Tài liệu Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh của tỉnh hà tĩnh

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NÔNG MINH TRANG GIẢI PHÁP NÂNG CAO NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA TỈNH HÀ TĨNH LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ HÀ NỘI - 2019 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NÔNG MINH TRANG GIẢI PHÁP NÂNG CAO NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA TỈNH HÀ TĨNH Ngành : Quản lý Kinh tế Mã số : 9.34.04.10 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. PGS.TS. Nguyễn Đình Thọ 2. TS. Lương Minh Huân HÀ NỘI - 2019 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu nêu trong luận án là trung thực. Những kết luận khoa học của luận án chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận án Nông Minh Trang i MỤC LỤC Trang bìa Lời cam đoan .................................................................................................... i Mục lục ............................................................................................................. ii Danh mục các từ viết tắt .............................................................................. viii Danh mục các bảng ........................................................................................ ix Danh mục các hình .......................................................................................... x MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 Chương 1: TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ............................................................................10 1.1. Các nghiên cứu về lợi thế so sánh và cạnh tranh, về năng lực cạnh tranh quốc gia và năng lực cạnh tranh địa phương .............................................10 1.1.1. Các nghiên cứu về lợi thế so sánh và cạnh tranh ........................................10 1.1.2 Các nghiên cứu về năng lực cạnh tranh quốc gia và năng lực cạnh tranh địa phương ............................................................................................................13 1.2. Cơ sở lý luận của khái niệm năng lực cạnh tranh cấp tỉnh ..........................20 1.2.1. Lý luận về sự chuyển hóa lợi thế so sánh thành nguồn lực cạnh tranh ......20 1.2.2. Lý luận về sự chuyển hóa nguồn lực và năng lực thành lợi thế cạnh tranh ......23 1.2.3. Lý luận về sự chuyển hóa lợi thế cạnh tranh thành năng lực cạnh tranh....28 1.3. Cơ sở lý luận của mô hình lý thuyết đo lường các nhân tố tác động đến năng lực cạnh tranh cấp tỉnh .................................................................................31 1.3.1. Khung phân tích năng lực cạnh tranh địa phương của Vũ Thành Tự Anh .......31 1.3.2. Mô hình Kim Cương của Michael Porter ...................................................33 1.3.3. Mô hình Tam giác Năng lực cạnh tranh của Lall, Abramovitz và các cộng sự ..................................................................................................................34 1.4. Các kết luận được rút ra từ tổng quan các công trình nghiên cứu và xác định khoảng trống trong nghiên cứu liên quan đến đề tài ...........................35 1.4.1. Các kết luận rút ra từ tổng quan các công trình nghiên cứu .......................35 1.4.2. Khoảng trống trong nghiên cứu về năng lực cạnh tranh cấp tỉnh ...............37 ii Chương 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ NĂNG LỰC CẠNH TRANH CẤP TỈNH ................................................................................................38 2.1. Khái niệm năng lực cạnh tranh cấp tỉnh .......................................................38 2.1.1. Cơ sở lý luận của khái niệm năng lực cạnh tranh cấp tỉnh .........................38 2.1.2. Đề xuất khái niệm năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong luận án ..................43 2.2. Các yếu tố cấu thành năng lực cạnh tranh cấp tỉnh .....................................50 2.2.1. Năng lực khai thác, thu hút, sử dụng nguồn nhân lực chất lượng cao của chính quyền tỉnh .............................................................................................50 2.2.2. Năng lực khai thác, thu hút, sử dụng nguồn lực đầu tư tài chính và công nghệ hiện đại của chính quyền tỉnh..............................................................51 2.2.3. Năng lực liên kết và hợp tác của chính quyền tỉnh ....................................51 2.2.4. Năng lực thích ứng trước các sự cố, biến cố của chính quyền tỉnh ............52 2.2.5. Năng lực đổi mới và sáng tạo của chính quyền tỉnh ...................................52 2.2.6. Năng lực quản lý và điều hành của chính quyền tỉnh .................................53 2.3. Các tiêu chí đánh giá năng lực cạnh tranh cấp tỉnh .....................................55 2.3.1. Khả năng phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao ..................................55 2.3.2. Khả năng huy động nguồn lực tài chính và công nghệ hiện đại .................55 2.3.3. Khả năng liên kết và hợp tác ......................................................................56 2.3.4. Khả năng dự báo và xử lý tình huống, sự cố, biến cố, thảm họa................56 2.3.5. Khả năng đổi mới và sáng tạo ....................................................................56 2.3.6. Khả năng duy trì, nâng cao hiệu quả quản lý và điều hành ........................57 2.4. Các nhân tố tác động đến năng lực cạnh tranh cấp tỉnh và đề xuất mô hình lý thuyết đo lường các nhân tố tác động đến năng lực cạnh tranh cấp tỉnh ............57 2.4.1. Các nhân tố tác động đến năng lực cạnh tranh cấp tỉnh .............................57 2.4.2. Mô hình lý thuyết đo lường các nhân tố tác động đến năng lực cạnh tranh cấp tỉnh ........................................................................................................62 2.5. Kinh nghiệm nâng cao năng lực cạnh tranh của một số tỉnh ở Việt Nam và bài học kinh nghiệm đối với tỉnh Hà Tĩnh ................................................................65 2.5.1. Kinh nghiệm nâng cao năng lực cạnh tranh của một số tỉnh ở Việt Nam .....65 2.5.2. Bài học kinh nghiệm nâng cao năng lực cạnh tranh đối với Hà Tĩnh .............68 iii Chương 3: THỰC TRẠNG NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA TỈNH HÀ TĨNH .................................................................................................................70 3.1. Vài nét giới thiệu tổng quát về Hà Tĩnh .........................................................70 3.1.1. Đặc điểm tự nhiên .......................................................................................70 3.1.2. Đặc điểm kinh tế - xã hội ............................................................................72 3.2. Thực trạng năng lực cạnh tranh cấp tỉnh của Hà Tĩnh ...............................73 3.2.1. Thực trạng năng lực khai thác, thu hút, sử dụng nguồn nhân lực chất lượng cao của chính quyền tỉnh Hà Tĩnh ..............................................................73 3.2.2. Thực trạng năng lực khai thác, thu hút, sử dụng nguồn lực đầu tư tài chính và công nghệ hiện đại của chính quyền tỉnh Hà Tĩnh.................................77 3.2.3. Thực trạng năng lực liên kết và hợp tác của chính quyền tỉnh Hà Tĩnh .....89 3.2.4. Thực trạng năng lực thích ứng trước các biến cố, sự cố của chính quyền tỉnh Hà Tĩnh ...............................................................................................93 3.2.5. Thực trạng năng lực đổi mới và sáng tạo của chính quyền tỉnh Hà Tĩnh .......... 94 3.2.6. Thực trạng năng lực quản lý và điều hành của chính quyền tỉnh Hà Tĩnh ........99 3.3. Một số hạn chế và nguyên nhân của hạn chế về năng lực cạnh tranh của chính quyền tỉnh Hà Tĩnh trong giai đoạn 2012 – 2017 .............................105 3.3.1. Hạn chế và nguyên nhân của hạn chế về năng lực khai thác, thu hút, sử dụng nguồn nhân lực chất lượng cao của chính quyền tỉnh Hà Tĩnh .................106 3.3.2. Hạn chế và nguyên nhân của hạn chế về năng lực khai thác, thu hút, sử dụng nguồn đầu tư tài chính và công nghệ hiện đại của chính quyền tỉnh Hà Tĩnh ............108 3.3.3. Hạn chế và nguyên nhân của hạn chế về năng lực liên kết và hợp tác của chính quyền tỉnh Hà Tĩnh .............................................................................110 3.3.4. Hạn chế và nguyên nhân của hạn chế về năng lực thích ứng trước các sự cố, biến cố của chính quyền tỉnh Hà Tĩnh .....................................................111 3.3.5. Hạn chế, nguyên nhân của hạn chế về năng lực đổi mới và sáng tạo của chính quyền tỉnh Hà Tĩnh ...................................................................................112 3.3.6. Hạn chế, nguyên nhân của hạn chế về năng lực quản lý và điều hành của chính quyền tỉnh Hà Tĩnh .............................................................................112 iv Chương 4: QUAN ĐIỂM, ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP NÂNG CAO NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA TỈNH HÀ TĨNH GIAI ĐOẠN 2019-2030....116 4.1. Bối cảnh trong nước và quốc tế ảnh hưởng đến năng lực cạnh tranh của tỉnh Hà Tĩnh giai đoạn 2019 - 2030 ..............................................................116 4.1.1. Bối cảnh trong nước ảnh hưởng đến năng lực cạnh tranh của tỉnh Hà Tĩnh ..116 4.1.2. Bối cảnh quốc tế ảnh hưởng đến năng lực cạnh tranh của tỉnh Hà Tĩnh ..120 4.2. Quan điểm và định hướng về nâng cao năng lực cạnh tranh của tỉnh Hà Tĩnh giai đoạn 2019 - 2030 .............................................................................125 4.2.1. Quan điểm nâng cao năng lực cạnh tranh của tỉnh Hà Tĩnh giai đoạn 2012-2030 .................................................................................................125 4.2.2. Định hướng nâng cao năng lực cạnh tranh của tỉnh Hà Tĩnh giai đoạn 2019 -2030 ................................................................................................127 4.3. Một số mục tiêu cần thực hiện nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh của Hà Tĩnh...................................................................................................................128 4.3.1. Mục tiêu kinh tế ........................................................................................128 4.3.2. Mục tiêu xã hội .........................................................................................129 4.3.3. Mục tiêu môi trường .................................................................................130 4.3.4. Mục tiêu tái cơ cấu kinh tế ........................................................................130 4.4. Một số giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh của tỉnh Hà Tĩnh trong giai đoạn 2019 - 2030 .............................................................................................132 4.4.1. Thu hút nhân tài và đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao ....................132 4.4.2. Chú trọng phát triển nông nghiệp công nghệ cao theo hướng xanh .........134 4.4.3. Đẩy mạnh hợp tác công tư và liên kết, hợp tác kinh tế đa phương để nâng cao năng lực nội sinh của nền kinh tế Hà Tĩnh ..........................................136 4.4.4. Hoàn thiện công tác dự báo và xây dựng tình huống, sự cố giả định .......139 4.4.5. Tạo dựng môi trường sinh thái để phát triển khả năng đổi mới và sáng tạo ...141 4.4.6. Nâng cao năng lực kiến tạo và phục vụ của chính quyền tỉnh Hà Tĩnh ...143 KẾT LUẬN ............................................................................................................147 DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ....................................................151 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................152 PHỤ LỤC v DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT CN Công nghiệp CNTT Công nghệ thông tin DN Doanh nghiệp FDI Đầu tư trực tiếp nước ngoài GTSX Giá trị sản xuất GTVT Giao thông vận tải HTX Hợp tác xã ICT Chỉ số sẵn sàng cho phát triển và ứng dụng công nghệ thông tin QLKT Quản lý kinh tế KH&CN Khoa học & Công nghệ KT Kinh tế KKT Khu kinh tế KT-XH Kinh tế - xã hội LTCT Lợi thế cạnh tranh LTSS Lợi thế so sánh MTKD Môi trường kinh doanh NLCT Năng lực cạnh tranh NSLĐ Năng suất lao động PAPI Chỉ số Quản trị và Hành chính công cấp tỉnh Par Index Chỉ số cải cách hành chính của các Bộ, cơ quan ngang Bộ, Ủy ban nhân dân các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương PCI Chỉ số năng lực cạnh tranh cấp tỉnh SIPAS Chỉ số hài lòng của người dân, tổ chức đối với sự phục vụ của cơ quan hành chính Nhà nước SX-KD Sản xuất - kinh doanh TTHC Thủ tục hành chính TW Trung Ương UBND Ủy ban Nhân dân vi DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 3.1: Lực lượng lao động và % lao động qua đào tạo ....................................... 74 Bảng 3.2: Vốn đầu tư thực hiện trên địa bàn theo giá hiện hành của Hà Tĩnh giai đoạn 2012, 2015, 2107 ................................................................................... 78 Bảng 3.3: GTSX nông, lâm, thủy sản của Hà Tĩnh giai đoạn 2012-2017 ................ 79 Bảng 3.4: Xếp hạng và chỉ số ICT các tỉnh Bắc Trung Bộ giai đoạn 2016-2018..... 82 Bảng 3.5: Vốn đầu tư từ khu vực tư nhân phát triển du lịch Bắc Trung Bộ ............. 83 Bảng 3.6: Vốn đầu tư FDI của một số tỉnh Bắc Trung Bộ giai đoạn 2016 - 2017 . 825 Bảng 3.7: Chỉ số phát triển số lượng DN thành lập mới của Bắc Trung Bộ và duyên hải miền Trung so với cả nước giai đoạn 2016-2017 .......................... 87 vii DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 1.1: Khung phân tích NLCT địa phương của Vũ Thành Tự Anh ....................32 Hình 1.2: Mô hình kim cương của Michael Porter ...................................................33 Hình 1.3: Tam giác năng lực cạnh tranh ...................................................................34 Hình 2.1. Cơ chế chuyển hóa LTSS thành nguồn lực cạnh tranh, từ nguồn lực cạnh tranh thành LTCT và từ LTCT thành NLCT cấp tỉnh ...........................40 Hình 2.2: Mô hình các giả thiết nhân tố tác động đến NLCT cấp tỉnh .....................64 Hình 3.1: Chỉ tiêu “Tính năng động và tiên phong của lãnh đạo tỉnh” các tỉnh duyên hải miền Trung 2012, 2015, 2018 .......................................................96 Hình 3.2: Chỉ số SIPAS các tỉnh duyên hải miền Trung giai đoạn 2017 - 2018 ......98 Hình 3.3: Chỉ tiêu “Gia nhập thị trường” và “Chi phí thời gian” các tỉnh Bắc Trung bộ 2012, 2015, 2018 ..........................................................................101 Hình 3.4: Chỉ tiêu “Trách nhiệm giải trình với người dân” và “Thủ tục hành chính công” của Hà Tĩnh giai đoạn 2016 - 2017 .........................................103 Hình 3.5: Xếp hạng chỉ số “Xây dựng và tổ chức thực hiện văn bản quy phạm pháp luật” vùng Bắc Trung Bộ và Duyên hải miền Trung 2018 .................105 x MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Cạnh tranh toàn cầu ngày càng trở nên gay gắt đã thúc đẩy các quốc gia, trong đó có Việt Nam phải không ngừng nâng cao năng lực cạnh tranh để tồn tại và phát triển. Nước ta hiện đang trong giai đoạn thay đổi mô hình tăng trưởng kinh tế để nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia nhằm hướng tới sự phát triển thịnh vượng bền vững. Thực tế cho thấy, năng lực cạnh tranh của một quốc gia luôn có mối quan hệ tương hỗ mật thiết với năng lực cạnh tranh của các địa phương ở quốc gia đó. Vì thế, nâng cao năng lực cạnh tranh cấp tỉnh ở nước ta là để góp phần tích cực vào nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia của Việt Nam. Tại Việt Nam, tỉnh là cấp hành chính địa phương ngay sát dưới cấp Trung Ương, tỉnh có mối quan hệ trực tiếp và mật thiết với cấp Trung Ương; đồng thời, tỉnh có vai trò quan trọng trong việc thực thi các chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước Trung Ương. Từ khi được Chính phủ phân quyền quản lý kinh tế, cấp tỉnh ngày càng đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển kinh tế - xã hội, trong việc khai thác, thu hút và sử dụng các nguồn lực để phát triển bền vững. Tuy nhiên, hầu hết các tỉnh của Việt Nam hiện đang phải cạnh tranh gay gắt với các tỉnh bạn; đang phải đối mặt với tình trạng chồng chéo, thiếu đồng bộ trong các văn bản pháp quy của các bộ, ngành Trung Ương về vốn đầu tư, về đất đai, về quy hoạch phát triển, về môi trường đầu tư và kinh doanh; nhất là phải đối mặt với tình trạng thiếu sự phối hợp đồng bộ giữa các sở, ngành hữu quan của tỉnh trong việc tháo gỡ khó khăn về sản xuất, kinh doanh cho doanh nghiệp và các thành phần kinh tế nhằm phát huy tối đa năng lực nội sinh của kinh tế địa phương… Hà Tĩnh là một tỉnh thuộc khu vực Bắc Trung Bộ và duyên hải miền Trung. Hà Tĩnh có vị trí địa - chính trị và địa - kinh tế rất quan trọng trong sự phát triển của Việt Nam, Lào và các nước tiểu vùng sông Mê Công. Thực hiện Nghị quyết 02/NQ - CP của Chính phủ về tiếp tục thực hiện các nhiệm vụ, giải pháp chủ yếu cải thiện môi trường kinh doanh, nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia, Hà Tĩnh đã và đang triển khai nhiều giải pháp đồng bộ để nâng cao năng lực cạnh tranh cấp tỉnh nhằm cải thiện mạnh mẽ môi trường kinh doanh và đầu tư để tạo ra sự phát triển bền vững. Kết quả bước đầu từ những nỗ lực trên của Hà Tĩnh đã làm gia tăng nhanh 1 chóng số lượng doanh nghiệp mới thành lập, làm giảm đáng kể tỷ lệ doanh nghiệp giải thể và ngừng hoạt động; làm giảm mạnh chi phí thời gian, chi phí không chính thức cho gia nhập thị trường của doanh nghiệp và người dân; làm gia tăng mạnh mẽ về số vốn đầu tư xã hội cho lĩnh vực nông nghiệp, công nghiệp và dịch vụ…; nhất là chính quyền tỉnh đã tạo ra sự tiến bộ lớn về giáo dục, y tế, văn hóa, xã hội; đời sống về mọi mặt của người dân của Hà Tĩnh bước đầu được cải thiện, nâng cao… Tuy nhiên, nhìn chung, chính quyền tỉnh Hà Tĩnh hiện vẫn chưa khai thác có hiệu quả dư địa lợi thế so sánh về tỷ lệ cao phổ cập trung học phổ thông để phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao; chưa khai thác hiệu quả dư địa lợi thế so sánh tuyệt đối về cảng biển nước sâu và vị trí đầu mối giao thông giữa hai miền Nam Bắc của Việt Nam và khu vực Tiểu vùng sông Mê Công để thu hút đầu tư nhằm biến Hà Tĩnh trở thành trung tâm logistics của miền Trung; chưa khai thác tốt dư địa lợi thế so sánh về danh lam, thắng cảnh, tài nguyên biển, về truyền thống văn hóa, lịch sử… để thu hút vốn đầu tư nhằm phát triển lĩnh vực du lịch; chưa khai thác phù hợp dư địa lợi thế so sánh về địa hình, địa lý, tài nguyên tự nhiên để thu hút nguồn vốn đầu tư và công nghệ hiện đại nhằm phát triển năng lượng sạch như điện gió, điện mặt trời; đồng thời để thu hút công nghệ hiện đại nhằm phát triển nông sản đặc hữu chất lượng cao… Hậu quả của tình trạng này là năng lực cạnh tranh của chính quyền tỉnh Hà Tĩnh hiện còn thấp, mới chỉ đạt mức trung bình so với cả nước; sự phát triển kinh tế - xã hội của Hà Tĩnh chưa cao, năng suất lao động chỉ đạt mức trung bình thấp, thu nhập bình quân đầu người đạt mức trung bình; hoạt động xóa đói, giảm nghèo chưa hiệu quả và bền vững so với nhiều tỉnh của khu vực Bắc Trung Bộ và duyên hải miền Trung... Xuất phát từ thực tế trên, tác giả luận án đã lựa chọn đề tài “Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh của tỉnh Hà Tĩnh” cho nghiên cứu của mình. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1. Mục đích nghiên cứu của luận án Mục đích nghiên cứu là hoàn thành Luận án Tiến sĩ thuộc chuyên ngành Quản lý kinh tế và góp phần cung cấp thêm cơ sở khoa học cho việc hoàn thiện khái niệm năng lực cạnh tranh cấp tỉnh, cho việc xác định các nhân tố cấu thành và tiêu chí đánh giá năng lực cạnh tranh cấp tỉnh; cho việc xác định các nhân tố tác động và mô hình 2 lý thuyết đo lường các nhân tố tác động đến năng lực cạnh tranh cấp tỉnh để vận dụng nghiên cứu thực trạng năng lực cạnh tranh của Hà Tĩnh nhằm vạch ra các hạn chế, nguyên nhân của hạn chế về năng lực cạnh tranh và đưa ra một số giải pháp phù hợp, khả thi để nâng cao năng lực cạnh tranh của Hà Tĩnh giai đoạn 2019 - 2030. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu của luận án Để thực hiện đề tài nghiên cứu về năng lực cạnh tranh cấp tỉnh, luận án cần phải trả lời các câu hỏi nghiên cứu chủ yếu sau đây: - Năng lực cạnh tranh cấp tỉnh? - Các yếu tố cấu thành và tiêu chí đánh giá năng lực cạnh tranh cấp tỉnh? - Nhân tố nào tác động đến thực trạng năng lực cạnh tranh của Hà Tĩnh? - Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh của Hà Tĩnh giai đoạn 2019 - 2030? Để trả lời các câu hỏi nghiên cứu nêu trên, luận án cần phải thực hiện 4 nhiệm vụ nghiên cứu sau đây: Nhiệm vụ 1: Nghiên cứu tổng quan trong nước và quốc tế về lợi thế so sánh và cạnh tranh, năng lực cạnh tranh quốc gia và năng lực cạnh tranh cấp địa phương; vạch ra khoảng trống nghiên cứu có liên quan tới năng lực cạnh tranh cấp tỉnh. Nhiệm vụ 2: Đề xuất khái niệm năng lực cạnh tranh cấp tỉnh; xác định yếu tố cấu thành và tiêu chí đánh giá năng lực cạnh tranh cấp tỉnh; xác định các nhân tố tác động và đề xuất mô hình lý thuyết đo lường các nhân tố tác động đến năng lực cạnh tranh cấp tỉnh; khái quát kinh nghiệm nâng cao năng lực cạnh tranh của một số tỉnh và đưa ra một số bài học kinh nghiệm cho tỉnh Hà Tĩnh trong giai đoạn tới. Nhiệm vụ 3: Vận dụng mô hình lý thuyết đo lường các nhân tố tác động đến năng lực cạnh tranh cấp tỉnh để đánh giá thực trạng năng lực cạnh tranh của tỉnh Hà Tĩnh; nêu ra hạn chế và nguyên nhân của hạn chế về năng lực cạnh tranh của tỉnh Hà Tĩnh giai đoạn 2012 - 2017, có mở rộng xem xét đến năm 2018. Nhiệm vụ 4: Khái quát về bối cảnh trong nước và quốc tế; đưa ra một số quan điểm, định hướng và mục tiêu nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh của tỉnh Hà Tĩnh giai đoạn 2019 - 2030; đề xuất một số giải pháp phù hợp, khả thi để khắc phục các hạn chế về năng lực cạnh tranh của tỉnh Hà Tĩnh nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh của tỉnh Hà Tĩnh giai đoạn 2019 - 2030. 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án - Đối tượng nghiên cứu là năng lực cạnh tranh cấp tỉnh của tỉnh Hà Tĩnh. - Phạm vi nghiên cứu về mặt nội dung: Mặc dù có nhiều chủ thể góp phần tạo ra năng lực cạnh tranh cấp tỉnh như chính quyền tỉnh, doanh nghiệp, hộ gia đình, cộng đồng dân cư, các tổ chức kinh tế như hợp tác xã, tổ hợp tác, quỹ đầu tư… nhưng trong khuôn khổ của luận án và dưới góc độ quản lý kinh tế, luận án chỉ nghiên cứu năng lực cạnh tranh của chủ thể quản lý kinh tế là chính quyền tỉnh. Với cách tiếp cận đó, năng lực cạnh tranh của chính quyền tỉnh được coi là năng lực cạnh tranh của cấp tỉnh trên địa bàn tỉnh. Luận án không nghiên cứu về năng lực cạnh tranh cấp độ quốc gia và cấp độ doanh nghiệp, mà chỉ nghiên cứu về năng lực cạnh tranh cấp tỉnh; về các yếu tố cấu thành và tiêu chí đánh giá năng lực cạnh tranh cấp tỉnh, về các nhân tố tác động và mô hình lý thuyết đo lường các nhân tố tác động đến năng lực cạnh tranh cấp tỉnh. - Phạm vi nghiên cứu vê mặt thời gian: Đề tài tập trung nghiên cứu về năng lực cạnh tranh của Hà Tĩnh giai đoạn 2012 - 2017; các số liệu phục vụ cho việc nghiên cứu được sử dụng chủ yếu trong giai đoạn 2012 - 2017, có chọn lọc bổ sung số liệu của năm 2018. - Phạm vi nghiên cứu về mặt không gian: Luận án xác định phạm vi không gian nghiên cứu là địa bàn tỉnh Hà Tĩnh và có sự so sánh, đối chiếu với một số tỉnh trong khu vực Bắc Trung Bộ và khu vực duyên hải miền Trung của Việt Nam. 