùc tÕ, ®ã lµ dùa vµo nh©n lùc, vËt lùc vµ tµi lùc cã trong tay nhµ n−íc vµ dùa vµo c¸c kÕ ho¹ch ph¸p lÖnh vµ c¸c biÖn ph¸p hµnh chÝnh ®Ó thùc hiÖn c«ng nghiÖp ho¸. Stalin nãi :”Ruéng ®Êt quèc h÷u ho¸, c«ng nghiÖp quèc h÷u ho¸, vËn t¶i vµ tÝn dông quèc h÷u ho¸, ngo¹i th−¬ng ®éc quyÒn, néi th−¬ng do nhµ n−íc ®iÒu chØnh - tÊt c¶ nh÷ng c¸i ®ã ®Òu lµ nh÷ng nguån míi, t¹o nªn “t− b¶n gia t¨ng” cã thÓ dïng ®Ó ph¸t triÓn nÒn c«ng nghiÖp n−íc ta. Nh÷ng nguån míi Êy ®Òu tõng cã trong bÊt cø mét n−íc t− s¶n nµo”. Nh− vËy, nhµ n−íc ch¼ng nh÷ng lµ ng−êi chñ cña tÊt c¶ nh÷ng t− liÖu s¶n xuÊt cña mçi xÝ nghiÖp, mµ cßn lµ ng−êi chñ cña mäi ho¹t ®éng cña xÝ nghiÖp, xÝ nghiÖp bÞ mÊt ®i quyÒn tù chñ kinh doanh c¬ b¶n nhÊt. ChÕ ®é së h÷u tËp thÓ lµ mét h×nh thøc cña chÕ ®é c«ng h÷u. §Ó thÝch øng víi nhu cÇu c«ng nghiÖp ho¸ ®Êt n−íc, Liªn X« triÓn khai viÖc tËp thÓ ho¸ n«ng nghiÖp toµn diÖn. Trong mét thêi gian ng¾n hµng chôc v¹n n«ng trang tËp thÓ ®· ®−îc thµnh lËp qua ®ã, c¶i t¹o chÕ ®é së h÷u c¸ thÓ ë n«ng th«n thµnh chÕ ®é së h÷u tËp thÓ. N«ng trang tËp thÓ chÞu sù khèng chÕ chÆt chÏ cña kÕ ho¹ch nhµ n−íc, l¹i ph¶i cã nhiÖm vô giao nép vµ b¸n l−¬ng thùc cïng c¸c n«ng s¶n kh¸c víi sè l−îng lín. V× vËy, n«ng trang tËp thÓ kh«ng cã quyÒn tù chñ kinh doanh, vµ trë thµnh së h÷u nhµ n−íc biÕn t−íng. Thø hai, x©y dùng nÒn kinh tÕ theo kÕ ho¹ch ph¸p lÖnh, b¸c bá c¬ chÕ thÞ tr−êng, h¹n chÕ s¶n xuÊt hµng ho¸ trong ph¹m vi rÊt nhá hÑp. Stalin cho r»ng kinh tÕ kÕ ho¹ch lµ ®Æc tÝnh cè h÷u cña riªng CNXH, r»ng chÕ ®é t− b¶n chñ nghÜa kh«ng bao giê cã thÓ tæ chøc ®−îc s¶n xuÊt theo kÕ ho¹ch. §Æc tr−ng c¬ b¶n cña kinh tÕ kÕ ho¹ch lµ ë chç nã mang tÝnh chÊt ph¸p lÖnh vµ tÝnh chÊt c−ìng chÕ; kÕ ho¹ch lµ luËt ph¸p. NÕu kh«ng kÕ ho¹ch sÏ kh«ng thÓ chØ ®¹o ®−îc nÒn kinh tÕ toµn quèc. 14 Quan niÖm cña Stalin vÒ quan hÖ hµng ho¸ - tiÒn tÖ trong thêi kú x©y dùng CNXH, nãi chung, kh«ng tho¸t khái sù rµng buéc cña quan niÖm truyÒn thèng. Tuy nhiªn, Stalin kh«ng thÓ kh«ng nh×n thÊy mét thùc tÕ lµ Liªn X« lóc Êy vÉn cßn s¶n xuÊt vµ l−u th«ng hµng ho¸, kh«ng thÓ xo¸ bá ®−îc. V× vËy, quan niÖm cña «ng vÒ lÜnh vùc