Tài liệu Giải pháp phát triển quan hệ thương mại việt nam - châu phi

Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Tr−êng ®¹i häc kinh tÕ quèc d©n I H §Ò tµi Khoa häc ®éc lËp cÊp Nhµ n−íc M· sè: §T§L 2005/18G Gi¶i ph¸p ph¸t triÓn quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam - Ch©u Phi (B¸o c¸o tæng hîp) Chñ nhiÖm ®Ò tµi: GS.TS. NguyÔn V¨n Th−êng 6555 21/9/2007 Hµ Néi - 2006 Môc lôc Trang Th«ng tin chung vÒ ®Ò tµi. 1 Danh môc c¸c ch÷ viÕt t¾t. 3 PhÇn më ®Çu. 4 PhÇn thø nhÊt: mét sè ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña thÞ tr−êng ch©u phi 14 vµ kinh nghiÖm cña mét sè n−íc trong ph¸t triÓn quan hÖ th−¬ng m¹i víi ch©u phi 1.1. Một số đặc điểm kinh tế - văn hoá, xã hội của châu Phi 14 1.1.1. Khái quát vị trí địa lý - điều kiện tự nhiên, xã hội. 14 1.1.2. Khái quát quá trình phát triển kinh tế. 19 1.1.3. Một số đặc điểm kinh tế cơ bản. 22 1.2. Đặc điểm chung của thị trường châu Phi 23 1.2.1. Qui m« vµ ®Æc ®iÓm thÞ tr−êng ch©u Phi 23 1.2.2. Hîp t¸c kinh tÕ khu vùc. 25 1.2.3. Nhu cầu nhập khẩu hàng hoá dịch vụ. 26 1.3. Một số thị trường châu Phi chủ yếu 29 1.3.1. Thị trường Arập Ai Cập 29 1.3.2. Thị trường Nam Phi 36 1.3.3. Thị trường Angiêri 44 1.3.4. Thị trường Tanzania. 47 1.3.5. Thị trường Marốc. 54 1.4. Mét sè nhËn xÐt chung vÒ thÞ tr−êng ch©u Phi 61 1.5. Kinh nghiÖm mét sè n−íc trong ph¸t triÓn quan hÖ th−¬ng m¹i víi ch©u Phi. 62 1.5.1. Kinh nghiÖm cña Trung Quèc. 63 1.5. 2. Kinh nghiÖm cña Ên §é. 74 1.5.3. Mét sè bµi häc rót ra cho ViÖt Nam. 77 PhÇn thø hai: Thùc Tr¹ng QUAN HÖ TH¦¥NG M¹i ViÖt NAM - CH¢U PHI. 79 2.1. Kh¸i qu¸t chÝnh s¸ch vµ thùc tr¹ng th−¬ng m¹i cña ch©u Phi 79 2.1.1. ChÝnh s¸ch th−¬ng m¹i cña ch©u Phi. 79 2.1.2. Thùc tr¹ng th−¬ng m¹i cña ch©u Phi 87 2.2. ChÝnh s¸ch th−¬ng m¹i cña ViÖt Nam víi ch©u Phi 95 2.2.1. ChÝnh s¸ch ph¸t triÓn quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam - ch©u Phi. 95 2.2.2. T×nh h×nh triÓn khai vµ thùc hiÖn c¸c chñ tr−¬ng, chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ Nhµ n−íc ®èi víi ph¸t triÓn th−¬ng m¹i ViÖt Nam - ch©u Phi 98 2.2.3. Quan hÖ th−¬ng m¹i song ph−¬ng ViÖt Nam víi mét sè n−íc ch©u Phi. 102 2.3. Thùc tr¹ng xuÊt- nhËp khÈu hµng ho¸ gi÷a ViÖt Nam vµ ch©u Phi 115 2.3.1. Thùc tr¹ng xuÊt khÈu hµng ho¸ cña ViÖt Nam sang ch©u Phi 115 2.3.2. Thùc tr¹ng nhËp khÈu hµng ho¸ cña ViÖt Nam tõ ch©u Phi. 135 2.3.3. C¸n c©n th−¬ng m¹i ViÖt Nam - ch©u Phi. 143 2.4. Quan hÖ hîp t¸c trong ®Çu t− vµ dÞch vô 145 2.4.1. Quan hÖ hîp t¸c trong lÜnh vùc ®Çu t−. 145 2.4.2. Quan hÖ hîp t¸c trong mét sè lÜnh vùc dÞch vô 149 2.5. §¸nh gi¸ chung vÒ quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam - ch©u Phi. PhÇn thø ba: Lîi thÕ, h¹n chÕ, c¬ héi, th¸ch thøc vµ dù b¸o 152 159 xu h−íng ph¸t triÓn quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam - ch©u Phi. 3.1. Lîi thÕ vµ h¹n chÕ cña ViÖt Nam trong ph¸t triÓn quan hÖ th−¬ng m¹i víi ch©u Phi 159 3.1.1. Lîi thÕ vµ h¹n chÕ trªn tÇm vÜ m«. 159 3.1.2. Lîi thÕ vµ h¹n chÕ cña c¸c doanh nghiÖp trong quan hÖ th−¬ng m¹i gi÷a ViÖt Nam - ch©u Phi . 170 3.2. C¬ héi vµ th¸ch thøc cña ViÖt Nam trong ph¸t triÓn quan hÖ th−¬ng m¹i víi ch©u Phi. 185 3.2.1. C¬ héi vµ th¸ch thøc trªn tÇm vÜ m«. 185 3.2.2. C¬ héi vµ th¸ch thøc cña doanh nghiÖp ViÖt Nam trong kinh doanh víi ch©u Phi. 191 3.2.3. C¬ héi vµ th¸ch thøc trong mét sè lÜnh vùc kh¸c. 201 3.3. Dù b¸o xu h−íng ph¸t triÓn quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam – ch©u Phi ®Õn n¨m 2010 vµ n¨m 2020. 208 3.3.1. Dù b¸o nhu cÇu vµ tiÒm n¨ng thÞ tr−êng ch©u Phi ®Õn n¨m 2010 vµ n¨m 2020. 209 3.3.2. Dù b¸o vÒ kh¶ n¨ng hîp t¸c ®Çu t−. 212 3.3.3. Dù b¸o kh¶ n¨ng hîp t¸c ®Ó ®¶m b¶o vÊn ®Ò së h÷u trÝ tuÖ 213 3.3.4. Dù b¸o kh¶ n¨ng t¨ng c−êng hîp t¸c xuÊt khÈu chuyªn gia, lao ®éng 214 3.3.5. Dù b¸o kh¶ n¨ng hîp t¸c trong lÜnh vùc tµi chÝnh, ng©n hµng 214 3.3.6. Dù b¸o kh¶ n¨ng hîp t¸c vÒ du lÞch vµ c¸c lÜnh vùc kh¸c. 214 PhÇn thø t−: §Þnh h−íng vµ gi¶i ph¸p ph¸t triÓn quan hÖ th−¬ng 217 m¹i ViÖt Nam - ch©u Phi ®Õn n¨m 2010 vµ tÇm nh×n ®Õn n¨m 2020 4.1. Quan ®iÓm ph¸t triÓn quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam - ch©u Phi 217 4.1.1. Ph¸t triÓn quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam – ch©u Phi......................... 217 4.1.2. TiÕp tôc më réng vµ ph¸t triÓn quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam – ch©u Phi chÝnh lµ sù gãp phÇn quan träng ........................................ 218 4.1.3. Ph¸t triÓn quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam – ch©u Phi trong mèi g¾n kÕt chÆt chÏ gi÷a ph¸t triÓn …………………………………………….. 