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu của luận án 4.1. Phương pháp luận Để thực hiện đề tài nghiên cứu, luận án đã vận dụng phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử; đồng thời, luận án còn sử dụng tổng hợp các phương pháp có tính phổ biến trong nghiên cứu như phương pháp tính khách quan của sự xem xét, logic - lịch sử, từ trừu tượng đến cụ thể, lịch sử - cụ thể, phân tích, tổng hợp, so sánh, suy luận logic, SWOT, phương pháp thu thập tài liệu… Bằng việc sử dụng tổng hợp các phương pháp nghiên cứu, nhất là phương pháp suy luận logic tuyến tính, luận án đã tiến hành nghiên cứu đề tài theo trình tự với xuất phát điểm là tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan tới đề tài để xác định cơ sở lý luận để xây dựng khung lý thuyết của đề tài nghiên cứu; 4 vạch ra các khoảng trống nghiên cứu; vạch ra cơ sở lý luận của đề xuất khái niệm năng lực cạnh tranh cấp tỉnh; xác định chủ thể tạo ra năng lực cạnh tranh cấp tỉnh; xác định các yếu tố cấu thành năng lực cạnh tranh cấp tỉnh; xác định các tiêu chí đánh giá năng lực cạnh tranh cấp tỉnh; xác định các nhân tố tác động đến năng lực cạnh tranh cấp tỉnh; đề xuất mô hình lý thuyết các nhân tố tác động đến năng lực cạnh tranh cấp tỉnh; khái quát kinh nghiệm của một số tỉnh có thể vận dụng cho nghiên cứu điển hình; vận dụng mô hình lý thuyết đo lường các nhân tố tác động đến năng lực cạnh tranh cấp tỉnh do luận án đề xuất để nghiên cứu thực trạng năng lực cạnh tranh cấp tỉnh của Hà Tĩnh giai đoạn 2012 - 2017, có mở rộng đến năm 2018; chỉ ra các hạn chế và nguyên nhân của các hạn chế đó; xác định bối cảnh trong nước và quốc tế tác động đến năng lực cạnh tranh cấp tỉnh; đưa ra một số quan điểm, định hướng và mục tiêu nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh cấp tỉnh của Hà Tĩnh và đưa ra một số giải pháp phù hợp, khả thi để khắc phục những hạn chế đã phân tích nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh của tỉnh Hà Tĩnh giai đoạn 2019 - 2030. Trong khi nghiên cứu năng lực cạnh tranh của Hà Tĩnh, luận án đã so sánh, đối chiếu với các tỉnh còn lại của khu vực Bắc Trung Bộ và duyên hải miền Trung để tìm ra điểm tương đồng, khác biệt cơ bản nhằm xác định một cách tiếp cận nghiên cứu phù hợp khi đánh giá năng lực cạnh tranh cấp tỉnh của Việt Nam. 4.2. Phương pháp nghiên cứu 4.2.1. Phương pháp phân tích SWOT Việc phân tích, đánh giá năng lực cạnh tranh của một tỉnh, mà Hà Tĩnh là trường hợp nghiên cứu điển hình phải dựa trên những phân tích rất cụ thể về điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức của đối tượng nghiên cứu. Việc xác định đúng những điểm mạnh và cơ hội của đối tượng nghiên cứu sẽ giúp đưa ra bộ công cụ tác động phù hợp, hiệu quả để phát huy hết tiềm năng, thế mạnh của cấp tỉnh nhằm góp phần nâng cao hơn năng lực cạnh tranh của tỉnh. Việc xác định đúng những mặt yếu kém, thách thức của đối tượng nghiên cứu sẽ giúp đưa ra bộ công cụ tác động phù hợp, hiệu quả nhằm khắc phục tốt những hạn chế, bất cập trong việc nâng cao năng lực cạnh tranh của tỉnh. Các thành phần trong phân tích SWOT có mối quan hệ khăng khít theo từng cặp. Cặp thứ nhất là S (Strengths) - O (Opportunities), tức cặp thế mạnh - cơ hội, trong đó thế mạnh là cơ sở, nền tảng để 5 tạo ra cơ hội, đến lượt nó, cơ hội lại tác động trở lại để củng cố thêm thế mạnh của đối tượng nghiên cứu. Cặp thứ hai là W (Weaknesses) - T (Threats), tức cặp yếu kém - thách thức, trong đó yếu kém là nguyên nhân chính gây ra những thách thức, khó khăn cho đối tượng nghiên cứu. Mặt thách thức cũng có tác động ngược trở lại với mặt yếu kém để làm trầm trọng thêm mặt yếu kém của đối tượng nghiên cứu. Các yếu tố S và W sẽ được sử dụng nhiều trong phần phân tích thực trạng năng lực cạnh tranh cấp tỉnh; còn yếu tố O và T sẽ được sử dụng nhiều trong việc phân tích bối cảnh tác động đến năng lực cạnh tranh cấp tỉnh. Việc xác định S, O, W, T chỉ có tính tương đối và luôn phải đặt trong mối quan hệ với sự vận động, biến đổi không ngừng của khách thể, đối tượng nghiên cứu. Theo đó, có thể S biến thành W, O biến thành T nếu chủ thể quản lý sử dụng công cụ tác động không phù hợp. 4.2.2. Phương pháp so sánh Việc phân tích, đánh giá năng lực cạnh tranh của tỉnh phải dựa trên sự so sánh với những tỉnh khác trong cùng khu vực, hoặc với các tỉnh trong toàn quốc. Việc so sánh phải dựa trên những số liệu thống kê, dựa trên những sự kiện xảy ra trên thực tế, nhất là phải xảy ra trong mối quan hệ có tính tương tác, ràng buộc và phụ thuộc lẫn nhau giữa các nhân tố tác động, tiêu chí đánh giá, giữa các chỉ số đánh giá chung. Các số liệu và thực trạng vận động của đối tượng nghiên cứu xảy ra trên thực tế được thu thập qua nhiều năm và được so sánh theo cách tiếp cận suy luận logic tuyến tính. Mỗi kết luận so sánh định lượng được đưa ra đều phải thể hiện qua các số liệu so sánh cụ thể theo cùng một tiêu thức đánh giá, cùng thang đo giá trị và phải nằm trong cùng hệ giá trị chung được công nhận. Những kết luận so sánh định tính được đưa ra bằng suy luận logic qua so sánh thực trạng diễn biến hàng năm của đối tượng nghiên cứu trên thực tế. 4.2.3. Phương pháp phân tích Việc phân tích, đánh giá năng lực cạnh tranh của tỉnh phải dựa trên phương pháp phân tích có mối quan hệ biện chứng giữa phân tích hệ thống và phân tích thống kê. Phân tích hệ thống yêu cầu đặt đối tượng nghiên cứu trong tính chỉnh thể và tổng thể có sự tương tác, ràng buộc và phụ thuộc lẫn nhau giữa các phân hệ trong cùng hệ thống. Phân tích này sẽ đi vào bản chất và xác định rõ đối tượng nghiên cứu là gì, những