Tài liệu Hệ thống bài tập luyện viết đoạn văn lập luận chứng minh cho học sinh trung học cơ sở

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC TRẦN THỊ HỒNG DUYÊN HỆ THỐNG BÀI TẬP LUYỆN VIẾT ĐOẠN VĂN LẬP LUẬN CHỨNG MINH CHO HỌC SINH TRUNG HỌC CƠ SỞ LUẬN VĂN THẠC SĨ SƯ PHẠM NGỮ VĂN HÀ NỘI - 2014 1 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC TRẦN THỊ HỒNG DUYÊN HỆ THỐNG BÀI TẬP LUYỆN VIẾT ĐOẠN VĂN LẬP LUẬN CHỨNG MINH CHO HỌC SINH TRUNG HỌC CƠ SỞ LUẬN VĂN THẠC SĨ SƯ PHẠM NGỮ VĂN CHUYÊN NGÀNH: LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC (BỘ MÔN NGỮ VĂN) Mã số: 60 14 01 11 Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Nguyễn Quang Ninh HÀ NỘI - 2014 2 LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lời cảm ơn chân thành và sâu sắc nhất tới PGS. TS Nguyễn Quang Ninh - người đã trực tiếp hướng dẫn khoa học, tận tình giảng dạy, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Đồng thời, tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu cùng các Thầy, Cô giáo và cán bộ các Phòng - Ban Trường Đại học Giáo dục - Đại học Quốc Gia Hà Nội đã nhiệt tình giảng dạy, giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu. Xin được gửi lời cảm ơn đến Ban giám hiệu trường Trung học cơ sở Việt - Úc Hà Nội (Hà Nội), trường Trung học cơ sở Đoàn Thị Điểm (Hà Nội) và trường Trung học cơ sở Yên Phụ (Bắc Ninh) cùng các bạn bè, đồng nghiệp, người thân và học sinh đã dành cho tôi sự chia sẻ quý báu trong quá trình hoàn thành luận văn. Hà Nội, tháng 11 năm 2014 Tác giả luận văn Trần Thị Hồng Duyên i DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Viết tắt Viết đầy đủ GV Giáo viên HS Học sinh THCS Trung học cơ sở THPT Trung học phổ thông ii MỤC LỤC Trang Lời cảm ơn ................................................................................................ i Danh mục viết tắt ........................................................................................ii . Mục lục .......................................................................................................iii . Danh mục các bảng ......................................................................................v Danh mục các biểu đồ, sơ đồ.......................................................................v.i MỞ ĐẦU................................................................................................ 1 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA HỆ THỐNG BÀI TẬP LUYỆN VIẾT ĐOẠN VĂN LẬP LUẬN CHỨNG MINH CHO HỌC SINH TRUNG HỌC CƠ SỞ .................................................1.0 1.1. Cơ sở lý luận ........................................................................................1.0 1.1.1. Chứng minh và lập luận chứng minh .................................................1.0 1.1.2. Đoạn văn và đoạn văn lập luận chứng minh ......................................1.7 1.2. Cơ sở thực tiễn .....................................................................................2.4 1.2.1. Bài tập luyện viết đoạn văn lập luận chứng minh trong chương trình, sách giáo khoa Ngữ văn Trung học cơ sở...........................................2.4 1.2.2. Thực trạng dạy học luyện viết đoạn văn lập luận chứng minh ở trường Trung học cơ sở ...............................................................................2.8 Tiểu kết Chương 1.......................................................................................3.4 Chương 2: HỆ THỐNG BÀI TẬP LUYỆN VIẾT ĐOẠN VĂN LẬP LUẬN CHỨNG MINH CHO HỌC SINH TRUNG HỌC CƠ SỞ...............3.5 . 2.1. Những nguyên tắc xây dựng hệ thống bài tập luyện viết đoạn văn lập luận chứng minh cho học sinh Trung học cơ sở................................ 35 2.1.1. Khái niệm hệ thống bài tập ................................................................35 2.1.2. Những nguyên tắc cơ bản của việc xây dựng hệ thống bài tập ...........3.7 2.2. Hệ thống bài tập luyện kĩ năng lập luận chứng minh trong đoạn văn nghị luận cho học sinh Trung học cơ sở...............................................3.9 . 