219 4.2. §Þnh h−íng ph¸t triÓn quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam- ch©u Phi 220 4.2.1. T¹o sù chuyÓn biÕn c¬ b¶n trong quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt nam – ch©u Phi............................................................................................. 220 4.2.2. TiÕp tôc hoµn thiÖn c¬ chÕ vµ chÝnh s¸ch thóc ®Èy quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam- ch©u Phi phï hîp víi ………………………………… 221 4.2.3. Lùa chän khu vùc thÞ tr−êng thuËn lîi ë ch©u Phi ®Ó ph¸t triÓn quan hÖ th−¬ng m¹i hîp lý. 222 4.2.4. §a d¹ng ho¸ mÆt hµng kÕt hîp víi viÖc lùa chän mÆt hµng cã lîi thÕ ®Ó ph¸t triÓn quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam- ch©u Phi. 223 4.2.5. §a d¹ng ho¸ h×nh thøc vµ ph−¬ng thøc th©m nhËp thÞ tr−êng ch©u Phi. 223 4.2.6. N©ng cao hiÖu qu¶ cña c¸c quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam- ch©u Phi. 224 4.2.7. §Þnh h−íng vÒ tæ chøc qu¶n lý vµ ®µo t¹o nguån nh©n lùc ®Ó ph¸t triÓn quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam- ch©u Phi. 224 4.3. Gi¶i ph¸p chñ yÕu ph¸t triÓn quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam- ch©u Phi. 225 4.3.1. Nh÷ng gi¶i ph¸p tæng thÓ . 225 4.3.2. Gi¶i ph¸p ®Èy m¹nh xuÊt - nhËp khÈu ®èi víi thÞ tr−êng träng ®iÓm vµ mÆt hµng chñ yÕu. 252 4.3.3. C¸c gi¶i ph¸p n©ng cao n¨ng lùc c¹nh tranh cña hµng ho¸ vµ doanh nghiÖp ViÖt Nam trªn thÞ tr−êng ch©u Phi. 257 4.4. KiÕn nghÞ. 267 4.4.1. §èi víi ChÝnh phñ vµ c¸c c¬ quan qu¶n lý nhµ n−íc. 267 4.4.2. §èi víi c¸c doanh nghiÖp. 271 4.5. §iÒu kiÖn thùc hiÖn c¸c gi¶i ph¸p ph¸t triÓn quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam - ch©u Phi. 273 4.5.1. TiÕp tôc thóc ®Èy vµ ph¸t triÓn quan hÖ th−¬ng m¹i víi ch©u Phi. 273 4.5.2. Hç trî vÒ ®Çu t−, tµi chÝnh vµ tÝn dông cho c¸c doanh nghiÖp ViÖt Nam kinh doanh víi ch©u Phi. 275 4.5.3. §Çu t− x©y dùng hoÆc thuª kho ngo¹i quan, xóc tiÕn më c¸c chi nh¸nh hoÆc v¨n phßng ®¹i diÖn t¹i c¸c n−íc ch©u Phi. 277 KÕt luËn. 279 Danh môc tµi liÖu tham kh¶o. 282 Th«ng tin chung vÒ ®Ò tµi 1. Tªn ®Ò tµi: “Gi¶i ph¸p ph¸t triÓn quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam – ch©u Phi” (§Ò tµi ®éc lËp cÊp nhµ n−íc n¨m 2005 – 2006) 2. Thêi gian thùc hiÖn ®Ò tµi: Tõ th¸ng 5 n¨m 2005 ®Õn th¸ng 10/2006 3. C¬ quan qu¶n lý ®Ò tµi: Bé Khoa häc vµ C«ng nghÖ 3. C¬ quan chñ tr× ®Ò tµi: Tr−êng ®¹i häc kinh tÕ quèc d©n 5. Ban chñ nhiÖm vµ tæ th− ký ®Ò tµi 4.1. Ban chñ nhiÖm - GS.TS. NguyÔn V¨n Th−êng, Tr−êng ®¹i häc KTQD, chñ nhiÖm ®Ò tµi - GS.TS.NguyÔn Thµnh §é, Tr−êng ®¹i häc KTQD, phã chñ nhiÖm ®Ò tµi - GS.TS. NguyÔn V¨n Nam, Tr−êng ®¹i häc KTQD, uû viªn - GS.TS. Hoµng Ngäc ViÖt, Tr−êng ®¹i häc KTQD, uû viªn - PGS.TS. §Æng ThÞ Loan, Tr−êng ®¹i häc KTQD, uû viªn - PGS.TS. Phan C«ng NghÜa, Tr−êng ®¹i häc KTQD, uû viªn - PGS.TS. Hoµng V¨n Hoa, Tr−êng ®¹i häc KTQD, uû viªn - TS. Vò ThiÖn V−¬ng, Tr−êng ®¹i häc KTQD, uû viªn - PGS.TS. §ç §øc B×nh, Tr−êng ®¹i häc KTQD, uû viªn - GS.TS. Mai Ngäc Cuêng, Tr−êng ®¹i häc KTQD, uû viªn - GS.TS. Hoµng §øc Th©n, Tr−êng ®¹i häc KTQD, uû viªn - GS.TS. TrÇn Minh §¹o, Tr−êng ®¹i häc KTQD, uû viªn - PGS.TS. Mai V¨n B−u, Tr−êng ®¹i häc KTQD, uû viªn 4.2. Tæ th− ký ®Ò tµi - PGS.TS. Hoµng V¨n Hoa, tæ tr−ëng - GS.TS. Hoµng §øc Th©n, thµnh viªn - TS. Ph¹m Hång Ch−¬ng, thµnh viªn - Ths. NguyÔn H¶i §¹t, thµnh viªn - TS. Vò Huy Th«ng, thµnh viªn - PGS.TS. Lª ThÞ Anh V©n, thµnh viªn - Ths. Hå ThÞ H¶i YÕn, thµnh viªn - Ths. NguyÔn Anh TuÊn, thµnh viªn 1 5. C¬ quan phèi hîp thùc hiÖn ®Ò tµi - Phßng Th−¬ng m¹i vµ C«ng nghiÖp ViÖt Nam - Tæng côc H¶i quan - Tæng côc Thèng kª - ViÖn Nghiªn cøu ch©u Phi vµ Trung §«ng - ViÖn Nghiªn cøu Th−¬ng m¹i, Bé Th−¬ng m¹i - Vô thÞ tr−êng ch©u Phi, T©y ¸ vµ Nam ¸, Bé Th−¬ng m¹i - Vô T©y ¸ - ch©u Phi, Bé Ngo¹i giao - §¹i sø qu¸n vµ ®¹i diÖn th−¬ng m¹i ViÖt Nam t¹i Nam Phi - §¹i sø qu¸n vµ ®¹i diÖn th−¬ng m¹i ViÖt Nam t¹i M«z¨mbic - §¹i sø qu¸n CH Nam Phi t¹i Hµ Néi - §¹i sø qu¸n CH Ai CËp t¹i Hµ Néi - Mét sè doanh nghiÖp ViÖt Nam cã quan hÖ th−¬ng m¹i víi ch©u Phi 2 Danh môc c¸c ch÷ viÕt t¾t - NEPAD - Ch−¬ng tr×nh ®èi t¸c míi v× sù ph¸t triÓn ch©u Phi - WB: - Ng©n hµng thÕ giíi - AU: - Liªn minh ch©u Phi - FAO: - Tæ chøc n«ng l−¬ng thÕ gièi - COMESA: - Khèi thÞ tr−êng chung §«ng – Nam Phi - ADB: - Ng©n hµng ph¸t triÓn ch©u ¸ - CFA: - §TNN: - §Çu t− n−íc ngoµi - ECOWAS: - Céng ®ång kinh tÕ c¸c n−íc T©y Phi - KH-CN: - Khoa häc – C«ng nghÖ - OAU: - Tæ chøc thèng nhÊt ch©u Phi - FDI: - §Çu t− trùc tiÕp n−íc ngoµi - SACU: - Liªn minh thuÕ quan miÒn Nam ch©u Phi - USD: - §ång ®« la Mü - SADC: - Céng ®ång ph¸t triÓn Nam Phi - UNDP: - Ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn Liªn hîp quèc - TICAD: - Héi nghÞ Tokyo vÒ ph¸t triÓn ch©u Phi -UNCTAD: - DiÔn ®µn th−¬ng m¹i vµ ph¸t triÓn Liªn hîp quèc - §ång tiªn chung ch©u Phi - UEMOA: - Liªn minh kinh tÕ tiÒn tÖ T©y Phi - VCCI: - Phßng Th−¬ng m¹i vµ C«ng nghiÖp ViÖt Nam - EU: - Liªn minh ch©u ¢u - UBND: - Uû ban Nh©n d©n; - WTO: - Tæ chøc th−¬ng m¹i thÕ giíi - NSNN: - Ng©n s¸ch nhµ n−íc - WARDA: - HiÖp héi ph¸t triÓn g¹o T©y Phi - CSHT: - C¬ së h¹ tÇng - CNXH: - GDP: - Tæng s¶n phÈm quèc néi - Chñ nghÜa x· héi - ASEAN: - HiÖp héi c¸c quèc gia §«ng - DNVVN: - Doanh nghiÖp võa vµ nhá Nam ¸ - TBTN: - T− b¶n t− nh©n - DNNN: - Doanh nghiÖp Nhµ n−íc; - TBCN: - T− b¶n chñ nghÜa - CNH: - C«ng nghiÖp hãa - XHCN: - X· héi chñ nghÜa; - H§H: - HiÖn ®¹i hãa - DN: - Doanh nghiÖp - KTQT: - Kinh tÕ quèc tÕ - KTNN: - Kinh tÕ nhµ n−íc; - TMDV: - Th−¬ng m¹i – dÞch vô - KTTN: - Kinh tÕ t− nh©n; - SXCN: - S¶n xuÊt c«ng nghiÖp - DNTN: - Doanh nghiÖp t− nh©n; - GTSX: - Gi¸ trÞ s¶n xuÊt - CTCP: - C«ng ty cæ phÇn; - TNDN: - Thu nhËp doanh nghiÖp - CTTNHH: - C«ng ty tr¸ch nhiÖm h÷u h¹n - GTGT: - Gi¸ trÞ gia t¨ng 3 PhÇn më ®Çu 1. Sù cÇn thiÕt vµ ý nghÜa cña ®Ò tµi Ch©u Phi lµ mét khu vùc giµu tµi nguyªn thiªn nhiªn. Ch©u lôc nµy lµ n¬i cung cÊp nguyªn, nhiªn liÖu, kho¸ng s¶n, trong ®ã cã nhiÒu lo¹i nguyªn vËt liÖu mang tÝnh chiÕn l−îc nh− kim c−¬ng, dÇu löa, vµng...v.v. §©y lµ mét thÞ tr−êng cã søc tiªu thô lín, gåm 54 quèc gia víi kho¶ng 850 triÖu d©n (n¨m 2005) vµ cã nhu cÇu tiªu thô nhiÒu lo¹i hµng ho¸ ®a d¹ng, tõ c¸c s¶n phÈm chÕ biÕn, chÕ t¹o cao cÊp ®Õn c¸c n«ng s¶n, hµng tiªu dïng th«ng th−êng vµ ch−a cã nhiÒu c¸c rµo c¶n kü thuËt vÒ nhËp khÈu hµng ho¸. Cho ®Õn nay, ®· cã 41 trong tæng sè 54 quèc gia ch©u Phi ®· lµ thµnh viªn cña Tæ chøc th−¬ng m¹i thÕ giíi, nh−ng yªu cÇu cña ch©u Phi vÒ tiªu chuÈn hµng hãa kh«ng kh¾t khe nh− nhiÒu khu vùc kh¸c trªn thÕ giíi. Quan hÖ h÷u nghÞ tèt ®Ñp ViÖt Nam – ch©u Phi ®· ®−îc ®Æt nÒn mãng tõ nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû XX khi Chñ tÞch Hå ChÝ Minh tham gia Héi liªn hiÖp c¸c d©n téc thuéc ®Þa vµ ñng hé nh©n d©n ch©u Phi ®Êu tranh giµnh ®éc lËp d©n téc. Mèi quan hÖ nµy ®ang ngµy cµng ®−îc cñng cè vµ ph¸t triÓn toµn diÖn, ®Æc biÖt lµ tõ nh÷ng n¨m 1990 ®Õn nay. HiÖn nay, ViÖt Nam ®· thiÕt lËp quan hÖ ngo¹i giao víi 48 n−íc ch©u Phi. Trong nh÷ng n¨m 1990, ViÖt Nam vµ c¸c quèc gia ch©u Phi ®· ký 39 hiÖp ®Þnh vÒ hîp t¸c kinh tÕ, th−¬ng m¹i, v¨n ho¸ vµ khoa häc kü thuËt, b¶o hé ®Çu t−, n«ng nghiÖp, y tÕ, gi¸o dôc. §Æc biÖt lµ trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, ViÖt Nam ®· ký hiÖp ®Þnh th−¬ng m¹i song ph−¬ng víi 14 n−íc trong khu vùc nµy. §©y sÏ lµ nh÷ng c¬ héi, lín cho viÖc ®Èy m¹nh quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam – ch©u Phi ph¸t triÓn lªn tÇm cao míi, t−¬ng xøng víi tiÒm n¨ng cña hai bªn. H¬n n÷a, th«ng qua thÞ tr−êng ch©u Phi, ViÖt Nam sÏ cã ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó më réng sang c¸c thÞ tr−êng kh¸c nh− EU, ch©u Mü, Trung §«ng…v.v.. Do yªu cÇu cña c¸c n−íc ch©u Phi vÒ chÊt l−îng hµng hãa kh«ng cao vµ kh«ng qu¸ kh¾t khe nh− thÞ tr−êng Mü, NhËt B¶n vµ EU nªn hµng hãa cña ViÖt Nam cã nhiÒu thuËn lîi h¬n khi x©m nhËp vµ chiÕm lÜnh thÞ tr−êng ch©u Phi. HiÖn nay, thÞ tr−êng xuÊt khÈu lín nhÊt cña ViÖt Nam ë ch©u Phi gåm: Nam Phi, Bê BiÓn Ngµ, Angola, Ai CËp, Tanzanhia, Senegan, Moz¨mbic, Gha na, Angiªri, Kenia, Nigeria, Mali. C¸c mÆt hµng ViÖt Nam xuÊt khÈu sang ch©u Phi hiÖn nay chñ yÕu lµ g¹o, s¶n phÈm dÖt may, sîi, h¹t tiªu, giµy dÐp, m¸y tÝnh, s¶n phÈm vµ linh kiÖn ®iÖn tö, cµ phª, ®å nhùa .v.v. ViÖt Nam nhËp khÈu tõ ch©u Phi c¸c mÆt hµng thuèc l¸, b«ng th«, s¶n phÈm dÇu, gç, h¹t ®iÒu th«.v.v. N¨m 1991, kim ng¹ch xuÊt - nhËp khÈu cña ViÖt Nam víi ch©u Phi lµ 15,5 triÖu USD, ®Õn n¨m 2005 ®· ®¹t h¬n 912 triÖu USD. Trong ®ã, xuÊt khÈu t¨ng tõ 13,3 triÖu USD 4 (n¨m 1991) lªn 651 triÖu USD (n¨m 2005)vµ nhËp khÈu t¨ng tõ 2,2 triÖu USD (n¨m 1991) lªn h¬n 262 triÖu USD (n¨m 2005). MÆc dï kim ng¹ch xuÊt - nhËp khÈu gi÷a ViÖt Nam vµ ch©u Phi ®· t¨ng lªn rÊt nhanh trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y (kim ng¹ch xuÊt - nhËp khÈu víi ch©u Phi t¨ng b×nh qu©n 41,5% thêi kú 2001-2005), nh−ng vÉn cßn qu¸ nhá bÐ, ch−a t−¬ng xøng víi tiÒm n¨ng cña c¶ hai phÝa. §Ó thóc ®Èy quan hÖ hîp t¸c ViÖt Nam-ch©u Phi, th¸ng 6 n¨m 2003, ChÝnh phñ ®· tæ chøc héi th¶o quèc tÕ vÒ “ViÖt Nam-ch©u Phi, nh÷ng c¬ héi ph¸t triÓn trong thÕ kû XXI”. T¹i cuéc héi th¶o nµy, ®· cã nhiÒu ý kiÕn cña c¸c nhµ ngo¹i giao, kinh tÕ vµ c¸c doanh nghiÖp nªu lªn ph−¬ng h−íng vµ sù cÇn thiÕt ph¶i thóc ®Èy quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam-ch©u Phi. Ph¸t biÓu t¹i héi th¶o, nguyªn Thñ t−íng Phan V¨n Kh¶i ®· ®Ò nghÞ 4 h−íng −u tiªn ph¸t triÓn quan hÖ hîp t¸c Nam-Nam trong ®ã nhÊn m¹nh t¨ng c−êng vµ më réng quan hÖ ®oµn kÕt, h÷u nghÞ vµ hîp t¸c truyÒn thèng gi÷a ViÖt Nam vµ c¸c n−íc ch©u Phi vÒ mäi lÜnh vùc trªn c¬ së b×nh ®¼ng vµ cïng cã lîi, −u tiªn thóc ®Èy vµ më réng quan hÖ kinh tÕ vµ hîp t¸c song ph−¬ng, ®a ph−¬ng, tr−íc hÕt lµ lÜnh vùc th−¬ng m¹i, ®Çu t−, n«ng nghiÖp, lao ®éng, chuyªn gia, th«ng tin.v.v.; t¨ng c−êng hiÖu qu¶ vµ kh¶ n¨ng c¹nh tranh cña nÒn kinh tÕ mçi n−íc, thóc ®Èy tiÕn tr×nh héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ. Trong n¨m 2003, ChÝnh phñ ®· ban hµnh “Ch−¬ng tr×nh hµnh ®éng quèc gia thóc ®Èy quan hÖ hîp t¸c ViÖt Nam- ch©u Phi giai ®o¹n 2003-2010” víi môc tiªu thóc ®Èy vµ ph¸t triÓn quan hÖ hîp t¸c th−¬ng m¹i gi÷a ViÖt Nam vµ c¸c n−íc ch©u Phi nãi chung, ®Æc biÖt lµ mét sè n−íc ch©u Phi träng ®iÓm nh− Nam Phi, Ai CËp, Marèc, Angola, Senegan, Angiªri.v.v. Th«ng qua Ch−¬ng tr×nh nµy, ChÝnh phñ dù kiÕn ®−a kim ng¹ch xuÊt khÈu ViÖt Nam – ch©u Phi ®¹t 1 tû ®« la vµo n¨m 2010, trong ®ã xuÊt