nµy kh¸ phøc t¹p. ¤ng cho r»ng, s¶n xuÊt hµng ho¸ lµ giai ®o¹n cao nhÊt cña nÒn s¶n xuÊt t− b¶n chñ nghÜa, nh−ng kh«ng thÓ lÉn lén s¶n xuÊt hµng ho¸ víi s¶n xuÊt t− b¶n chñ nghÜa, r»ng trong x· héi x· héi chñ nghÜa vÉn cßn s¶n xuÊt hµng ho¸ cã liªn hÖ víi chÕ ®é c«ng h÷u; trong CNXH, t− liÖu s¶n xuÊt kh«ng thÓ coi lµ hµng ho¸ ®Ó ®−a vµo lÜnh vùc l−u th«ng; gi¸ c¶ cña t− liÖu s¶n xuÊt chØ dïng ®Ó h¹ch to¸n kinh tÕ, kh«ng ph¶i lµ gi¸ trÞ vµ gi¸ c¶ theo ý nghÜa kinh tÕ häc; s¶n xuÊt hµng ho¸ cña CNXH lµ mét lo¹i s¶n xuÊt hµng ho¸ ®Æc biÖt, ph¹m vi s¶n xuÊt hµng ho¸ nµy chØ h¹n chÕ trong lÜnh vùc vËt phÈm tiªu dïng, t− liÖu s¶n xuÊt chØ trë thµnh hµng ho¸ trong lÜnh vùc ngo¹i th−¬ng; CNXH ph¶i ra søc ®Èy m¹nh viÖc trao ®æi s¶n phÈm, tõng b−íc tiÕn tíi xo¸ bá s¶n xuÊt hµng ho¸ vµ l−u th«ng hµng ho¸; quy luËt gi¸ trÞ vÉn cßn t¸c dông ®iÒu tiÕt nhÊt ®Þnh trong lÜnh vùc vËt phÈm tiªu dïng, kh«ng cßn t¸c dông trong lÜnh vùc t− liÖu s¶n xuÊt, tuy nhiªn, vÉn cã thÓ lîi dông mét sè h×nh thøc nµo ®ã cña quy luËt gi¸ trÞ. Thø ba, thùc hiÖn chÕ ®é qu¶n lý tËp trung cao ®é. Trong quan hÖ gi÷a trung −¬ng vµ ®Þa ph−¬ng quyÒn qu¶n lý kinh tÕ chñ yÕu tËp trung ë trung −¬ng vµ n−íc céng hoµ trong liªn bang. Trong quan hÖ gi÷a nhµ n−íc vµ xÝ nghiÖp, quyÒn quyÕt s¸ch vÒ s¶n xuÊt l−u th«ng vµ ph©n phèi, chñ yÕu tËp trung trong tay nhµ n−íc. Nhµ n−íc thùc hiÖn biÖn ph¸p thu chi thèng nhÊt ®èi víi c¸c xÝ nghiÖp, thùc hiÖn biÖn ph¸p thèng nhÊt thu mua vµ bao tiªu ®èi víi s¶n phÈm cña c¸c xÝ nghiÖp. C¸c xÝ nghiÖp thùc hiÖn chÕ ®é qu¶n lý b»ng biÖn ph¸p hµnh chÝnh lµ chñ yÕu. C¬ chÕ qu¶n lý nãi trªn ®· ®−a ®Õn t×nh tr¹ng bé m¸y ph×nh ra, ng−êi nhiÒu viÖc Ýt, bÖnh quan liªu n¶y në, g©y tæn th−¬ng nghiªm träng ®Õn tÝnh tÝch cùc s¸ng t¹o cña c¸c ®Þa ph−¬ng vµ c¸c xÝ nghiÖp. Thø t−, dïng biÖn ph¸p hµnh chÝnh ®Ó qu¶n lý kinh tÕ, dïng ®Êu tranh chÝnh trÞ ®Ó can thiÖp, dïng ph¸p lÖnh, chÝnh s¸ch, quyÕt ®Þnh vµ c¸c biÖn ph¸p hµnh chÝnh kh¸c ®Ó ®iÒu chØnh quan hÖ gi÷a c¸c c¬ quan chñ qu¶n kinh tÕ vµ xÝ nghiÖp, ®Ó tæ chøc vµ ®iÒu hµnh ho¹t ®éng kinh tÕ x· héi. VÒ quan hÖ gi÷a c¸c ngµnh kinh tÕ, ®−îc nhÊn