2.2.1. Bài tập nhận diện ...............................................................................4.0 2.2.2. Bài tập dựng đoạn .............................................................................5.4 2.2.3. Bài tập chữa lỗi..................................................................................6.3 iii Tiểu kết Chương 2.......................................................................................7.9 Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM .................................................8.0 3.1. Mục đích thực nghiệm..........................................................................8.0 3.2. Đối tượng và địa bàn thực nghiệm........................................................8.0 3.3. Kế hoạch thực nghiệm..........................................................................8.1 3.4. Nội dung thực nghiệm ..........................................................................8.2 3.4.1. Thiết kế giáo án .................................................................................8.2 3.4.2. Tổ chức thực nghiệm.........................................................................9.6 3.4.3. Đánh giá kết quả thực nghiệm ...........................................................9.6 Tiểu kết Chương 3......................................................................................100 .. KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ...........................................................101 .. 1. Kết luận................................................................................................ 101 2. Khuyến nghị...........................................................................................102 .. TÀI LIỆU THAM KHẢO........................................................................103 .. PHỤ LỤC................................................................................................ 106 iv DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 1.1: Thời lượng dành cho các phép lập luận trong chương trình Ngữ văn THCS............................................................................................2.6 Bảng 1.2: Hệ thống các bài về phép lập luận chứng minh trong chương trình Ngữ văn THCS.......................................................................26 . Bảng 1.3: Hệ thống các bài về đoạn văn nghị luận trong chương trình Ngữ văn THCS............................................................................................2.7 Bảng 1.4: Sự phân bố các dạng bài tập viết đoạn văn trong các bài liên quan đến lập luận chứng minh chương trình Ngữ văn THCS................27 . Bảng 1.5: Tổng hợp điều tra giáo viên.........................................................2.9 Bảng 1.6: Tổng hợp điều tra học sinh ..........................................................3.1 Bảng 1.7: Tổng hợp khảo sát lỗi lập luận của học sinh ................................32 Bảng 3.1: Thông tin lớp thực nghiệm và đối chứng................................ 81 Bảng 3.2: So sánh kết quả kiểm tra lớp thực nghiệm và đối chứng.............98 . v DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ, MÔ HÌNH, BIỂU ĐỒ Trang Sơ đồ 2.1. Sơ đồ tổng quát hệ thống bài tập luyện viết đoạn văn lập luận chứng minh cho học sinh THCS ...........................................................0 4 Mô hình 2.1: Mô hình các kiểu đoạn văn thường gặp trong văn nghị luận ........4.6 . Biểu đồ 3.1. Kết quả kiểm tra lớp thực nghiệm và lớp đối chứng .................9 9 vi MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Văn nghị luận là một thể văn ra đời từ rất lâu, cũng là một trong những kiểu văn bản quan trọng được đưa vào giảng dạy trong nhà trường. Tập làm văn nói chung và làm văn nghị luận nói riêng mang tính chất thực hành, tổng hợp rõ rệt, cái đích của nó không chỉ là giúp học sinh nắm vững các nội dung lý thuyết mà quan trọng hơn là rèn luyện và phát triển tư duy, nhận thức trừu tượng, lí tính, khoa học trước một vấn đề đặt ra trong đời sống. Đây là một mục tiêu, nhiệm vụ hàng đầu trong giáo dục