Tài liệu Giải pháp kiến nghị gải quyết vấn đề bất bình đẳng hiện hay ở việt nam

LỜI NÓI ĐẦU Cùng với sự phát triển của Kinh tế, một vấn đề luôn làm các nhà chính sách, các nhà kinh tế đau đầu đó là: đi cùng với tăng trưởng Kinh tế, liệu có cách nào cùng tăng lên các chỉ số phát triển con người, hoặc ít ra là không làm ra tăng bất bình đẳng trong xã hội. Đó cũng là câu hỏi của Việt Nam khi tham gia vào guồng máy phát triển kinh tế từ năm 1986. Sau 20 năm cải cách và mở cửa, nền kinh tế Việt Nam đã có những bước tiến nhanh trong tăng trưởng kinh tế, tuy nhiên sự tăng trưởng nhanh và liên tục này có kéo theo những mặt trái của nó trong phát triển con người, sự bất bình đẳng, và sự mở cửa và hội nhập có làm giảm đi sự "phân biệt đối xử", "trọng nam khinh nữ" tồn tại suốt nhiều năm phong kiến hay không? Theo lý thuyết truyền thống, thực hiện mục tiêu công bằng xã hội, đặc biệt là hướng tới phân phối thu nhập bình đẳng hơn có thể mâu thuẫn với mục tiêu đảm bảo cho nền kinh tế hoạt động hiệu quả hơn và có tăng trưởng nhanh hơn. Tuy nhiên, có nhiều lý do cho thấy sự phân phối thu nhập bình đẳng hơn ở các nước nghèo như Việt Nam có thể có lợi cho tăng trưởng. Vậy điều đó đã được thể hiện như thế nào tại Việt Nam hiện nay. Để đạt được các mục tiêu tăng trưởng đi cùng với công bằng xã hội, năm 1991, Đảng và nhà nước ta đã đề ra "mô hình phát triển toàn diện", Tuy nhiên sau gần 20 năm, mô hình đó đã thực sự tạo ra các kết quả như mong muốn, và mục tiêu tăng trưởng đi liền với phát triển kinh tế có khả thi hay không? Bài ngiên cứu về "Bất bình đẳng tại Việt Nam từ năm 2001 đến nay" sẽ trả lời các câu hỏi trên nhằm làm rõ: - Bất bình đẳng về thu nhập và bất bình đẳng về giới của Việt Nam thời gian qua, các chỉ số và phân tích. - Nguyên nhân bất bình đẳng ở Việt Nam - Công cuộc thực hiện giảm bất bình đẳng Việt Nam: các thành tựu và hạn chế. - Đánh giá bất bình đẳng theo mục tiêu của mô hình "phát triển toàn diện" ở Việt Nam. Theo mục đích trên, bài nghiên cứu có kết cấu gồm có 3 chương với các nội dung như sau: Chương 1: Cơ sở lý thuyết về bất bình đẳng Chương 2: Bất bình đẳng ở Việt Nam thời gian qua (từ năm 2001 -2010) các nguyên nhân, chỉ số và phân tích, đánh giá. Chương 3: Đánh giá bất bình đẳng theo mục tiêu đề ra trong mô hình "phát triển toàn diện" ở Việt Nam năm 2001 -2010. Chương 4: Giải pháp kiến nghị gải quyết vấn đề bất bình đẳng hiện hay ở Việt Nam 1 Chương I: CƠ SỞ LÝ THUYẾT VỀ BẤT BÌNH ĐẲNG 1.1. Bất bình đẳng trong phát triển kinh tế Bất bình đẳng ra đời cùng với sự xuất hiện giai cấp và chiếm hữu của cải, theo đó, luôn tồn tại trong xã hội những người có mức của cải và các cơ hội phát triển nhiều hơn những người khác. Cùng với sự phát triển của Kinh tế, một số các nhà kinh tế thống nhất với nhau rằng, Bất bình đẳng sẽ tăng lên cùng với đà phát