m¹nh mét c¸ch phiÕn diÖn viÖc −u tiªn ph¸t triÓn c«ng nghiÖp nÆng, nhÊt lµ ®· coi c«ng nghiÖp quèc phßng cã vÞ trÝ 15 hµng ®Çu, g©y t×nh tr¹ng mÊt c©n ®èi l©u dµi trong tû lÖ ph¸t triÓn kinh tÕ quèc d©n. Ngoµi ra, cßn thùc thi chÝnh s¸ch g©y søc Ðp “c−ìng chÕ” ®èi víi nh÷ng ý kiÕn bÊt ®ång vµ m©u thuÉn trong §¶ng, trong sinh ho¹t chÝnh trÞ cña ®Êt n−íc, lµm cho thÓ chÕ nãi chung ngµy cµng khÐp kÝn. Stalin ®· thµnh lËp m« h×nh CNXH ®Çu tiªn trªn thÕ giíi t¹i Liªn X«. M« h×nh nµy ®· ph¸t huy t¸c dông tÝch cùc trong ®iÒu kiÖn lÞch sö lóc bÊy giê. Nã ®· lµm cho Liªn X« thùc hiÖn c«ng nghiÖp ho¸ trong mét thêi gian t−¬ng ®èi ng¾n, t¹o nªn c¬ së vËt chÊt v÷ng ch¾c cho Liªn X« ®¸nh th¾ng bän ph¸t xÝt. VÒ c¨n b¶n, do Stalin thiÕu nhËn thøc khoa häc s©u s¾c ®èi víi quy luËt kh¸ch quan cña sù ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi chñ nghÜa, ®èi víi b¶n chÊt CNXH, nªn m« h×nh x· héi chñ nghÜa ®−îc lËp d−íi sù chØ ®¹o cña «ng kh«ng tr¸nh khái mang nhiÒu khuyÕt tËt. §Õn cuèi ®êi, Stalin l¹i xa rêi thùc tÕ, b¶o thñ cè chÊp, kh«ng muèn c¶i c¸ch, khiÕn m« h×nh ®ã ngµy cµng x¬ cøng, tÝnh −u viÖt cña chÕ ®é x· héi chñ nghÜa kh«ng thÓ tá râ ®−îc. C¬ cÊu thùc tÕ cña hÖ thèng "StalinÝt" ®−îc h×nh thµnh bëi c¸c nh©n tè vµ ®iÒu kiÖn mang tÝnh lÞch sö. TÊt c¶ c¸c yÕu tè trªn lµ do sù kÐm ph¸t triÓn vÒ lÞch sö 1 vµ sù duy tr× mét nÒn kinh tÕ kÐp, tiÒn c«ng nghiÖp ho¸ vµ nöa c«ng nghiÖp ho¸ víi sù tån t¹i cña c¸c thÓ chÕ tiÒn chñ nghÜa t− b¶n, truyÒn thèng vµ thãi quen cña x· héi nh÷ng c¸i ®· t¹o ra nhu cÇu cÊp b¸ch cña sù hiÖn ®¹i ho¸ vµ t− t−ëng b¾t kÞp c¸c n−íc ph¸t triÓn. Th¸i ®é thï ®Þch ban ®Çu hay ph¸i sinh cña m«i tr−êng quèc tÕ ®ãng mét vai trß quan träng t−¬ng tù. Nã t¹o ra c¸c ¸p lùc chèng l¹i sù æn ®Þnh, c¸c nguy c¬ qu©n sù vµ th¸i ®é chiÕn tranh l¹nh, ch¹y ®ua vò trang vµ sù ph©n biÖt th−¬ng m¹i, tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu nµy n¶y sinh hay t¨ng c−êng vµ hîp thøc ho¸ c¶ qu¸ tr×nh qu©n sù ho¸ bªn trong vµ chÝnh s¸ch khèi quèc tÕ th«ng qua c¸c mèi nguy hiÓm thùc sù hay ®−îc lÜnh héi. Kh¸i niÖm sai vÒ "CNXH ë mét n−íc"(hay ë mét sè n−íc chËm