giúp học sinh có được một bản lĩnh sống đúng đắn, dám thể hiện quan điểm, chính kiến của mình, rèn cho học sinh phát huy được tiềm năng, cá tính sáng tạo của bản thân trước những hiện tượng đặt ra trong văn học và cuộc sống. 1.2. Mục đích của văn nghị luận là trình bày tư tưởng, tác động mạnh mẽ vào nhận thức lí tính và thuyết phục người đọc, người nghe. Lập luận chính là một phương tiện quan trọng để tạo nên tính thuyết phục của một bài văn nghị luận. Trong cuộc sống cũng như trong làm văn nghị luận, lập luận chứng minh có ý nghĩa hết sức quan trọng. Aristote từng nói: "Để thuyết phục cần phải chứng minh"[36, tr.221] . Nhà giáo Văn Như Cương khi trả lời cho câu hỏi vì sao cần dạy chứng minh đã khẳng định: "Đâu phải chỉ trong Toán học mới có chứng minh. Muốn mọi người tin vào điều ta nói, ta cần phải chứng minh (...) Muốn vậy thì phải nói có sách, mách có chứng, không nói vu vơ, hàm hồ. Học cách chứng minh tức là học cách lập luận cho chặt chẽ, cho có lí, học cách trình bày cho trong sáng, cho có tính thuyết phục."[Văn Như Cương, dẫn từ Một góc nhìn của tri thức, Nhà xuất bản Trẻ, 2003]. Do đó, rèn luyện thao tác lập luận chứng minh là vô cùng cần thiết trong cuộc sống và trong làm văn nghị luận. 1.3. Đoạn văn được xác định như một đơn vị cơ sở của văn bản. Đoạn văn có thể được nghiên cứu dưới góc độ tĩnh: mô hình, cấu trúc, phân loại ... cũng có thể dưới góc độ động: quy trình xây dựng đoạn văn. Trong quá trình dạy học làm văn nghị luận, việc rèn luyện kĩ năng lập luận chứng minh trong đoạn văn thông qua hệ thống bài tập là một một mắt xích không thể thiếu của quá trình dạy học. Bởi lẽ, rèn luyện kĩ năng lập luận chứng minh trong đoạn văn sẽ là một bước cơ bản nhưng vô cùng quan trọng trong việc hình thành và phát triển kĩ năng lập luận trong 1 bài văn nghị luận. Chất lượng của một bài văn phụ thuộc rất nhiều vào khả năng dựng đoạn của người viết. Hơn nữa, đoạn văn còn đáp ứng được những yêu cầu khác về sư phạm như gọn, dễ xây dựng và ít mất thời gian. 1.4. Hiện nay, lập luận chứng minh đã được đưa vào trong chương trình giảng dạy từ lớp 7 và trở thành một thao tác lập luận khá quen thuộc với giáo viên và học sinh. Nhưng để lập luận chứng minh trở thành một kĩ năng trong tư duy và phát huy được hiệu quả của nó thì giáo viên cần chú trọng hơn nữa trong việc rèn luyện kĩ năng này trong bài văn nghị luận, mà trước hết là thông qua đơn vị cơ bản của văn bản là đoạn văn. Trong quá trình giảng dạy, nhiều giáo viên chưa có sự phối hợp nhuần nhuyễn giữa lý thuyết và thực hành, chưa đưa ra được những mẫu bài tập phong phú để rèn cho học sinh viết đoạn văn, từ đó tiến tới một yêu cầu lớn hơn là viết bài văn hoàn chỉnh. Vì thế, xuất hiện tình trạng nhiều bài văn không có kết cấu rõ ràng, rành mạch, thiếu logic, mà một trong những nguyên nhân chính là kĩ năng viết đoạn văn chưa được luyện tập thành thục. Xuất phát từ những lý do trên, chúng tôi lựa chọn và nghiên cứu đề tài "Hệ thống bài tập luyện viết đoạn văn lập luận chứng minh cho học sinh THCS" với mong muốn góp phần nâng cao chất lượng dạy học văn nghị luận nói chung và thao tác lập luận chứng minh nói riêng. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 2.1. Lịch sử nghiên cứu về lập luận chứng minh Từ lâu, logic học đã quan tâm nghiên cứu về lập luận nói chung và lập luận chứng minh nói riêng. Sự quan tâm này đã được đặt ra từ thời cổ đại trong logic hình thức của Aristote (thế kỉ IV, trước CN) và được nghiên cứu sâu hơn trong Logic hình thức ở các thời kì cận hiện đại và trong cả logic biện chứng. Buổi đầu, lập luận được coi là lĩnh vực, phạm vi của thuật hùng biện - một dạng nghệ thuật nói năng. Tiếp sau đó, lập luận được trình bày trong các phép suy luận logic, trong nghệ thuật ngụy biện hay trong những cuộc nghị luận, tranh cãi ở tòa án. Cùng với sự phát triển của logic học, chứng minh cũng được đề cập tới qua nhiều công trình nghiên cứu. Tiêu điểm trong tất cả các công trình logic học của Aristote mà sau này được gọi bằng tên chung là "Bộ công cụ" là suy luận và chứng minh diễn dịch. Aristote từng