nhân tố, tiêu chí tác động đến nó ra sao….; từ đó đề ra các giải pháp có tính chung nhất nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh của tỉnh điển hình 6 nghiên cứu. Phân tích thống kê được sử dụng nhằm tìm ra quy luật số lớn trong sự diễn biến của các con số, sự kiện xảy ra trong quá trình vận động của đối tượng nghiên cứu. Phân tích thống kê số liệu hàng năm về đối tượng nghiên cứu có thể được thể hiện bằng các số liệu có tính phân tích, hoặc tổng hợp; có tính quy nạp, hoặc diễn dịch; có thể được biểu diễn bằng hình vẽ, bảng biểu, mô hình hóa… để phản ánh sự vận động tuyến tính của đối tượng nghiên cứu theo từng năm. Nhờ phương pháp phân tích thống kê mô tả và thống kê suy luận mà đối tượng nghiên cứu luôn được tiếp cận dưới góc độ lịch sử - cụ thể và đa chiều trong sự vận động. Phương pháp phân tích thống kê giúp phân tích thực trạng vận động của đối tượng nghiên cứu theo thời gian trên địa bàn nghiên cứu và địa bàn tham chiếu, sau đó với thao tác so sánh giữa chúng để tìm ra cách tiếp cận phù hợp về đối tượng nghiên cứu là năng lực cạnh tranh của tỉnh Hà Tĩnh. 4.2.4. Phương pháp tổng hợp Phương pháp tổng hợp là phương pháp trái ngược với phương pháp phân tích. Phương pháp tổng hợp cho phép chúng ta đưa ra những nhận xét, đánh giá khoa học khái quát của riêng mình dựa trên cơ sở những kết quả phân tích khoa học trước đó. Rồi từ những nhận xét, đánh giá có tính khái quát đó, chúng ta có thể đưa ra những khuyến nghị bổ sung và phát triển thêm những hiểu biết sâu sắc về đối tượng nghiên cứu. Vai trò của phương pháp tổng hợp là khả năng liên kết các kết quả nghiên cứu cụ thể từ việc phân tích đối tượng nghiên cứu; là khả năng khái quát hóa, trừu tượng hóa để đi sâu vào bản chất của sự vật, đối tượng nghiên cứu. Chính điều này tạo ra tính chất lưỡng tính của quá trình nghiên cứu tổng hợp. Đó là nhờ có phương pháp tổng hợp mà ta có thể đưa ra những kết luận khái quát có tính định tính về bản chất sự vật, đối tượng nghiên cứu; cũng do tính khái quát của nó, mà phương pháp tổng hợp dễ tạo ra những kết luận khái quát có tính chủ quan. 4.2.5. Phương pháp logic Luận án sử dụng phương pháp logic để triển khai và phát triển các lập luận khoa học của mình. Phương pháp logic, nhất là logic tuyến tính thường được sử dụng khi xuất phát từ hệ thống khái niệm trung tâm, xuất phát từ những lập luận có tính hệ tiên đề, sau đó các lập luận khoa học được triển khai và phát triển qua việc suy diễn diễn dịch. Việc sử dụng phương pháp logic cho phép chúng ta bỏ qua những yếu tố ngẫu nhiên, mà chỉ cần chú trọng vào những yếu tố có tính chất quy 7 luật, yếu tố mang tính bản chất để đi sâu phân tích về đối tượng. Việc sử dụng phương pháp logic cho phép sử dụng những những kết luận thu được trước đó, hoặc dựa vào những chỉ dẫn khoa học được kế thừa để phát triển những lập luận khoa học nhằm đi sâu nghiên cứu bản chất của đối tượng nghiên cứu. Phương pháp logic, nhất là logic tuyến tính cho chúng ta một cái nhìn xuyên suốt sự vật hiện tượng khi bỏ qua các yếu tố ngẫu nhiên để nhận thức bản chất của đối tượng nghiên cứu. 4.2.6. Phương pháp thu thập tài liệu Luận án hoàn toàn sử dụng phương pháp thu thập tài liệu thứ cấp. Loại tài liệu đầu tiên là các Niên giám Thống kê hàng năm của Tổng Cục Thống kê và Cục Thống kê của các tỉnh. Niên giám thống kê hàng năm luôn có độ tin cậy cao, vì nó được Tổng Cục Thống kê và Cục Thống kê các tỉnh công bố. Loại tài liệu tiếp theo là các công bố hàng năm về bộ chỉ số PCI của VCCI, các công bố hàng năm về các bộ chỉ số PAPI, PAR Index, SIPAS và ICT của các Bộ, ngành liên quan. Đây là những tài liệu có giá trị nghiên cứu rất cao và đảm bảo độ tin cậy. Loại tài liệu cuối cùng là các ấn phẩm đã công bố như sách tham khảo, chuyên khảo, các báo cáo khoa học định kỳ của các tổ chức kinh tế, khoa học - công nghệ; các bài báo khoa học; các công trình nghiên cứu khoa học như luận án Tiến sĩ, kỷ yếu khoa học, báo cáo về tình hình phát triển kinh tế - xã hội của Ủy ban Nhân dân các tỉnh và các Sở chuyên ngành của các tỉnh… Có thể khẳng định rằng, những số liệu thống kê, những kết quả nghiên cứu được công bố về các bộ chỉ số nói trên, nhất là những kết luận khoa học trong các sách chuyên khảo, trong các bài báo khoa học, các kỷ yếu khoa học đã được công bố của các học giả trên thế giới và trong nước; các thông tin trong các báo cáo hàng năm về phát triển kinh tế - xã hội do Ủy ban Nhân dân tỉnh công bố; các nghị quyết của Tỉnh ủy, các báo cáo chuyên đề của các Sở chuyên ngành của các tỉnh, báo cáo của các tổ chức chính trị - xã hội… là những cứ liệu, những gợi ý, chỉ dẫn khoa học rất hữu ích cho tác giả luận án trong quá trình thực hiện đề tài nghiên cứu của mình. 