tiÕn) ®· t¸ch ra khái hÖ thèng t− b¶n chñ nghÜa trªn thÕ giíi vµ h×nh thµnh mét x· héi míi vµ hÖ thèng thÕ giíi míi, ®éc lËp vµ ®èi chäi l¹i chñ nghÜa t− b¶n cã nh÷ng t¸c ®éng cña nã. 1 Xem A. GERSCHENKRON: Sù tôt hËu kinh tÕ trong c¸c vÊn ®Ò lÞch sö. Cambridge 1962; I.T. BEREND, GY. RANKI: NÒn kinh tÕ cña sù kÐm ph¸t triÓn. T¸i b¶n lÇn thø 5, AkadÐmiai Kiadã, Budapest 1988. 16 ë c¸c n−íc Trung vµ §«ng ¢u sù ra ®êi cña CNXH theo kiÓu X« ViÕt sau chiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø II - bªn c¹nh sù tham gia cña chñ nghÜa céng s¶n trong lµn sãng chèng l¹i §øc quèc x·, vµ vai trß n¨ng ®éng cña nh÷ng n−íc nµy trong viÖc t¸i thiÕt sau chiÕn tranh ®Òu gia t¨ng mét c¸ch t¹m thêi sù thiÖn c¶m cña quÇn chóng-®−îc liªn kÕt víi mét sè ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh. Tr−íc tiªn, sù ph©n chia Ch©u ¢u thµnh hai khèi ¶nh h−ëng sau chiÕn tranh thÕ giíi II. H¬n n÷a, sù ®ång thêi cña qu¸ tr×nh "cÊp tiÕn qu¸ møc" 2 vµ sù ph©n cùc trong ®êi sèng chÝnh trÞ lµm tan vì sù hîp t¸c vµ liªn kÕt tr−íc ®ã vµ ®Èy c¸c ®¶ng d©n chñ ra khái chÝnh phñ vµ quèc héi. Qu¸ tr×nh trªn l¹i ®−îc "hç trî" Ýt nhiÒu bëi sù can thiÖp trùc tiÕp cña Liªn X«, c¸c ¸p lùc kinh tÕ chÝnh trÞ hay c¸c ¶nh h−ëng trùc tiÕp cña n−íc nµy ®Ó buéc hay khuyÕn khÝch mét c¸ch m¹nh mÏ viÖc chÊp nhËn hay sao chÐp m« h×nh X« ViÕt. Nh÷ng ®Æc ®iÓm trªn ®©y vÒ ®iÒu kiÖn lÞch sö vµ ®Æc biÖt lµ mèi quan hÖ gi÷a chñ nghÜa d©n téc vµ hÖ thèng CNXH còng cã thÓ gióp chóng ta hiÓu mét sè ®Æc ®iÓm vµ kh¸c biÖt nhÊt ®Þnh trong qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi. HÖ qu¶ cña hÖ thèng nµy tÊt nhiªn n¶y sinh kh«ng chØ tõ ®iÒu kiÖn ra ®êi mµ cßn tõ c¬ chÕ h×nh thµnh vµ c¸c t¸c ®éng cña sù vËn hµnh hÖ thèng ®ã. §Æc tr−ng chung nhÊt vµ quan träng nhÊt cña hÖ thèng x· héi chñ nghÜa trong d¹ng "cæ ®iÓn" 3cã thÓ ®−îc tãm t¾t nh− sau: Mét lµ, sù gi¸n ®o¹n hay t¸ch biÖt vµ ®èi nghÞch víi thÕ giíi bªn ngoµi kÐo theo sù qu©n sù ho¸ phøc t¹p x· héi vµ nÒn kinh tÕ còng nh− hÖ thèng chÝnh trÞ, c¸c thÓ chÕ vµ b¶n th©n ®¶ng cÇm quyÒn; Hai lµ, Chñ nghÜa nhµ n−íc cã c¬ së vÒ mÆt kinh tÕ tõ sù thèng