khẳng định vai trò của chứng minh trong các công 2 trình nghiên cứu của mình: "Để thuyết phục thì cần chứng minh." [36, tr.221]. Sau này, Ơcơlit (khoảng 322 -283 TCN) viết tác phẩm: "Những cơ sở của hình học" để tổng kết sự phát triển của toán học Hy Lạp ở ba thế kỉ trước, cũng ở đó phương pháp chứng minh diễn dịch xây dựng lý thuyết khoa học đã thể hiện sức mạnh vô địch. Bắt đầu từ thế kỉ XVI, logic học gắn bó hữu cơ với việc xây dựng logic học quy nạp qua các công trình của F.Bacon (1561 - 1626). Trong tác phẩm "Organon mới", ông đã bổ sung, phát triển suy luận quy nạp và coi đó là phương pháp khái quát các kết quả thực nghiệm để phát minh ra các lý thuyết khoa học. Cùng với F. Bacơn, nhà triết học và logic học người Pháp - R. Descartes (1590 - 1650) đã viết tác phẩm "Phương pháp luận" trong đó nhấn mạnh ý nghĩa, vai trò của chứng minh theo lối trực giác về tính rõ ràng, rành mạch, hiển nhiên của các lý thuyết khoa học. Những tư tưởng trên về sau được J.S.Min (1806 - 1873) và R.Cacsnap (1891 - 1970) tiếp tục hoàn thiện và phát triển. Một xu hướng mới trong sự phát triển của logic hình thức là xu hướng toán học hóa các cách thức lập luận của tư duy, xu hướng này đã mở ra một thời kì phát triển rất phong phú của logic hình thức và được ứng dụng rộng rãi trong sự phát triển của công nghệ hiện đại. Xu hướng này gắn liền với các tên tuổi như: G.Bool (1815 - 1864), De Morgan (1806 - 1871), G.Freghe (1848 - 1925) Ở Việt Nam, chứng minh với tư cách là một hình thức của tư duy hay quá trình sử dụng hình thức ấy cũng được đề cập đến trong các cuốn giáo trình của Nguyễn Đức Dân, Nguyễn Như Hải, Nguyễn Anh Tuấn Những nghiên cứu về chứng minh có bề dạy nhất định được chúng tôi coi là một trong những cơ sở quan trọng làm nền tảng trong quá trình thực hiện đề tài. Trong văn nghị luận, lập luận chứng minh chưa được nghiên cứu như một vấn đề độc lập mà chủ yếu xuất hiện trong các công trình nghiên cứu về văn nghị luận nói chung. Dưới thời kì Pháp thuộc (trước 1945), căn cứ vào những tài liệu và sách Làm văn của nhiều tác giả được sống và được học Làm văn thời thời kì này ("Việt Nam văn học sử yếu" của Dương Quảng Hàm, 1959; "Phương pháp làm văn nghị luận" của Thẩm Thệ Hà, Nhà xuất bản Sống Mới, Sài Gòn, 1959), văn nghị luận được đưa vào giảng dạy dưới hai dạng là nghị luận xã hội - luân lí và văn học - văn chương. Ở thời kì này, lí thuyết chưa được chú ý nhiều: "Trong giờ luận Pháp 3 và Việt văn, các giáo sư chỉ cho đầu bài, có khi làm một dàn ý sơ lược rồi để mặc ta thao túng" (Nguyễn Đăng Thư, "Nghị luận khái quát", 1953). Ở những năm 1950, Nghiêm Toản đã viết "Luận văn thị phạm", sau đó, hàng loạt các tác giả miền Nam (trước 1975) liên tiếp cho ra nhiều sách về văn nghị luận: Thẩm Thệ Hà, Phạm Việt Tuyển, Lê Thái Ất, Lữ Hồ, Phạm Thế Ngũ, Nguyễn Duy Nhường, Vũ Kí, Minh Văn, Xuân Tước Quan niệm và cách trình bày của các tác giả có khác nhau nhưng nhìn chung đều chia văn nghị luận thành hai loại lớn: nghị luận văn chương và nghị luận luân lí, trong đó, các tác giả miền Bắc có đề cập đến chứng minh như một kiểu bài tồn tại bên cạnh các kiểu bài khác (trần thuật, miêu tả, phát biểu cảm nghĩ, tường thuật, kể chuyện, viết thư, đơn, từ, phân tích, giải thích, bình luận). Ở miền Bắc trước cải cách giáo dục, các sách Làm văn chủ yếu tập trung xây dựng các cuốn dàn bài: "Dàn bài Tập làm văn 10" (tức lớp 12 sau cải cách giáo dục, biên soạn 1962), Dàn bài làm văn 8 Phổ thông (1971), "Dàn bài Tập làm văn 9" (1974), "Dàn bài Tập làm văn 10" (1974) Năm 1978, nhà xuất bản Giáo dục in cuốn "Dạy Tập làm văn ở trường Phổ thông", 1980 phát hành tài liệu "Hướng dẫn giảng dạy Tập làm văn PTTH" (tập 1) và năm 1982 (tập 2) của nhóm tác giả Nguyễn Lộc, Đỗ Quang Lưu, Tạ Phong Châu, Nguyễn Quốc Túy. Cùng thời gian này, nhóm tác giả Nguyễn Hữu Tuyển và Nguyễn Gia Phong cho ra cuốn "Tập làm văn và ngữ pháp" (1981). Nhìn chung, các tài liệu trên đã chú ý tới thực hành các dạng bài cơ bản như giải thích, phân tích , trong đó có chứng minh. Tuy nhiên, phần lớn dẫn chứng văn học để minh họa cho một nhận