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án - Từ góc độ quản lý kinh tế, luận án đưa ra khái niệm năng lực cạnh tranh cấp tỉnh, một số yếu tố cấu thành năng lực cạnh tranh cấp tỉnh và tiêu chí đánh giá năng lực cạnh tranh cấp tỉnh. Cách tiếp cận nghiên cứu khái niệm năng lực cạnh tranh cấp tỉnh, các yếu tố cấu thành năng lực cạnh tranh cấp tỉnh luôn gắn với chủ thể 8 quản lý kinh tế đã tạo ra năng lực cạnh tranh đó là chính quyền tỉnh. Đây là cách tiếp cận nghiên cứu hoàn toàn mới so với các nghiên cứu đã công bố trước đây. - Luận án đề xuất mô hình lý thuyết đo lường các nhân tố tác động đến năng lực cạnh tranh cấp tỉnh có tính ứng dụng cao để phân tích các nhân tố tác động tới năng lực cạnh tranh cấp tỉnh của Việt Nam, mà trong các nghiên cứu trước đây chưa đề cập tới. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án 6.1. Về lý luận Dưới góc độ quản lý kinh tế, luận án nêu ra khái niệm năng lực cạnh tranh cấp tỉnh, các yếu tố cấu thành và tiêu chí đánh giá năng lực cạnh tranh cấp tỉnh, các nhân tố tác động đến năng lực cạnh tranh cấp tỉnh; đề xuất mô hình lý thuyết đo lường các nhân tố tác động đến năng lực cạnh tranh cấp tỉnh với mong muốn góp phần nhỏ bé vào việc xây dựng mô hình lý thuyết hoàn chỉnh về năng lực cạnh tranh cấp tỉnh và nâng cao năng lực cạnh tranh cấp tỉnh ở Việt Nam. 6.2. Về thực tiễn Trong phạm vi nghiên cứu về nội dung, luận án xác định chủ thể quản lý kinh tế tạo ra năng lực cạnh tranh cấp tỉnh là chính quyền tỉnh, vì thế năng lực cạnh tranh của chính quyền tỉnh được coi là năng lực cạnh tranh của tỉnh; nêu ra các yếu tố cấu thành và tiêu chí đánh giá năng lực cạnh tranh cấp tỉnh; xác định các nhân tố tác động đến năng lực cạnh tranh và vận dụng mô hình lý thuyết đo lường các nhân tố tác động đến năng lực cạnh tranh cấp tỉnh do luận án xây dựng để đánh giá thực trạng năng lực cạnh tranh của Hà Tĩnh giai đoạn 2012 - 2017; chỉ ra hạn chế và nguyên nhân của hạn chế về năng lực cạnh tranh của Hà Tĩnh; đưa ra một số giải pháp phù hợp, khả thi để nâng cao năng lực cạnh tranh của Hà Tĩnh nhằm phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh một cách hiệu quả, bền vững trong giai đoạn 2019 - 2030. 7. Cấu trúc của Luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục các công trình khoa học đã công bố, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, luận án được chia thành 4 chương: Chương 1: Tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án Chương 2: Cơ sở lý luận và thực tiễn về năng lực cạnh tranh cấp tỉnh Chương 3: Thực trạng năng lực cạnh tranh của tỉnh Hà Tĩnh Chương 4: Quan điểm, định hướng và giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh của tỉnh Hà Tĩnh giai đoạn 2019 - 2030 9 Chương 1 TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 1.1. Các nghiên cứu về lợi thế so sánh và cạnh tranh, về năng lực cạnh tranh quốc gia và năng lực cạnh tranh địa phương 1.1.1. Các nghiên cứu về lợi thế so sánh và cạnh tranh Các quan điểm về lợi thế so sánh (LTSS) và cạnh tranh đã xuất hiện từ thế kỷ 17, nhưng đến cuối thế kỷ 18 mới phát triển mạnh mẽ, gắn liền tên tuổi của một số nhà kinh tế học như Adam Smith, David Ricardo, Jonh Stuart Mill, Thomas Malthus, Karl Marx… Adam Smith là nhà kinh tế học cổ điển người Anh, là một trong những học giả đầu tiên nêu quan điểm về lợi thế so sánh và cạnh tranh. Trong tác phẩm nổi tiếng của mình là “Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations” (1776), ông cho rằng, LTSS tuyệt đối có nghĩa là một nước là người sản xuất có chi phí thấp nhất về hàng hóa đó. Các quốc gia cần đề ra chính sách kinh tế (KT) khuyến khích các chủ thể KT đưa các LTSS này vào vòng chu chuyển KT để tạo ra nguồn lực cạnh tranh nhằm làm gia tăng sự cạnh tranh giữa các quốc gia; đồng thời, các chủ thể KT trên thị trường có thể phối hợp hoạt động KT một cách nhịp nhàng và có lợi cho xã hội. Từ đó ông khẳng định LTSS tuyệt đối khi được đưa vào vòng chu chuyển KT sẽ trở thành nguồn lực cạnh tranh để tạo ra sức cạnh tranh quốc gia [149]. David Ricardo là người kế tục xuất sắc của Adam Smith khi ông vạch ra những mâu thuẫn trong học thuyết của Adam Smith và vượt qua được giới hạn mà Adam Smith phải dừng lại khi phân tích sâu sắc hơn các quy luật KT của chủ nghĩa tư bản. Theo David Ricardo, LTSS tương đối là lợi thế đạt được trong trao đổi thương mại quốc tế, khi các quốc gia tập trung chuyên môn hoá sản xuất và trao đổi những mặt hàng có bất lợi nhỏ nhất, hoặc những mặt hàng có lợi lớn nhất thì tất cả các quốc gia đều cùng có lợi. Theo ông, LTSS tương đối ở những quốc gia có nền KT mở cũng trở thành nguồn lực cạnh tranh quan trọng để tạo ra sức cạnh tranh quốc gia khi nó được đưa vào vòng chu chuyển KT thông qua hoạt động ngoại thương với các quốc gia khác trên thế giới. Tác phẩm “Principles of Political Economy and Taxation” (1817) của David Ricardo đã chỉ ra quan điểm thương mại tự do dựa trên lý luận với lợi thế so sánh (còn gọi là thuyết chi phí so sánh): Quan hệ KT quốc tế là 10