trÞ cña së h÷u nhµ n−íc vµ vÒ mÆt thÓ chÕ dùa trªn vai trß chñ ®¹o, ®i kÌm víi chñ nghÜa gia tr−ëng, cña quyÒn lùc tËp trung vµo nhµ n−íc ngµy cµng ®Ì nÆng lªn c¸c thµnh phÇn yÕu kÐm ®ang tån t¹i cña "x· héi d©n sù" còng nh− lªn lÜnh vùc kinh doanh vµ s¸ng t¹o; §ång thêi can thiÖp vµo tÊt c¶ c¸c mÆt cña ®êi sèng con ng−êi; 2 "Sù cÊp tiÕn qu¸ møc" víi xu h−íng ph©n cùc vÒ chÝnh trÞ trë thµnh mét hiÖn t−îng phæ biÕn ë nh÷ng n−íc mµ t¹i ®ã c¸c lùc l−îng chÝnh trÞ cã thÓ dùa vµo ñng hé vµ b¶o vÖ cña quyÒn lùc bªn ngoµi ®Ó t×m kiÕm sù tho¶ hiÖp víi c¸c lùc l−îng trong n−íc. 3 J.KORNAI, trong bµi viÕt HÖ thèng XHCN: NÒn kinh tÕ chÝnh trÞ cña chñ nghÜa céng s¶n. Princeton University Press, 1992, ph©n biÖt "sù qu¸ ®é mang tÝnh c¸ch m¹ng sang hÖ thèng cæ ®iÓn", thêi kú dµi h¬n cña "CNXH cæ ®iÓn" víi "hÖ thèng c¶i c¸ch" (hay "CNXH c¶i c¸ch") trong khi gäi hÖ thèng míi hiÖn t¹i lµ "hËu XHCN", "sù qu¸ ®é tõ CNXH sang CNTB" (tr. 19-20) 17 Ba lµ, hÖ thèng mét ®¶ng ®−îc x©y dùng v÷ng ch¾c cã trËt tù nh− lµ c¬ së cña chñ nghÜa nhµ n−íc, víi viÖc thùc hiÖn chèng d©n chñ, vµ ®éc quyÒn th«ng qua ®¶ng l·nh ®¹o vÒ quyÒn lùc, viÖc ra quyÕt ®Þnh, kiÓm so¸t vµ lùa chän do sù hîp nhÊt c¸c thµnh phÇn ë cÊp cao nhÊt, cña nhµ n−íc vµ ®¶ng l·nh ®¹o, sù lÖ thuéc vÒ qu¶n lý nhµ n−íc t¹i tÊt c¶ c¸c cÊp ®èi víi l·nh ®¹o ®Þa ph−¬ng, chiÕm lÊy c¸c dÞch vô c«ng céng trong khi coi tÊt c¶ c¸c ®¶ng ph¸i kh¸c mµ sù tån t¹i chØ lµ h×nh thøc, tÊt c¶ c¸c tæ chøc x· héi vµ c¸c tæ chøc th−¬ng m¹i chØ víi vai trß cña "d©y dÉn ®éng". Bèn lµ, c¸c tæ chøc gÇn nh− lµ qu©n sù vµ hÖ thèng qu¶n lý tËp trung cña nÒn kinh tÕ t−¬ng tù nh− trong nÒn kinh tÕ thêi chiÕn. Nã lµm gi¶m vai trß cña thÞ tr−êng, víi viÖc ra kÕ ho¹ch chung vµ chi tiÕt, qu¸ tr×nh ra quyÕt ®Þnh tËp trung, phèi hîp vµ kiÓm so¸t, mèi quan hÖ däc gi÷a nh÷ng ng−êi l·nh ®¹o, sù thiÕu thèn, l·ng phÝ nguån lùc, "rµng buéc ng©n s¸ch mÒm"4 vµ mét chÝnh s¸ch kinh tÕ m¹o hiÓm bá qua c¸c ®iÒu kiÖn kh¸ch quan vµ ¸p dông ph−¬ng ph¸p Ðp buéc vÒ "tÝch luü t− b¶n s¬ khai", thóc ®Èy t¨ng tr−ëng, c«ng nghiÖp ho¸ vµ tËp thÓ ho¸. N¨m lµ, sù ®éc quyÒn vÒ hÖ t− t−ëng vµ v¨n