định chính trị - xã hội. Các kĩ năng được chú ý là: phân tích đề, lập dàn ý, diễn đạt, mở bài, kết bài nhưng chưa chú ý tới đặc thù đoạn văn theo từng dạng bài. Trong chương trình cải cách giáo dục, chứng minh đã được đưa vào từ lớp 8 bên cạnh các kiểu bài: giải thích, phân tích, bình luận, phân tích, bình luận, bình giảng. Chương trình và sách giáo khoa Tập làm văn mới căn cứ vào phương thức biểu đạt để chia ra sáu kiểu văn bản và chứng minh không phải là một kiểu bài độc lập mà là một thao tác lập luận. Theo quan niệm mới, không có một bài văn nào chỉ dùng một phương thức biểu đạt và một thao tác lập luận. Bài văn hay là bài văn biết vận dụng tổng hợp nhiều phương thức biểu đạt và các thao tác lập luận khác nhau. Tất nhiên trong một bài văn bao giờ cũng có một phương thức biếu đạt chính, một 4 vài thao tác lập luận đóng vai trò chủ đạo. Các tác giả Trần Đình Sử, Đỗ Ngọc Thống, Lê A... đã thể hiện rõ quan điểm này trong một số công trình: "Làm văn", "Tìm hiểu chương trình và sách giáo khoa Ngữ văn THPT"... Như vậy, quan niệm về chứng minh qua các giai đoạn là khác nhau: có thời kì coi đó là một kiểu bài; hiện nay, chứng minh lại được coi là một thao tác lập luận. Dù quan niệm có khác nhau nhưng điểm chung là khẳng định tầm quan trọng của chứng minh. Các tài liệu đã cũng đề cập đến chứng minh nhưng không phải dưới góc độ nghiên cứu độc lập mà nằm trong phần nghiên cứu chung về văn nghị luận. Đặc biệt, bài tập luyện viết đoạn văn lập luận chứng minh cũng đã có nhưng không nhiều và chưa thành một hệ thống chuyên sâu. Đây sẽ là những cơ sở quan trọng đồng thời cũng là điểm xuất phát cho chúng tôi khi thực hiện đề tài "Hệ thống bài tập luyện viết đoạn văn lập luận chứng minh cho học sinh THCS." 2.2. Lịch sử nghiên cứu về đoạn văn Đoạn văn là đơn vị cơ bản trong hệ thống ngôn ngữ và có ý nghĩa quan trọng trong quá trình giao tiếp và tạo lập văn bản. Chính vì vậy nó trở thành đối tượng nghiên cứu của nhiều nhà ngôn ngữ học, nhà sư phạm. Trong những năm gần đây, khá nhiều bài viết, công trình nghiên cứu đề cập đến đoạn văn ở nhiều góc độ khác nhau: khái niệm đoạn văn, cấu trúc đoạn văn, kĩ năng dựng đoạn và liên kết đoạn Trước hết, ở góc độ đoạn văn nói chung đã có nhiều công trình nghiên cứu đề cập đến. Hà Thúc Hoan trong cuốn "Những vấn đề về Ngữ nghĩa Tiếng Việt" đã đề cập đến đoạn văn ở góc độ "cấu trúc đoạn". Người viết đã đưa ra quan niệm của mình về "cấu trúc đoạn" dựa trên năm mẫu cơ bản của đoạn văn. Năm mẫu cơ bản này tạo nên bởi cấu tạo của đôi câu liên kết (đôi câu liên kết với nhau bằng nội dung quan hệ hoặc là dùng phép liên kết). Những mẫu cấu trúc nói trên tuy là bó buộc, công thức nhưng là cần thiết cho giai đoạn đầu của luyện văn [22]. Tác giả Nguyễn Quang Ninh, Hoàng Dân trong cuốn "Tiếng Việt (Phần ngữ pháp văn bản)" [29] đã đề cập đến đoạn văn ở phương diện chủ yếu là lý thuyết: những quan niệm, quan điểm, khái niệm đoạn văn truyền thống và tác giả đã đưa ra quan niệm đoạn văn của mình, đồng thời mở rộng hướng nghiên cứu bằng những vấn đề liên quan: quan niệm về đơn vị trên câu, khái niệm đoạn văn, chỉnh thể trên 5 câu, cách tách đoạn văn Những vấn đề người viết đề cập mang tính chất khái quát, thống nhất và khoa học, vừa có tính kế thừa quan niệm cổ điển, vừa mang tính chất hiện đại mới mẻ. Như vậy có thể thấy, đoạn văn đã được một số nhà nghiên cứ quan tâm và đề cập đến trong các công trình của mình. Đây sẽ là những tiền đề, cơ sở quan trọng làm định hướng cho chúng tôi trong quá trình xây dựng hệ thống bài tập luyện viết đoạn văn lập luận chứng minh. Bên cạnh đó, tiếp cận đoạn văn theo hướng xây dựng hệ thống bài tập luyện kĩ năng viết đoạn cũng được một số tác giả quan tâm nghiên cứu. Năm 1989, tác giả Đình Cao và Lê A [12] trong phần nghiên cứu "Kĩ năng dựng đoạn văn" đã đưa ra cách hiểu về đoạn văn, các mô hình cấu trúc đoạn văn; phân loại đoạn văn; cách tách đoạn văn, liên kết đoạn; quy trình viết đoạn văn Có thể nói từ nhiều khía cạnh khác nhau, hai tác giả không chỉ đưa ra quan niệm về đoạn văn mà còn đưa ra được một hệ thống bài tập