khÈu ®¹t 700 triÖu USD. Phßng Th−¬ng m¹i vµ C«ng nghiÖp ViÖt Nam còng ®· thµnh lËp “DiÔn ®µn doanh nghiÖp ViÖt Nam-ch©u Phi”. DiÔn ®µn nµy ®· b¾t ®Çu ho¹t ®éng tõ n¨m 2005. Trong ph−¬ng h−íng ph¸t triÓn thÞ tr−êng xuÊt khÈu cña ViÖt Nam nh÷ng n¨m tíi, Bé Th−¬ng m¹i còng ®· x¸c ®Þnh ch©u Phi lµ mét trong nh÷ng thÞ tr−êng cÇn ®−îc −u tiªn xóc tiÕn th−¬ng m¹i m¹nh mÏ, víi môc tiªu ®¹t møc t¨ng tr−ëng xuÊt khÈu b×nh qu©n 15% - 17 %/n¨m, cao h¬n møc t¨ng tr−ëng xuÊt khÈu trung b×nh cña c¶ n−íc. Trong qu¸ tr×nh héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ cña ViÖt Nam, thÞ tr−êng ch©u Phi cã vai trß cùc kú quan träng, ®Æc biÖt lµ trong bèi c¶nh c¹nh tranh quèc tÕ gay g¾t vµ c¸c doanh nghiÖp ViÖt Nam còng ®øng tr−íc yªu cÇu tiÕp tôc më réng thÞ tr−êng truyÒn thèng vµ thóc ®Èy ph¸t triÓn c¸c thÞ tr−êng míi. 5 Ph¸t triÓn quan hÖ th−¬ng m¹i víi ch©u Phi lµ yªu cÇu cña viÖc chñ ®éng héi nhËp s©u réng vµo nÒn kinh tÕ thÕ giíi vµ lµ ®iÒu kiÖn, thêi c¬ ®Ó ViÖt Nam tiÕp tôc kh¼ng ®Þnh vµ ph¸t huy uy tÝn cña m×nh víi ch©u lôc nµy vµ sÏ t¹o ra nh÷ng ®iÒu kiÖn míi, vËn héi míi cho nÒn kinh tÕ ViÖt Nam ph¸t triÓn nhanh h¬n, sím thùc hiÖn thµnh c«ng sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ nh− NghÞ quyÕt §¹i héi lÇn thø IX vµ lÇn thø X cña §¶ng ®· ®Ò ra. Cho ®Õn nay ë n−íc ta, ch−a cã mét c«ng tr×nh nµo nghiªn cøu mét c¸ch cã hÖ thèng, toµn diÖn vÒ thùc tr¹ng, tiÒm n¨ng vµ ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p ph¸t triÓn quan hÖ th−¬ng m¹i gi÷a ViÖt Nam vµ c¸c n−íc ch©u Phi. XuÊt ph¸t tõ nhu cÇu cÊp b¸ch cña thùc tiÔn, viÖc nghiªn cøu, ®¸nh gi¸ ®óng thùc tr¹ng quan hÖ th−¬ng m¹i vµ ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p nh»m thóc ®Èy quan hÖ hîp t¸c kinh tÕ Nam –Nam nãi chung, quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam – ch©u Phi nãi riªng ®ang ®Æt ra hÕt søc bøc xóc. §Ó thùc hiÖn ®−îc c¸c vÊn ®Ò nªu trªn, cÇn nghiªn cøu ®¸nh gi¸ mét c¸ch hÖ thèng, toµn diÖn vµ ®Çy ®ñ vÒ ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi cña ch©u Phi, ®¸nh gi¸ ®óng tiÒm n¨ng, thÕ m¹nh cña thÞ tr−êng ch©u Phi vµ ViÖt Nam, ®¸nh gi¸ ®óng thùc tr¹ng quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam – ch©u Phi thêi gian qua, tõ ®ã x©y dùng c¸c quan ®iÓm, ®Þnh h−íng vµ gi¶i ph¸p nh»m ph¸t triÓn quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam – ch©u Phi trong nh÷ng n¨m tíi. §Ó ®¸p øng kÞp thêi yªu cÇu nµy, n¨m 2005, Tr−êng §¹i häc kinh tÕ quèc d©n ®· ®−îc Bé Khoa häc vµ C«ng nghÖ giao chñ tr× thùc hiÖn ®Ò tµi ®éc lËp cÊp nhµ n−íc: “Gi¶i ph¸p ph¸t triÓn quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam- ch©u Phi”. §Ò tµi sÏ gãp phÇn cung cÊp nh÷ng luËn cø khoa häc vµ thùc tiÔn ®Ó x©y dùng vµ hoµn thiÖn chÝnh s¸ch ph¸t triÓn quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam – ch©u Phi tõ nay ®Õn n¨m 2010 vµ 2020. 2. Tæng quan T×nh h×nh nghiªn cøu cã liªn quan ®Õn ®Ò tµi 2.1. Trong n−íc: Quan hÖ th−¬ng m¹i cña ViÖt Nam víi c¸c n−íc vµ c¸c khu vùc lu«n lµ mét chñ ®Ò quan träng ®−îc nhiÒu nhµ khoa häc kinh tÕ n−íc ta nghiªn cøu trong nhiÒu n¨m qua, ®Æc biÖt lµ trong ®iÒu kiÖn ViÖt Nam héi nhËp víi nÒn kinh tÕ thÕ giíi, tham gia vµo hîp t¸c kinh tÕ ®a ph−¬ng vµ song ph−¬ng. Tuy nhiªn, cho ®Õn nay, sè l−îng c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ ch©u Phi nãi chung vµ mèi quan hÖ th−¬ng m¹i, hîp t¸c kinh tÕ gi÷a ViÖt Nam vµ ch©u Phi nãi riªng cßn rÊt h¹n chÕ. Ch−a cã mét c«ng tr×nh quy m« lín nµo nghiªn cøu mét c¸ch toµn diÖn, cã hÖ thèng vÒ thùc tr¹ng vµ kh¶ n¨ng thóc ®Èy quan hÖ hîp t¸c kinh tÕ, th−¬ng m¹i gi÷a ViÖt Nam vµ ch©u Phi. HÇu hÕt c¸c nghiªn cøu chØ dõng l¹i ë møc c¸c bµi b¸o, bµi nghiªn cøu, c¸c bµi ph¸t biÓu t¹i c¸c cuéc Héi th¶o. 6 Thêi kú tr−íc ®æi míi, hîp t¸c kinh tÕ gi÷a ViÖt Nam víi mét sè n−íc ch©u Phi chñ yÕu d−íi h×nh thøc ViÖt Nam cö c¸c chuyªn gia sang c«ng t¸c, lao ®éng t¹i mét sè n−íc ch©u Phi nh− Angiªri, Madagaxca, Angola.v.v. Trong thêi kú nµy cã mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ ch©u Phi nh−ng chñ yÕu lµ ®Ò cËp ®Õn c¸c vÊn ®Ò chÝnh trÞ, ngo¹i giao vµ hÇu nh− ch−a cã c«ng tr×nh nghiªn cøu nµo vÒ hîp t¸c kinh tÕ gi÷a ViÖt Nam víi ch©u Phi. B−íc vµo thêi kú ®æi míi, víi chñ tr−¬ng më cöa vµ héi nhËp víi c¸c nÒn kinh tÕ khu vùc vµ thÕ giíi, quan hÖ kinh tÕ ®èi ngo¹i cña ViÖt Nam ®· ph¸t triÓn víi nhÞp ®é nhanh. ChÝnh s¸ch më cöa nÒn kinh tÕ, ph−¬ng ch©m ®a d¹ng ho¸, ®a ph−¬ng ho¸ cña ViÖt Nam ®· gÆt h¸i ®−îc nhiÒu thµnh c«ng. ViÖt Nam ®· cã quan hÖ bu«n b¸n víi h¬n 200 n−íc vµ vïng l·nh thæ trong c¶ 5 ch©u lôc. Tuy nhiªn, quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam – ch©u Phi thùc chÊt míi ph¸t triÓn tõ ®Çu thËp kû 1990. XuÊt ph¸t tõ h¹n chÕ trong quan hÖ kinh tÕ, th−¬ng m¹i gi÷a ViÖt Nam víi ch©u Phi vµ do nhiÒu nguyªn nh©n nªn quan hÖ hîp t¸c kinh tÕ ViÖt Nam – ch©u Phi ch−a trë thµnh mét chñ ®Ò thu hót sù quan t©m nhiÒu cña c¸c nhµ khoa häc kinh tÕ trong n−íc. §iÓm mèc quan träng ®¸nh dÊu b−íc ngoÆt trong quan hÖ hîp t¸c kinh tÕ, th−¬ng