ho¸ víi c¸ch thøc kiÓm so¸t ®êi sèng v¨n ho¸ vµ khoa häc x· héi cøng nh¾c ¸p ®Æt lªn c¸c khoa häc x· héi mét chøc n¨ng vÒ hÖ t− t−ëng cña viÖc hîp thøc ho¸ quyÒn lùc chÝnh trÞ vµ viÖc thùc hiÖn nã phï hîp víi nh÷ng ng−êi l·nh ®¹o M¸c-xÝt gi¸o ®iÒu ®−îc liÖt vµo hµng “Th¸nh”. L«gic c¬ b¶n cña c¬ chÕ lµ l«gic cña sù qu©n sù ho¸ n¶y sinh tõ sù t¸ch biÖt vµ ®èi nghÞch víi thÕ giíi bªn ngoµi. L«gic nµy Ýt nhiÒu lµ sù kÕt hîp ®ång thêi cña sù nhËn thøc mang tÝnh tù ph¸t vµ lÞch sö trong thêi kú ®Çu cña nh÷ng thay ®æi mang tÝnh c¸ch m¹ng vµ "chñ nghÜa céng s¶n thêi chiÕn" ë n−íc Nga X« ViÕt, kh«ng chØ tån t¹i vµ lan trµn mµ cßn trë thµnh mét nh©n tè quyÕt ®Þnh l©u dµi vµ toµn diÖn ®èi víi hÖ thèng ®−îc cñng cè vÒ Chñ nghÜa StalinÝt hoµn h¶o ë mäi n¬i, nã gi¶i thÝch cho tÊt c¸c ®Æc ®iÓm kh¸c cña m×nh. Sù qu©n sù ho¸ -®· ®Ò cËp vÒ vai trß quan träng cña nhµ n−íc- ®iÓn h×nh trong thêi kú chiÕn tranh vµ sù can thiÖp trùc tiÕp vµo nÒn kinh tÕ, kh«ng ®Ó l¹i mét vai trß nµo cho tÝnh tù ph¸t trªn thÞ tr−êng, trõ trªn "thÞ tr−êng chî ®en". Nã ®−îc liªn kÕt chÆt chÏ víi hÖ thèng qu¶n lý vµ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung víi nh÷ng mÖnh lÖnh vµ môc tiªu cô thÓ hay c¸c chØ tiªu b»ng hiÖn vËt vµ mét c¸ch tiÕp cËn mang tÝnh ®Þnh l−îng. Sù tËp trung tÝch luü c¸c thÆng d− s½n cã, ph©n bæ vµ t¸i ph©n phèi nguån lùc ®i kÌm víi sù më réng viÖc "®ãi ®Çu t−" vµ "rµng buéc ng©n s¸ch mÒm"- gièng trong thêi 18 chiÕn"- lµ tÊt c¶ nh÷ng ®Æc ®iÓm næi bËt cña nÒn kinh tÕ thêi chiÕn. Sù kÕt hîp gi÷a thiÕu cung, d− cÇu vµ sù l·ng phÝ ë quy m« lín, ®Çu t− kh«ng hiÖu qu¶, sù kÐm nh¹y c¶m cña chi phÝ vµ gi¸ c¶-gièng nh− khu vùc qu©n sù trong bÊt kú nÒn kinh tÕ nµo- sù kh«ng quan t©m ®Õn c¸c ®iÒu kiÖn sinh th¸i vµ viÖc g©y « nhiÓm m«i tr−êng ë quy m« lín, gièng nh− trong chiÕn tranh hay trong ho¹t ®éng qu©n sù, còng lµ ®Æc tr−ng cho mét hÖ thèng kinh tÕ ®−îc qu©n sù ho¸. ViÖc cïng tån t¹i sù thiÕu hôt lao ®éng vµ ®Çy ®ñ viÖc lµm ë tÇm vÜ m« víi thÊt nghiÖp ©m Ø "trong ph¹m vi c¸c cæng" ë tÇm vi m« lµ mét hiÖn t−îng th−êng thÊy trong qu©n ®éi. ChÝnh s¸ch kinh tÕ tù cÊp tù tóc v× sù tù ®¸p øng, t¨ng tr−ëng bÞ thóc Ðp vµ −u tiªn ®èi víi c¸c ngµnh c«ng nghiÖp nÆng còng lµ nh÷ng ®Æc tr−ng trong nÒn kinh tÕ x· héi chñ nghÜa vµ nÒn kinh tÕ thêi chiÕn. Sù qu©n sù ho¸ còng thÓ hiÖn qua viÖc cung cÊp chung cho tÊt c¶ c¸c nhu cÇu thiÕt yÕu cña ®êi sèng nh− l−¬ng thùc, n−íc, quÇn ¸o, nhµ ë, thuèc men cho tÊt c¶ mäi ng−êi ë møc thÊp nh− trong qu©n ®éi, vµ sù kÕt hîp cña chÕ ®é tr¶ l−¬ng vµ ph©n phèi thu nhËp theo chñ nghÜa b×nh qu©n gi÷a c¸c tÇng líp x· héi, víi ®Æc quyÒn qu¸ møc vµ nh÷ng lîi Ých bªn ngoµi ®èi víi "ng−êi s¸ng lËp" , "nh÷ng quan chøc" −u tó. Sù kiÒm to¶ nh÷ng t− t−ëng s¸ng t¹o c¸ nh©n, ho¹t ®éng tù ph¸t vµ sù h¹n chÕ qu¶ng c¸o vµ th«ng tin, sù chiÕm −u thÕ cña c¸c ¸p lùc vµ kiÓm so¸t an ninh, sù ®Ò phßng vµ nghi ngê lµ ®Æc tr−ng gièng nhau cña hÖ thèng qu©n sù ho¸ vµ CNXH. Sù qu©n sù ho¸ x· héi nµy lµ hÖ qu¶ cña sù t¸ch biÖt vµ ®èi ®Çu víi thÕ giíi bªn ngoµi. §iÒu nµy gióp chóng ta cã thÓ hiÓu ®−îc t¹i sao bÊt kú sù níi láng viÖc t¸ch biÖt, bÊt kú liªn hÖ nµo (nh− trong chiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø II) víi bªn ngoµi hay b×nh th−êng ho¸ mét phÇn c¸c mèi quan hÖ, sù bít c¨ng th¼ng vµ t¸i liªn kÕt dÇn dÇn víi nÒn kinh tÕ thÕ giíi ®· ngµy cµng xãi mßn c¬ së cña hÖ thèng vµ t¹i sao qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi cña nã l¹i liªn hÖ chÆt chÏ víi viÖc më cöa x· héi ra thÕ giíi bªn ngoµi. 1.1.3. HÖ qu¶ cña CNXH vµ nguyªn nh©n cña qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi Thêi kú ph¸t triÓn vµng son cña CNXH, diÔn ra trong thêi gian ng¾n ë Liªn x« còng nh− nh÷ng n−íc kh¸c, c¸c hÖ qu¶ cña nã ®· chøng tá ®−îc b−íc tiÕn trªn nhiÒu mÆt. §iÒu nµy do thùc tÕ cña nh÷ng thËp kû ®Çu sau chiÕn tranh, khi mµ tÊt c¶ c¸c n−íc trong khèi X« ViÕt Ýt nhiÒu bÞ c« lËp khái phÇn cßn l¹i cña thÕ giíi bëi "bøc rÌm s¾t". Bªn c¹nh ®ã sù chØ huy, chñ nghÜa cÊp tiÕn vµ tèc ®é ®−îc ®Èy nhanh cña sù thay ®æi vÒ c¬ cÊu vµ thÓ chÕ t¹i nh÷ng n−íc nµy ®· cã nh÷ng t¸c ®éng m¹nh. Song, do kÐo dµi thêi kú t¸ch biÖt víi phÇn cßn l¹i cña thÕ giíi, hÖ thèng XHCN ®· bá lì nh÷ng c¬ héi ph¸t triÓn. Lµn sãng ®Çu tiªn cña cuéc 19