về đoạn văn rất phong phú. Đi sâu nghiên cứu đoạn văn, tác giả Đỗ Hữu Châu, Nguyễn Thị Ngọc Diệu, trong cuốn "Giản yếu về ngữ pháp văn bản" có đề cập đến "Đoạn văn và mối quan hệ liên kết trong đoạn văn" bằng một chương sách. Xét ở góc độ thực hành, tài liệu đã tuyển chọn được một hệ thống bài tập phù hợp với quan niệm của tác giả "cấu trúc đoạn", "mối quan hệ giữa đoạn với văn bản" [14]. Đặc biệt dưới góc độ xây dựng hệ thống bài tập luyện viết đoạn văn phải kể đến đóng góp của tác giả Nguyễn Quang Ninh trong cuốn "150 bài tập rèn kĩ năng dựng đoạn văn". Về lý thuyết, tác giả chỉ gợi mở hướng dẫn để đủ hiểu được về đoạn, biết cách tiến hành dựng đoạn và biến đổi đoạn. Sách dành nội dung chính cho việc xây dựng hệ thống bài tập rèn kĩ năng dựng đoạn và biến đổi đoạn: nếu bài tập, hướng dẫn giải bài tập. Đây là cuốn sách có ý nghĩa phương pháp cao, không chỉ ở nội dung mà còn ở kết cấu xây dựng hệ thống bài tập [28]. Tác giả Trần Hữu Phong trong công trình nghiên cứu "Lập luận với việc luyện cho học sinh phổ thông trung học cách lập luận trong đoạn văn nghị luận" [31] cũng đã xây dựng được một hệ thống bài tập để luyện cách lập luận trong đoạn văn. Trong công trình này, người viết đề cập đến đoạn văn theo những cách lập luận khác nhau: lập luận diễn dịch, lập luận quy nạp, lập luận phối hợp diễn dịch với quy nạp; lập luận so sánh, lập luận nhân quả hay lập luận hỏi - đáp. 6 Như vậy, đoạn văn với tư cách là đơn vị cơ bản của văn bản nói chung và văn nghị luận nói riêng đã được một số nhà nghiên cứu đề cập đến trong các công trình của mình. Đây sẽ là những cơ sở quan trọng cho chúng tôi trong quá trình thực hiện đề tài. Tuy nhiên, dưới góc độ đoạn văn lập luận chứng minh, trong nghiên cứu vẫn còn nhiều bỏ ngỏ. Dựa trên những căn cứ này, đặc biệt thông qua thực tế giảng dạy và nhận thức của học sinh, chúng tôi đề xuất xây dựng hệ thống bài tập luyện viết đoạn văn lập luận chứng minh cho học sinh THCS. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Quá trình dạy học Tập làm văn ở THCS, trong đó đặc biệt chú ý luyện viết đoạn văn lập luận chứng minh cho học sinh THCS. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Về lý luận: Nghiên cứu lập luận chứng minh, đoạn văn và đoạn văn lập luận chứng minh ở chương trình Ngữ văn Trung học cơ sở. - Về thực tiễn: Nghiên cứu trên đối tượng giáo viên trực tiếp giảng dạy và học sinh lớp 7, 8, 9 của trường THCS Đoàn Thị Điểm (Hà Nội), THCS Yên Phụ (Bắc Ninh). 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 4.1. Mục đích nghiên cứu - Dựa trên cơ sở lý luận và thực tiễn dạy học lập luận chứng minh để xây dựng hệ thống bài tập rèn luyện viết đoạn văn lập luận chứng minh cho học sinh THCS. - Góp phần vào việc nâng cao chất lượng dạy học làm văn nói chung và luyện viết đoạn văn lâp luận chứng minh nói riêng. 4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu cơ cở lý luận và cơ sở thực tiễn của đề tài - Xây dựng hệ thống bài tập luyện viết đoạn văn lập luận chứng minh cho học sinh THCS - Tiến hành thực nghiệm sư phạm để kiểm tra tính khả thi của hệ thống bài tập xây dựng. 7 5 . Phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp phân tích tổng hợp Chúng tôi dùng nhóm phương pháp nay để phân tích, tổng hợp, thu thập thông tin khoa học từ các tài liệu, công trình nghiên cứu có liên quan đến đề tài, nhằm rút ra các cơ cở lý luận cho vấn đề nghiên cứu. 5.2. Phương pháp điều tra khảo sát Nhóm phương pháp này dùng để điều tra, khảo sát thực trạng dạy học luyện viết đoạn văn lập luận chứng minh; dựa trên các số liệu thống kê nhằm xác định cơ sở thực tiễn cho đề tài. 5.3. Phương pháp thực nghiệm sư phạm Chúng tôi tổ chức giờ học thực nghiệm và đối chứng nhằm khẳng định tính khả thi và hiệu quả của hệ thống bài tập đã đề xuất. 5.4. Phương pháp thống kê Phương pháp này được dùng để khảo sát, phân loại, đánh giá các loại bài tập, mẫu, kết quả thu được, xử lý các thông tin nhằm đối chiếu, kiểm chứng. 