m¹i gi÷a ViÖt Nam vµ ch©u Phi lµ Héi th¶o quèc tÕ “ViÖt Nam – ch©u Phi: C¬ héi hîp t¸c vµ ph¸t triÓn trong thÕ kû XXI” tæ chøc t¹i Hµ Néi vµo th¸ng 5/2003. T¹i cuéc Héi th¶o nµy, cã nhiÒu bµi viÕt, bµi nghiªn cøu vµ ý kiÕn cña c¸c nhµ ngo¹i giao, kinh tÕ vµ c¸c doanh nghiÖp ®· nªu ra c¸c ph−¬ng h−íng vµ gi¶i ph¸p ph¸t triÓn quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam - ch©u Phi. Cïng víi viÖc quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam – ch©u Phi ®−îc më ra vµ ph¸t triÓn tõng b−íc, b¾t ®Çu xuÊt hiÖn nhiÒu bµi viÕt, c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam – ch©u Phi. C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu nµy tËp trung vµo mét sè chñ ®Ò chÝnh nh− sau: Thø nhÊt: §iÓm l¹i chÆng ®−êng ph¸t triÓn cña quan hÖ hîp t¸c kinh tÕ, th−¬ng m¹i gi÷a ViÖt Nam vµ c¸c n−íc ch©u Phi. Mét sè bµi viÕt cña c¸c chuyªn gia thuéc Bé Th−¬ng m¹i, ViÖn Khoa häc x· héi ViÖt Nam, c¸c tr−êng ®¹i häc.v.v.. ®· nªu lªn mét c¸ch kh¸i qu¸t vÒ xuÊt - nhËp khÈu gi÷a ViÖt N¹m vµ ch©u Phi. Thø hai: Ph©n tÝch tiÒm n¨ng vµ c¬ héi cña quan hÖ hîp t¸c kinh tÕ, th−¬ng m¹i gi÷a ViÖt Nam vµ c¸c n−íc ch©u Phi. §iÓm chung cña c¸c c«ng tr×nh lµ ®Òu cho r»ng ViÖt Nam vµ c¸c n−íc ch©u Phi cã tiÒm n¨ng vµ c¬ héi rÊt lín trong hîp t¸c kinh tÕ nãi chung vµ quan hÖ th−¬ng m¹i, xuÊt nhËp khÈu nãi riªng. Nh÷ng mÆt hµng ViÖt Nam cã thÕ m¹nh xuÊt khÈu sang ch©u Phi hiÖn nay lµ g¹o, dÖt may, giµy dÐp, h¹t tiªu vµ cao su... (Thêi b¸o Kinh tÕ ViÖt Nam, th¸ng 6/2003). ë quy m« lín h¬n, ViÖt Nam còng cã thÓ xuÊt khÈu xe m¸y, « t« 7 kh¸ch vµ thiÕt bÞ x©y dùng (NguyÔn Danh S¸o, Hµng ViÖt Nam cã nhiÒu c¬ héi t¹i thÞ tr−êng Angola, Thêi b¸o kinh tÕ ViÖt Nam th¸ng 2/2004). Ch©u Phi lµ thÞ tr−êng tiªu thô nhiÒu chñng lo¹i hµng ho¸ ®a d¹ng, nhu cÇu vÒ c¸c mÆt hµng chÊt l−îng võa ph¶i, gi¸ rÎ, phï hîp víi søc mua cña ng−êi d©n lµ chñ yÕu, hµng ViÖt Nam cã ®ñ ®iÒu kiÖn ®Ó th©m nhËp thÞ tr−êng nµy (Vò ThÞ Thªm, Th©m nhËp vµo thÞ tr−êng ch©u Phi, Thêi b¸o kinh tÕ ViÖt Nam, 2003). MÆt hµng xuÊt khÈu quan träng nhÊt cña ViÖt Nam sang ch©u Phi lµ g¹o, hµng n¨m ch©u Phi nhËp khÈu kho¶ng 6 triÖu tÊn g¹o, n¨m 2001, g¹o ViÖt Nam cã mÆt t¹i 24 n−íc ch©u Phi víi kim ng¹ch xuÊt khÈu chiÕm 60% tæng gi¸ trÞ xuÊt khÈu sang ch©u Phi. Thø ba, ph©n tÝch vÒ nh÷ng khã kh¨n cña xuÊt khÈu hµng ho¸ ViÖt Nam sang ch©u Phi, nh÷ng nguyªn nh©n h¹n chÕ sù ph¸t triÓn quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam – ch©u Phi. Khã kh¨n lín nhÊt lµ do c¸ch xa vÒ ®Þa lý, c¸c doanh nghiÖp mçi n−íc ch−a thËt sù hiÓu biÕt vÒ nhu cÇu, tËp qu¸ tiªu dïng ë n−íc kia... nªn c¬ héi hîp t¸c lµm ¨n vÉn cßn h¹n chÕ. (SÏ cã nhiÒu gi¶i ph¸p hç trî xuÊt khÈu ®Çu t− sang ch©u Phi, Thêi b¸o kinh tÕ ViÖt Nam 2/6/2003). Hµng ViÖt Nam cã nhiÒu c¬ héi sang thÞ tr−êng ch©u Phi, nh−ng do h¹n chÕ trªn nªn hÇu hÕt c¸c hµng ho¸ cña ViÖt Nam kh«ng ®−îc xuÊt khÈu trùc tiÕp qua ch©u Phi mµ ph¶i qua n−íc thø 3. Mét trong nh÷ng khã kh¨n mµ c¸c bµi viÕt ®· ®Ò cËp ®Õn lµ c¸c doanh nghiÖp ViÖt Nam ch−a cã ®ñ kh¶ n¨ng tµi chÝnh ®Ó b¸n hµng thanh to¸n chËm. Thø t−, ®Ò xuÊt c¸c ph−¬ng h−íng vµ gi¶i ph¸p thóc ®Èy quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam- ch©u Phi. §©y lµ chñ ®Ò thu hót sù quan t©m cña c¸c nhµ nghiªn cøu. §Ó thóc ®Èy hîp t¸c trong lÜnh vùc n«ng nghiÖp, cÇn th−êng xuyªn më diÔn ®µn trao ®æi vÒ ph¸t triÓn n«ng nghiÖp vµ n«ng th«n gi÷a c¸c n−íc ch©u Phi vµ ViÖt Nam ®Ó häc hái kinh nghiÖm lÉn nhau, cÇn x©y dùng mét c¬ chÕ cô thÓ th«ng qua c¸c HiÖp ®Þnh song ph−¬ng ®Ó t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi trong hîp t¸c bu«n b¸n (Cöa ®· më vµo ch©u Phi, T¹p chÝ th−¬ng m¹i, 2003). §Ó ®Èy m¹nh ®Çu t− vµ xuÊt khÈu cña ViÖt Nam sang c¸c n−íc ch©u Phi, cã thÓ hîp t¸c trªn c¬ së nguyªn t¾c tµi chÝnh quèc tÕ th«ng dông nh− sö dông tÝn dông xuÊt khÈu cña c¸c ng©n hµng ViÖt Nam, c¸c tæ chøc tµi chÝnh n−íc ngoµi, c¸c quü tÝn dông xuÊt khÈu phæ biÕn trªn thÕ giíi.... (SÏ cã nhiÒu gi¶i ph¸p hç trî xuÊt khÈu ®Çu t− sang ch©u Phi, Thêi b¸o kinh tÕ ViÖt Nam 2/6/2003). CÇn x©y dùng ph−¬ng thøc hîp t¸c gi¸n tiÕp trªn c¬ së c¸c chÝnh s¸ch khuyÕn khÝch, hç trî c¸c doanh nghiÖp ViÖt Nam ®Èy m¹nh th−¬ng m¹i, ®Çu t− vµo c¸c n−íc ch©u Phi, ch¼ng h¹n nh− c¸c ch−¬ng tr×nh khuyÕn khÝch vÒ thuÕ lµm hµng xuÊt khÈu, khuyÕn 8 khÝch th«ng qua quü hç trî xuÊt khÈu, hç trî l·i suÊt cho c¸c dù ¸n ®Çu t− sang ch©u Phi (ViÖt Nam-ch©u Phi, C¬ héi hîp t¸c, B¸o Quèc tÕ, n¨m 2003). Bªn c¹nh ®ã, nhiÒu bµi viÕt còng nhÊn m¹nh sù cÇn thiÕt ph¶i ®Èy m¹nh c«ng t¸c tiÕp cËn thÞ tr−êng ch©u Phi, ®Çu t− vµo c«ng t¸c nghiªn cøu ch©u Phi, cung cÊp c¸c th«ng tin vÒ thÞ tr−êng vµ c¸c ®èi t¸c ch©u Phi. N¨m 2005, ViÖn Nghiªn cøu ch©u Phi vµ Trung §«ng (thuéc ViÖn Khoa häc x· héi ViÖt Nam) ®−îc thµnh lËp vµ ®· cã mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ ch©u Phi. PhÇn lín c¸c c«ng tr×nh nµy ®−îc c«ng bè trªn “T¹p chÝ Ngiªn cøu ch©u Phi vµ Trung §«ng”. Bé Th−¬ng m¹i còng ®· cã ®Ò tµi cÊp Bé nghiªn cøu vÒ quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam v¬i mét sè n−íc ch©u Phi (n¨m 2002). Tõ n¨m 2003 – 2006, mét sè cuéc héi th¶o vÒ ViÖt Nam – ch©u Phi còng ®· ®−îc tæ chøc. C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu víi nh÷ng néi dung nªu trªn ®· cã ®ãng gãp kh«ng nhá vµo viÖc lµm râ thÞ tr−êng ch©u Phi vµ ®Ò ra c¸c gi¶i ph¸p thóc ®Èy quan hÖ th−¬ng m¹i cña ViÖt Nam víi ch©u lôc nµy. Tuy nhiªn, hÇu hÕt c¸c c«ng tr×nh kÓ trªn ®Òu lµ c¸c bµi viÕt víi quy m« nhá, lÎ tÎ ®¨ng trªn c¸c b¸o, t¹p chÝ. C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu liªn quan ®Õn ch©u Phi ®· ®Ò cËp ®Õn nhiÒu khÝa c¹nh kh¸c nhau, nh−ng ch−a mang tÝnh toµn diÖn, hÖ thèng. V× vËy, vÉn cßn mét kho¶ng trèng rÊt lín trong c«ng t¸c nghiªn cøu vÒ quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam – ch©u Phi. 2.2. Ngoµi n−íc: Nghiªn cøu vÒ quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam – ch©u Phi lµ mét chñ ®Ò hÇu nh− ch−a ®−îc c¸c häc gi¶ n−íc ngoµi chó ý nghiªn cøu, th¶o luËn. Nguyªn nh©n chÝnh lµ do quan hÖ kinh tÕ gi÷a ViÖt Nam vµ c¸c n−íc ch©u Phi trong nh÷ng n¨m tr−íc ®©y lµ ch−a ®¸ng kÓ. Mét sè c«ng tr×nh cña c¸c nhµ nghiªn cøu n−íc ngoµi ®· ®Ò cËp ®Õn mèi quan hÖ th−¬ng m¹i cña c¸c n−íc ch©u Phi víi mét sè khu vùc trªn thÕ giíi nh− §«ng Nam ¸, §«ng ¸, hîp t¸c Nam-Nam (U.N.RCID, Market Access for African Countries under WTO, Briefing Paper Series, No.10, June 2001;UNCTAD (2003). EconomicDevelopment in Africa:Trade Performance and Commodity Dependence (UNCTAD/GDS/AFRICA/2003/1), United Nations, New York and Geneva; Blackhurst, R and Lyakurma, W, Markets and market access for African exports: past, present and future directions, Journal of World Trade 36[1], 2002...). HÇu nh− ch−a cã c«ng tr×nh nµo ®i s©u nghiªn cøu vÒ mèi quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam – ch©u Phi. 9 Mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ xuÊt khÈu cña ViÖt Nam cña c¸c nhµ kinh tÕ n−íc ngoµi còng cã ®Ò tËp ®Õn quan hÖ kinh tÕ ViÖt Nam - ch©u Phi, tuy nhiªn møc ®é nghiªn cøu hÕt søc h¹n chÕ. HÇu hÕt c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu ®Òu dõng l¹i ë møc cung cÊp sè liÖu vÒ quan hÖ xuÊt nhËp khÈu gi÷a ViÖt Nam víi ch©u Phi vµ nhËn ®Þnh ch©u Phi lµ mét thÞ tr−êng høa hÑn cho hµng ho¸ ViÖt Nam (Philippe Auffret, Trade Reform in Vietnam - Opportunities with Emerging Challenges, World Bank Policy Research Working Paper, 2003). Mét sè bµi ph¸t biÓu cña c¸c vÞ nguyªn thñ quèc gia, Bé tr−ëng c¸c n−íc ch©u Phi khi sang th¨m ViÖt Nam còng nhÊn m¹nh tÇm quan träng cña viÖc thóc ®Èy hîp t¸c kinh tÕ, th−¬ng m¹i gi÷a ViÖt Nam vµ c¸c n−íc ch©u Phi. VÝ dô nh− c¬ héi cho xuÊt khÈu hµng ho¸ ViÖt Nam vµo Nam Phi, c¬ héi hîp t¸c trong lÜnh vùc thñy s¶n víi Mar«c, hîp t¸c lao ®éng gi÷a ViÖt Nam vµ Mali, xuÊt khÈu thùc phÈm vµ g¹o sang Nammibia, m« h×nh hîp t¸c ba bªn gi÷a c¸c chuyªn gia n«ng nghiÖp ViÖt Nam t¹i Senegal, Madagasca, Benin víi sù tham gia cña tæ chøc N«ng l−¬ng Liªn hiÖp quèc (FAO)..v.v… Nh×n chung, ®ã míi lµ nh÷ng ®¸nh gi¸ ban ®Çu, hoÆc lµ nh÷ng nhËn ®Þnh tæng quan, ch−a cã ph©n tÝch s©u vÒ quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam – ch©u Phi. 3. Môc tiªu nghiªn cøu cña ®Ò tµi §Ò tµi cã ba môc tiªu chñ yÕu sau ®©y: - §¸nh gi¸ ®óng thùc tr¹ng thÞ tr−êng ch©u Phi vÒ nhu cÇu, kh¶ n¨ng xuÊt nhËp khÈu, kh¶ n¨ng thanh to¸n, tõ ®ã x¸c ®Þnh vai trß cña thÞ tr−êng ch©u Phi trong chiÕn l−îc ph¸t triÓn kinh tÕ ®èi ngo¹i cña ViÖt Nam. - Ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ thùc tr¹ng quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam – ch©u Phi trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, rót ra nh÷ng thµnh c«ng, h¹n chÕ, vµ bµi häc kinh nghiÖm trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam - ch©u Phi. - §Ò xuÊt ®Þnh h−íng vµ c¸c gi¶i ph¸p thóc ®Èy ph¸t triÓn quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam – ch©u Phi trong nh÷ng n¨m ®Çu cña thÕ kû XXI. §Ó ®¹t ®−îc c¸c môc tiªu trªn, ®Ò tµi sÏ thùc hiÖn c¸c nhiÖm vô sau: Thø nhÊt, t×m hiÓu vµ ®¸nh gi¸ tiÒm n¨ng cña thÞ tr−êng ch©u Phi nãi chung, mét sè n−íc ®iÓn h×nh nãi riªng vÒ nhu cÇu nhËp khÈu, thÞ hiÕu, vÒ chÝnh s¸ch, luËt ph¸p, c¸c quy ®Þnh ®iÒu chØnh ho¹t ®éng XNK cña c¸c quèc gia nµy. Thø hai, ®¸nh gi¸ thùc tr¹ng xuÊt khÈu, nhËp khÈu cña ViÖt Nam víi thÞ tr−êng ch©u Phi giai ®o¹n 1990 – 2005 theo c¸c nhãm hµng chñ yÕu. Thø ba, ®Ò xuÊt quan ®iÓm, ®Þnh h−íng vµ gi¶i ph¸p nh»m tiÕp tôc ph¸t triÓn quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam – ch©u Phi trong nh÷ng n¨m tíi. 10 4. ph¹m vi nghiªn cøu cña ®Ò tµi. Quan hÖ th−¬ng m¹i theo nghÜa réng cã néi dung rÊt phong phó bao gåm nhiÒu vÊn ®Ò nh−: Th−¬ng m¹i hµng ho¸ - dÞch vô, ®Çu t− vµ së h÷u trÝ tuÖ, .v.v. Tuy nhiªn, do h¹n chÕ vÒ thêi gian vµ kinh phÝ, ®Ò tµi chñ yÕu tËp trung nghiªn cøu mèi quan hÖ th−¬ng m¹i (xuÊt - nhËp khÈu hµng hãa) gi÷a ViÖt Nam vµ mét sè n−íc ch©u Phi. C¸c vÊn ®Ò nh− ®Çu t−, dÞch vô, së h÷u trÝ tuÖ.v.v. ®−îc ®Ò cËp ®Õn ë mét sè møc ®é nhÊt ®Þnh, nh− lµ nh÷ng nh©n tè trong quan hÖ th−¬ng m¹i. VÒ ph¹m vi thêi gian vµ kh«ng gian: §Ò tµi tËp trung nghiªn cøu quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam – ch©u Phi tõ 1990 ®Õn nay; ®i s©u ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ thùc tr¹ng xuÊt – nhËp khÈu, ®Ò xuÊt quan ®iÓm, ®Þnh h−íng vµ c¸c gi¶i ph¸p chñ yÕu ph¸t triÓn quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam – ch©u Phi. §Ò tµi tËp trung nghiªn cøu s©u vÒ thùc tr¹ng vµ gi¶i ph¸p ph¸t triÓn quan hÖ xuÊt - nhËp khÈu mét sè lo¹i hµng ho¸ chñ yÕu vµ mét sè thÞ tr−êng chñ yÕu mµ ViÖt Nam ®· vµ ®ang cã quan hÖ th−¬ng m¹i nh− Nam Phi, Ai CËp, Angiªri, Ang«la, Marèc, Tanzanhia vµ mét sè n−íc kh¸c. 5. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu cña ®Ò tµi §Ó thùc hiÖn tèt nhiÖm vô ®−îc giao, ®Ò tµi sö dông tæng hîp c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu vµ c¸ch tiÕp cËn chñ yÕu sau ®©y: 5.1. Ph−¬ng ph¸p tæng hîp, ph©n tÝch kinh tÕ, kÕ thõa c¸c c«ng tr×nh ®∙ nghiªn cøu cã liªn quan. §Ò tµi ®· tiÕn hµnh ph©n tÝch, tæng hîp mét sè c«ng tr×nh ®· nghiªn cøu, c¸c bµi viÕt ®¨ng trªn c¸c t¹p chÝ khoa häc, c¸c bµi b¸o, bµi ph¸t biÓu t¹i c¸c héi th¶o, trang WEB vÒ ®Æc ®iÓm thÞ tr−êng ch©u Phi, thùc tr¹ng vµ tiÒm n¨ng ph¸t triÓn quan hÖ kinh tÕ - th−¬ng m¹i ViÖt Nam – ch©u Phi. Trªn c¬ së ®ã, ®Ò tµi rót ra mét sè vÊn ®Ò cã tÝnh lý luËn vµ thùc tiÔn liªn quan ®Õn néi dung nghiªn cøu cña ®Ò tµi. 5.2. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu so s¸nh, ph−¬ng ph¸p lÞch sö vµ ph−¬ng ph¸p l«gÝc nh»m thèng kª, ph©n tÝch, so s¸nh thÞ tr−êng ch©u Phi, quan hÖ xuÊt nhËp khÈu hµng ho¸ hai chiÒu ViÖt Nam víi ch©u Phi vµ c¸c khu vùc kh¸c còng nh− quan hÖ th−¬ng m¹i ch©u Phi víi ViÖt Nam vµ c¸c n−íc kh¸c; ph©n tÝch so s¸nh chÝnh s¸ch th−¬ng m¹i cña ViÖt Nam ®èi víi ch©u Phi còng nh− ch©u Phi ®èi víi ViÖt Nam. 5.3. Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra thèng kª, m« h×nh hãa ®Ó rót ra nh÷ng kÕt luËn cã tÝnh khoa häc trong viÖc ®¸nh gi¸ thùc tr¹ng quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam – ch©u Phi. Trªn c¬ së ®ã ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p vµ kiÕn nghÞ phï hîp, cã tÝnh kh¶ thi cao. 5.4. Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra kh¶o s¸t §Ó cã c¨n cø khoa häc vµ thùc tiÔn trong viÖc ®¸nh gi¸ thÞ tr−êng ch©u Phi vµ ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p phï hîp, ®Ò tµi ®· cö mét sè c¸n bé chñ chèt cña ®Ò tµi ®i nghiªn cøu, kh¶o s¸t t¹i CH Nam Phi vµ Mozambic. Trong thêi gian kh¶o s¸t t¹i ch©u Phi, ®Ò tµi ®· lµm viÖc víi c¸c c¬ quan nh− Bé C«ng th−¬ng, Phßng Th−¬ng m¹i vµ C«ng nghiÖp, mét sè doanh nghiÖp cña CH Nam Phi vµ Mozambic. 11 §Ò tµi ®· thiÕt kÕ c¸c lo¹i phiÕu ®iÒu tra, pháng vÊn c¸c doanh nghiÖp ViÖt Nam vµ ch©u Phi. - C¸c doanh nghiÖp ViÖt Nam vµ ch©u Phi (Nam Phi vµ Mozambic) ®−îc ®iÒu tra, pháng vÊn bao gåm 150 doanh nghiÖp, trong ®ã cã 132 doanh nghiÖp ViÖt Nam vµ 18 doanh nghiÖp ch©u Phi. C¸c doanh nghiÖp ViÖt Nam ®−îc ®iÒu tra, pháng vÊn chñ yÕu lµ nh÷ng doanh nghiÖp ®·, ®ang vµ sÏ cã quan hÖ bu«n b¸n víi ch©u Phi. Môc ®Ých cña viÖc ®iÒu tra nµy lµ nh»m thu thËp th«ng tin vÒ nh÷ng thuËn lîi, khã kh¨n cña doanh nghiÖp trong quan hÖ th−¬ng m¹i víi ch©u Phi. - Néi dung ®iÒu tra, pháng vÊn c¸c doanh nghiÖp gåm 35 c©u hái (c¶ ®Þnh tÝnh vµ ®Þnh l−îng) liªn quan trùc tiÕp ®Õn c¸c vÊn ®Ò nh−: T×nh h×nh kinh doanh xuÊt nhËp khÈu cña DN víi thÞ tr−êng ch©u Phi, ®¸nh gi¸ cña DN vÒ thÞ tr−êng ch©u Phi, thuËn lîi vµ khã kh¨n khi tiÕp cËn víi thÞ tr−êng ch©u Phi, chÝnh s¸ch hç trî cña Nhµ n−íc ®èi víi c¸c doanh nghiÖp trong quan hÖ th−¬ng m¹i, ®Çu t− t¹i ch©u Phi, kh¶ n¨ng cña doanh nghiÖp trong ph¸t triÓn quan hÖ th−¬ng m¹i víi c¸c doanh nghiÖp ch©u Phi .v.v. - Thêi gian ®iÒu tra, pháng vÊn doanh nghiÖp ®−îc tiÕn hµnh vµo cuèi n¨m 2005 vµ ®Çu n¨m 2006. - C¸c phiÕu ®iÒu tra pháng vÊn ®· ®−îc ®Ò tµi xö lý trªn m¸y tÝnh b»ng ch−¬ng tr×nh spss (xem phÇn phô lôc: kÕt qu¶ xö lý sè liÖu ®iÒu tra, pháng vÊn doanh nghiÖp). 5.5. §Ò tµi sö dông ph−¬ng ph¸p chuyªn gia, tæ chøc c¸c cuéc héi th¶o khoa häc, c¸c cuéc héi nghÞ ®Ó thu thËp ý kiÕn cña c¸c nhµ qu¶n lý, c¸c nhµ khoa häc vÒ thùc tr¹ng vµ gi¶i ph¸p ph¸t triÓn quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam – ch©u Phi. 6. S¶n phÈm chñ yÕu cña ®Ò tµi - B¸o c¸o tæng hîp - B¸o c¸o tãm t¾t - C¸c chuyªn ®Ò ®éc lËp, c¸c ®Ò tµi nh¸nh, b¸o c¸o ®iÒu tra kh¶o s¸t, tµi liÖu, sè liÖu vÒ kinh tÕ – x· héi ch©u Phi - Tµi liÖu ®iÒu tra, pháng vÊn c¸c doanh nghiÖp ViÖt Nam cã quan hÖ th−¬ng m¹i víi ch©u Phi vµ c¸c doanh nghiÖp ch©u Phi - KÕt qu¶ xö lý sè liÖu ®iÒu tra doanh nghiÖp theo ch−¬ng tr×nh SPSS - C¸c tµi liÖu tæng hîp ph©n tÝch t×nh h×nh kinh tÕ – x· héi vµ thÞ tr−êng ch©u Phi. - Kû yÕu héi th¶o khoa häc cña ®Ò tµi: “Thùc tr¹ng vµ gi¶i ph¸p ph¸t triÓn quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam – ch©u Phi” - C¸c bµi b¸o c«ng bè trªn c¸c t¹p chÝ khoa häc, s¸ch xuÊt b¶n (1) 1 Dù kiÕn, th¸ng 10 n¨m 2006, sÏ xuÊt b¶n s¸ch “Thùc tr¹ng vµ gi¶i ph¸p ph¸t triÓn quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam – ch©u Phi”. 