triển của nền kinh tế, có nghĩa là phát triển kinh tế sẽ kéo theo bất bình đẳng, cho đến một ngưỡng nào đó, việc phát triển kinh tế sẽ đủ để làm giảm đi bất bình đẳng trong xã hội, các chính phủ sẽ tập trung vào công bằng xã hội, và toàn xã hội sẽ được nhận các ích lợi của phát triển kinh tế (mô hình chữ U ngược của Kuznet). Cũng theo đó các nhà kinh tế đã đưa ra các mô hình để giải quyết các vấn đề bất bình đẳng và phát triển kinh tế. Mô hình phát triển trước công bằng sau cho rằng cần ưu tiên phát triển và tăng trưởng kinh tế, sau đó mới hướng tới công bằng, giảm bất bình đẳng. Việc tập trung của cải vào một số người trong điều kiện nền kinh tế ban đầu có tác động tích cực đến phát triển kinh tế, còn nếu ngay từ đầu đã chú trọng tới công bằng có thể làm ảnh hưởng tới phát triển kinh tế. Mô hình này đã được áp dụng ở nhiều nước, chủ yếu là các nước tư bản chủ nghĩa trước đây. Mô hình này đã đem lại thành tựu phát triển kinh tế cho nhiều nước, tuy nhiên giải quyết vấn đề công bằng vẫn chưa thực hiện triệt để ở các nước này, chưa kể, tại một số nước áp dụng mô hình này đã thất bại, có lẽ rằng, việc tăng trưởng làm tăng bất bình đẳng trong xã hội đã kìm hãm sự phát triển về kinh tế tại các nước này. Sự phát triển của hệ thống Xã hội chủ nghĩa cũ những năm 60 đã đưa ra một mô hình, công bằng trước, phát triển kinh tế sau. Giải quyết bất bình đẳng thông qua bao cấp, đồng đều đã làm hạn chế sự năng động và các mục tiêu phấn đấu của con người, đã làm nền kinh tế ở các nước này gặp rất nhiều khó khăn và dẫn đến đổ vỡ hệ thống XHCN trên phạm vi thế giới. Một số nước, như Liên Xô cũ đã có rất nhiều thành tựu trong phát triển kinh tế, tuy nhiên vẫn phải thừa nhận rằng đây không thể là mô hình được kéo dài sử dụng trong thời gian dài. Khi nền kinh tế thế giới đã có những bước tiến lớn trong phát triển kinh tế, sự phát triển của KHCN đã có một trường phái cho rằng: có thể thực hiện song song tăng trưởng và công bằng. Trong đó, bên cạnh việc tăng trưởng kinh tế, chính phủ và nhà nước đi theo mô hình này sẽ giải quyết công bằng xã hội. Rất nhiều quốc gia đi theo mô hình này đã đạt những thành công lớn, hiện nay ở các nước này, bên cạnh một nền kinh tế phát triển cao là một cuộc sống bình đẳng, công bằng bậc nhất trên thế giới, công bằng xã hội cao hơn rất nhiều đối với các nước có hàng trăm năm phát triển kinh tế và thực hiện 2 công bằng sau khi đã có nền kinh tế phát triển. Điều này thể hiện sự đúng đắn và tính ưu việt của mô hình trong điều kiện hiện nay với các cơ hôi "đi tắt đón đầu", tận dụng KHCN và chuyển giao công nghệ, kế tiếp và rút kinh nghiệm sự phát triển của các nước đi trước. 