6. Giả thuyết khoa học Nếu xây dựng được hệ thống bài tập luyện viết đoạn văn lập luận chứng minh cho học sinh THCS một cách khoa học, đảm bảo tính thống nhất và tính phát triển, tích cực hóa hoạt động của học sinh và phong phú, đa dạng thì sẽ trở thành phương tiện dạy học tích cực, hữu ích cho giáo viên và học sinh, góp phần nâng cao khả năng tạo lập văn bản cho học sinh, cũng như chất lượng dạy học văn nghị luận nói riêng và Làm văn nói chung. 7. Đóng góp của luận văn - Góp phần làm phong phú lý luận về dạy học Tập làm văn trong nhà trường THCS nói chung và dạy văn nghị luận nói riêng trong chương trình Ngữ văn THCS. Hệ thống hóa kiến thức về chứng minh và lập luận chứng minh làm cơ sở cho quá trình giảng dạy của giáo viên và học sinh. - Xây dựng được hệ thống bài tập luyện viết đoạn văn lập luận chứng minh cho học sinh THCS phong phú, đa dạng, tích cực hóa hoạt động của học sinh, đảm bảo tính thống nhất và tính phát triển để nâng cao chất lượng dạy học phép lập luận chứng minh nói riêng và văn nghị luận nói chung. 8 - Thiết kế một số giáo án thể nghiệm cho việc dạy học phép lập luận chứng minh thông qua đoạn văn làm tài liệu vận dụng và tham khảo trong quá trình dạy học ở trường THCS. 8. Cấu trúc luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Khuyến nghị, Tài liệu tham khảo, Phụ lục, nội dung chính của luận văn được trình bày trong ba chương: Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn của hệ thống bài tập luyện viết đoạn văn lập luận chứng minh cho học sinh trung học cơ sở Chương 2: Hệ thống bài tập luyện viết đoạn văn lập luận chứng minh cho học sinh trung học cơ sở Chương 3: Thực nghiệm sư phạm 9 CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA HỆ THỐNG BÀI TẬP LUYỆN VIẾT ĐOẠN VĂN LẬP LUẬN CHỨNG MINH CHO HỌC SINH TRUNG HỌC CƠ SỞ 1.1. Cơ sở lý luận 1.1.1. Chứng minh và lập luận chứng minh Chứng minh là một khái niệm phổ biến có mặt không chỉ trong mọi lĩnh vực của khoa học mà cả đời sống. Bởi lẽ, khoa học không là tổng số những thông tin phân tán về lĩnh vực hiện thực này hay khác mà đó là hệ thống chặt chẽ các tri thức, nơi các thành tố liên hệ mật thiết với nhau, phụ thuộc và chế định lẫn nhau. Nhiệm vụ của mọi khoa học không chỉ khám phá ra và lớn tiếng tuyên bố về chân lý được tìm ra, mà còn phải chứng minh chúng. Trong đời thường, chứng minh có mặt khắp nơi, trong bất cứ diễn ngôn nào, khi chúng ta cần phải lí luận, tranh luận với nhau, khi chúng ta kể lại một sự kiện, miêu tả một hiện thực... Để xây dựng được một hệ thống bài tập rèn luyện kĩ năng lập luận chứng minh trong đoạn văn nghị luận cho học sinh THCS một cách hiệu quả, rất cần đặc biệt chú ý hai phương diện: chứng minh dưới góc độ hoạt động tư duy và thao tác ngôn ngữ. Đây là hai lĩnh vực có quan hệ mật thiết với nhau: "Tư duy con người như là hệ thống phản ánh luôn gắn liền thống nhất hữu cơ với ngôn ngữ" [36, tr. 12]. Nắm được nội dung lý thuyết về lập luận chứng minh trên góc độ hoạt động tư duy là nắm được bản chất tổ chức, kết cấu của tư tưởng; nắm được nội dung lý thuyết về lập luận chứng minh trên góc độ hoạt động ngôn ngữ là nắm được cách thức sử dụng ngôn ngữ tự nhiên để biểu đạt tư tưởng, nhận thức. 1.1.1.1. Chứng minh với tư cách là một thao tác của tư duy Theo "Từ điển Tiếng Việt" của Hoàng Phê (chủ biên), thao tác là" thực hiện những động tác nhất định để làm một việc gì đó trong sản xuất"[30, tr.917]. Với định nghĩa này, thao tác được hiểu như các bước tiến hành để thực hiện một công việc, hay nói cách khác đó là những thao tác cơ học. Ví dụ thao tác khởi động máy tính, thao tác mở ti vi  10 Trong tâm lý học, thao tác được xem là hệ thống những hành động trong tư duy, là cốt lõi của cách thức hành động bị quy định và chi phối bởi hoàn cảnh , điều kiện cụ thể. Trong đời sống, hoạt động của con người, thao tác là một yếu tố không thể thiếu được, nó chi phối mọi hoạt động của con người để đạt được mục đích nhất định. Thao tác là cách để làm nên nội dung của hành động. Vì vậy nó có ý nghĩa cơ học, có tính chất cơ động, yếu tố kỹ thuật, có thể lắp ghép trong các chuỗi hành động miễn sao nó phù hợp với mục đích thực hiện hành động, và cách thức cũng như quy trình hành động