12 7. KÕt cÊu cña ®Ò tµi Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn, danh môc tµi liÖu tham kh¶o vµ phô lôc, ®Ò tµi gåm cã bèn phÇn chÝnh sau ®©y: PhÇn thø nhÊt: Mét sè ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña thÞ tr−êng ch©u Phi vµ kinh nghiÖm cña mét sè n−íc trong ph¸t triÓn quan hÖ th−¬ng m¹i víi ch©u Phi. PhÇn thø hai: Thùc tr¹ng quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam – ch©u Phi PhÇn thø ba: Lîi thÕ, h¹n chÕ, c¬ héi, th¸ch thøc vµ dù b¸o xu h−íng ph¸t triÓn quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam - ch©u Phi. PhÇn thø t−: §Þnh h−íng vµ gi¶i ph¸p ph¸t triÓn quan hÖ th−¬ng m¹i ViÖt Nam – ch©u Phi ®Õn n¨m 2010 vµ tÇm nh×n ®Õn n¨m 2020. 13 PHẦN THỨ NHẤT MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM CƠ BẢN CỦA THỊ TRƯỜNG CHÂU PHI VÀ KINH NGHIỆM CỦA MỘT SỐ NƯỚC TRONG PHÁT TRIỂN QUAN HỆ THƯƠNG MẠI VỚI CHÂU PHI 1.1. mét sè ®Æc ®iÓm kinh tÕ – v¨n ho¸, x∙ héi cña ch©u Phi 1.1.1. Kh¸i qu¸t vÞ trÝ ®Þa lý - ®iÒu kiÖn tù nhiªn, x∙ héi Châu Phi là một lục địa lớn, đông dân, đa sắc tộc, đa dạng về văn hoá và giầu tài nguyên thiên nhiên. Việc xem xét điều kiện địa lý, dân cư, tôn giáo, sắc tộc, lịch sử, văn hoá là cần thiết để hiểu rõ đặc điểm của thị trường châu Phi và giúp các doanh nghiệp tìm ra cách thức phù hợp để thâm nhập thị trường châu Phi. 1.1.1.1. Điều kiện địa lý và tự nhiên Trên bản đồ thế giới, châu Phi nằm về phía tây nam đại lục Á - Âu. Ở phía bắc, châu Phi nhìn ra Địa Trung Hải. Ở phía đông bắc, châu Phi giáp với khu vực Trung Đông và tách với bán đảo A-rập bởi Hồng Hải. Châu Phi nhìn ra Đại Tây Dương ở phía tây, Ấn Độ Dương ở phía đông vµ nằm trên tuyến đường giao thông quốc tế từ đông sang tây, nối Đại Tây Dương với Ấn Độ Dương, nối châu Á với châu Âu và châu Mỹ, có ý nghĩa chiến lược cả về kinh tế lẫn quân sự. Châu Phi là lục địa lớn thứ ba thế giới (sau châu Á, châu Mỹ), với diện tích rộng gần 30 triệu km2. Dân số châu Phi là kho¶ng 850 triệu người (năm 2005), chiếm trªn 13% dân số thế giới, đứng thứ hai sau châu Á. Hiện nay, châu Phi có 54 quốc gia, tất cả đều là các quốc gia độc lập. Hệ thống sông hồ châu Phi khá phong phú. Các sông lớn nhất là sông Nile (dài nhất thế giới với chiều dài trên 6000km), sông C«ng«, Niger, Zambezi… Các hồ lớn nhất là hồ Victoria (hồ nước ngọt lớn thứ hai thế giới sau hồ Baikan), hồ Tanganyika, Albert, Turkana và Nyasa, tất cả đều ở khu vực Đông Phi. Châu Phi nổi tiếng víi nguồn tài nguyên thiên nhiên phong phú, trữ lượng lớn. Trong 50 loại khoáng sản chủ yếu thì châu Phi có trữ lượng đứng đầu thế giới tới 17 loại, như: kim cương chiếm 90% trữ lượng thế giới, Cobalt – 87%, vàng – 67%, photphat – trên 70%, crom – 54%, mangan 70%, uranium – 37%, đồng và boxit – 21%. Châu Phi cũng có trữ lượng lớn về dầu mỏ và khí đốt (ở Angiªri, Nigeria, Angola, Liby, Gabon, Cộng hoà C«ng«…). Tiềm năng về thuỷ điện của châu Phi chiếm 35,4% tiềm năng chung của toàn thế giới. 14 1.1.1.2. Điều kiện xã hội a) Dân cư - văn hoá - tôn giáo Dân cư châu Phi rất đa dạng về sắc tộc, có thể phân chia thành hơn 1000 nhóm nhỏ theo những đặc điểm ngôn ngữ và văn hoá khác nhau. Sa mạc Sahara tạo tạo nên sự phân chia địa lý chủng tộc lớn nhất. Ở phía bắc sa mạc này chủ yếu tập trung người A-rập, người Berber. Toàn bộ châu Phi nam Sahara là nơi sinh sống của các tộc người Phi đen. Bộ phận dân châu Âu tập trung ở các vùng có khí hậu cận nhiệt đới: ë phía nam chủ yếu là người gốc Anh và Hà Lan, phía bắc là người gốc Pháp, Italia và Tây Ban Nha. Người gốc Libăng tạo nên một cộng đồng quan trọng ở Tây Phi, còn người gốc Ấn Độ thì tập trung ở nhiều thành phố ven biển Đông và Nam phi. Ngoài ra cũng có nhiều người Arập ở Đông Phi và gần đây cả ở Tây Phi. Nhìn chung, dân cư châu Phi phân bố thưa thớt, những nơi có mật độ dân số lớn là Nigeria, Ethiopi, thung lũng sông Nile và quanh vùng Hồ Lớn (gồm hồ Victoria và hồ Tanganyika). Các thành phố đông dân của châu Phi chủ yếu là các thủ đô và hải cảng lớn. Những thành phố lớn nhất châu Phi là Cairo và Alexandria (Ai Cập), Lagos (Nigeria), Kinshasa (Cộng hoà Dân chủ Conggo), Johanesbung (Nam Phi) và Casablanca (Marèc). Dân số châu Phi đã bùng nổ nhanh chóng trong thế kỷ XX và dự kiến vẫn tiếp tục tăng nhanh trong thời gian tới. Tình trạng bùng nổ dân số này là một áp lực lớn vµ là một trong những nguyên nhân kìm hãm phát triển ở lục địa này. Bảng 1.1: Dân số châu Phi Tèc ®é tăng dân số Dân số (triệu người) (%/năm) 1980 Thế giới Châu Phi Trong đó: Bắc Phi Châu Phi nam Sahara 2000 4.429,3 6.057,3 470,1 797,8 2015 (dù kiÕn) 1980-2000 2000-2015 (dù kiÕn) 7.101,2 1.054,9 1,6 2,6 1,1 1,8 88,4 138,0 173,8 2,3 1,6 381,7 659,8 881,1 2,7 1,9 Nguồn: Ngân hàng Thế giới, 2002. Với sự đa dạng về các tộc người, châu Phi có một nền văn hoá phong phú, đa dạng, nhiều bản sắc. Các tôn giáo cũng bắt rễ lâu đời trong đời sống các dân tộc châu Phi và còn ảnh hưởng sâu rộng đến ngày nay. Ngoài hàng trăm đạo giáo hoặc 15