1.2. Bất bình đẳng thu nhập 1.2.1. Khái niệm, nội hàm a. Khái niệm: Bất bình đẳng thu nhập là sự đối xử không ngang nhau với tất cả các thành viên về vấn đề phát triển kinh tế. b. Nguyên nhân: Có nhiều nguyên nhân gây ra sự bất bình đẳng trong thu nhập,các nguyên nhân có thể đan xen,thâm nhập vào nhau,nhưng tựu chung có 2 nhóm nguyên nhân chủ yếu là sự bất bình đẳng trong phân phối thu nhập từ tài sản và từ lao động. Thứ nhất, sự bất bình đẳng trong phân phối thu nhập từ tài sản: Tài sản của các cá nhân có được là do những nguồn hình thành khác nhau: + Do đươc thừa kế tài sản. + Do hành vi tiêu dùng và tiết kiệm khác nhau của các cá nhân ,tạo ra sự khác nhau về của cải tích lũy. + Do kết quả kinh doanh. Thứ hai, sự bất bình đảng trong phân phối thu nhập từ lao động: Nguyên nhân chử yếu dẫn tới sự bất bình đẳng trong phân phối thu nhập từ lao động là do: + Do khác nhau về khả năng và kĩ năng lao động dẫn đến khác nhau về thu nhập. + Do khác nhau về cường độ làm việc. + Do khác nhau về nghề nghiệp và tính chất công việc: công việc chuyên môn có hàm lượng chất xám cao sẽ được hưởng mức lương cao hơn. + Do các nguyên nhân khác như: sự phân biệt đối xử trong xã hội, xuất phát điểm của các cá nhân, sự không hoàn hảo của thị trường lao động… 1.2.2. Thước đo bất bình đẳng thu nhập a. Đường cong Lorenz: Đường cong Lorenz cho thấy mối quan hệ định lượng thực sự giữa tỉ lệ phần trăm của dân số có thu nhập và tỉ lệ phần trăm trong tổng thu nhập nhận được trong một khoảng thời gian nhất định thường là 1 năm. Đường Lorenz càng cách xa đường 45° thì mức độ bất bình đẳng càng lớn. Điều đó cũng có nghĩa là phần trăm thu nhập người nghèo nhận được sẽ giảm đi. b. Hệ số Gini : Hệ số Gini chính là tỷ số giữa diện tích được giới hạn bởi đường Lorenz và đường 45° với diện tích tam giác nằm dưới đường 45°. 3 Hệ số Gini khắc phục được hạn chế của đường Lorenz là nó đã lượng hóa được mức độ bất bình đẳng trong phân phối thu nhập Hệ số Gini nằm trong khoảng từ 0- 1. Hệ số Gini càng gần 0 thì càng công bằng, càng gần 1 thì càng mất công bằng. c. Hệ số giãn cách thu nhập Hệ số giãn cách thu nhập được đo bằng tỷ lệ giữa % thu nhập của 20% dân số có thu nhập cao nhất và % thu nhập của 20% dân số có thu nhập thấp nhất. Hệ số giãn cách thu nhập đo mức độ chênh lệch thu nhập của 2 cực giàu và nghèo của 2 quốc gia từ đó cho biết mức căng thẳng bất công băng xã hội d. Theo chuẩn “40” (WB- 1995) Được đo bằng % thu nhập của 40% dân số có mức thu nhập nhỏ nhất: - Nếu lớn hơn 17% công bằng tương đối cao - 17%- 15% tương đối công bằng - < 15% bất công bằng. 1.3. Bất bình đẳng giới 1.3.1. Khái niệm, nội hàm a. Khái niệm Bất bình đẳng giới là sự đối xử không ngang nhau giữa nam và nữ trong tất cả các vấn đề phát triển con người. b. Nguyên nhân bất bình đẳng giới - Do quan niệm xã hội với tư tưởng “ trọng nam khinh nữ”,các tập quán,hủ tục lạc hậu rồi chế độ phụ quyền tồn tại từ rất lâu. - Do sự bất công bằng trong phân công lao động xã hội. 1.3.2. Thước đo bất