đối với mỗi sự việc cụ thể. Tư duy là hệ thống hữu cơ có những tiền đề và điều kiện xuất hiện của nó, được cấu thành từ những bộ phận liên hệ với nhau. Hay nói một cách chung nhất: "Tư duy là sự phản ánh gián tiếp và khái quát hiện thực khách quan vào đầu óc con người, được thực hiện bởi con người xã hội trong quá trình hoạt động thực tiễn cải biến thế giới xung quanh" [36, tr. 9]. Có thể nói tư duy chính là giai đoạn cao của quá trình nhận thức, đi sâu vào bản chất và phát hiện ra tính quy luật của sự vật hiện tượng bằng những hình thức như biểu tượng, khái niệm, phán đoán và suy lý các vấn đề. Trong logic học, tư duy được xem xét dưới góc độ chức năng và cấu trúc của nó, từ phía vai trò và ý nghĩa của tư duy như là phương tiện nhận thức nhằm đạt tới chân lý, từ sự phân tích cấu trúc tư duy và các mối liên hệ giữa các bộ phận của nó. Do đó, chứng minh được coi là một khái niệm khá quan trọng trong logic học với tư cách là một thao tác cơ bản của tư duy. Mục đích của nhận thức khoa học và thực tiễn là đạt tới tri thức chân thực khách quan và trên cơ sở đó, con người tác động tích cực vào thế giới xung quanh nhằm cải biến nó phục vụ cho nhu cầu của mình. Để nhận thức đúng đắn các sự vật và hiện tượng, con người có thể dựa vào cảm tính. Chẳng hạn, chúng ta nhìn thấy trời mưa, nghe thấy tiếng ồn, cảm thấy vị cay của hạt tiêu... Tất cả những sự thực đó không cần phải lập luận và đã thấy rõ ràng nhờ cơ quan thụ cảm. Song, nhiều trường hợp chúng ta phải chứng minh, phải lập luận những luận điểm do chúng ta nêu ra. Theo đó, chứng minh "là thao tác logic xác định tính chân thực của một luận điểm nào đó nhờ sử dụng những luận điểm chân thực khác có quan hệ hữu cơ với các luận điểm ấy" [20, tr.200]. 11 Chứng minh là quá trình rút ra, xác định giá trị một tri thức mới từ một số tri thức đúng đắn đã được thực tiễn kiểm nghiệm. Bởi vậy, xét cho cùng, chứng minh là kiểm tra nguyên lý lý luận, kết luận bằng thực tiễn. Không có sự kiểm tra đó, không thể sử dụng được những tri thức và những phát minh khoa học vào hoạt động thực tiễn. Chứng minh có thể làm sáng tỏ tính chân thực của các luận điểm được nêu ra trước và các luận điểm chưa được nêu ra trước. Đây là một quá trình phức tạp, đòi hỏi phải sử dụng tất cả các hình thức tư duy, các loại suy luận và các tri thức thông tin khoa học đã biết để làm sáng tỏ tính đúng đắn của một luận điểm hay một giả định nào đó, nhằm hình thành ở con người một niềm tin khoa học, vững chắc vào những luận điểm đó. Do vậy, chứng minh được coi là "thao tác cơ bản của tư duy chính xác, là điệu kiện quan trọng của nhận thức khoa học" [20, tr. 200] Một phép chứng minh bất kì, không phụ thuộc vào nội dung cụ thể rất khác nhau trong các lĩnh vực hoạt động khoa học và thực tiễn đa dạng của nó, đều có cấu trúc như nhau với ba bộ phận chính: luận đề, các luận cứ và luận chứng. Luận đề là cái phải chứng minh, luận cứ là cái dùng để chứng minh, tồn tại dưới dạng ẩn là luận chứng, tức là chứng minh như thế nào, chứng minh bằng cách nào. Căn cứ vào cách chứng minh có thể chia chứng minh thành hai phương pháp: trực tiếp và gián tiếp. Chứng minh trực tiếp là loại chứng minh trong đó sử dụng các luận cứ để trực tiếp rút ra tính chân thực của luận đề. Nếu P là luận đề ; a,b,c... là các luận cứ ; k,l,m là các phán đoán chân thực được suy ra từ a,b,c thì phương pháp chứng minh có thể được biểu diễn theo công thức: (a,b,c,...)  (k,l,m,...)  P Ở công thức trên, vì a,b,c, ... chân thực nên mối liên hệ logic từ a,,b,c, ... qua k.l,m... tới P là đúng đắn nên luận đề phải chứng minh P là chân thực. Chứng minh gián tiếp là loại chứng minh trong đó, tính chân thực của luận đề được rút ra trên cơ sở luận chứng tính giả dối của các phản luận đề hoặc loại trừ các khả năng khác. Một phương pháp thường được sử dụng trong chứng minh gián tiếp là phương pháp phản chứng. Đây là phương pháp qua xác lập tính giả dối của phản luận đề mà khẳng định tính chân thực của luận đề. Chẳng hạn, để khẳng định tính chân thực của quan điểm: "nghệ thuật chân chính là nghệ thuật vị nghệ thuật" 12