bình đẳng a. Chỉ số phát triển giới GDI Chỉ số này phản ánh những thành tựu trong các khía cạnh tương tự như HDI (tuổi thọ, giáo dục, thu nhập) nhưng kết quả đó được phân theo giới nếu thứ hạng GDI càng nhỏ hơn HDI thì sự bất bình đẳng giới ở góc độ năng lực càng cao. b. Thước đo quyền lực theo giới tính: chỉ số GEM Chỉ số GEM đo vị thế của nữ trong 3 lĩnh vực: Chính trị: tỷ lệ nữ trong đại biểu quốc hội… Hoạt động kinh tế và KHKT: + % nữ là các giám đốc doanh nghiệp. + % nữ là các lãnh đạo các cơ quan nghiên cứu khoa học. Chiếm lĩnh thu nhập : % thu nhập do nam và nữ Nếu GEM càng lớn thì sự bất bình đẳng càng nhỏ. 4 Chương II : BẤT BÌNH ĐẲNG Ở VIỆT NAM 2.1. Bộ số liệu sử dụng và phương pháp đánh giá Trong bài nghiên cứu sử dụng bộ số liệu lấy từ các nguồn Tổng cục thống kê, Ngân hàng thế giới, chương trình phát triển Liên Hợp Quốc từ năm 2003 2008 nghiên cứu về bất bình đẳng tại Việt Nam và một số nước trên thế giới, các cuộc điều tra về mức sống dân cư. Bài nghiên cứu sử dụng phương pháp tổng hợp số liệu và phân tích dữ liệu thông qua các bảng, biểu, mô hình đã nêu ở trên từ đó đưa ra các nhận định và đánh giá. Bên cạnh đó kết hợp với các nhận định, phân tích của các chuyên gia thông qua các bài báo, tạp chí kinh tế trong nước. 2.2. Bất bình đẳng thu nhập 2.2.1. Thực trạng bất bình đẳng thu nhập ở Việt Nam Theo thống kê các năm 2001-2010, tăng trưởng GDP/đầu người của Việt Nam đã đưa đến hai kết quả. Một kết quả là: tỷ lệ người nghèo sống dưới ngưỡng 1 USD-PPP/ngày giảm nhanh và liên tục ở Việt Nam.Năm 2009, lần đầu tiên kinh tế Việt Nam thoát nghèo, nghĩa là GDP đạt mức khởi điểm của thu nhập trung bình 1000 USD/người/năm = 2900 USD (tính theo PPP). Kết quả thứ hai có tranh cãi tùy theo xem xét các hệ số Gini của Việt Nam tính từ chi tiêu hay tính từ thu nhập: theo như nhận định từ hệ số tính trên chi tiêu, bất bình đẳng xã hội, sau khi nhích lên đôi chút, không có xu thế tăng; còn theo như nhận xét từ hệ số tính trên thu nhập, bất bình đẳng xã hội, sau khi tăng nhẹ, đang có xu thế tăng nhanh. Hệ số Gini của Việt Nam vào thời điểm năm 20101 là 0,368 và năm 2004 là 0,418, năm 2008 lên tới 0,423 và năm 2010 là 0,43 trong khi đối với hầu hết các nước đang phát triển, hệ số Gini chi tiêu hoặc thu nhập nằm trong khoảng từ 0,3 đến 0,6. Như vậy theo cách tiếp cận này, trong sự so sánh với các nước có điều kiện tương tự trong khu vực và trên thế giới, bất bình đẳng ở Việt Nam ở mức vừa phải. Bảng 1: Chuyển biến của tỷ lệ nghèo và hệ số Gini Việt Nam 2001-2010 Nguồn :Báo cáo về Việt Nam WB 2001 2002 2004 2006 2008 2010 Tỷ lệ 30,2 28,9 19,5 17,4 16 15 nghèo(%) Hệ số Gini 0,368 0,375 0,418 0,42 0,423 0,43 tính từ chi tiêu Hệ số Gini 0,35 0,36 0,42 0,41 0,42 0,425 tính từ thu 5 nhập Hiện nay tình trạng bất bình đẳng tại Việt Nam đang có xu hướng tăng lên. Chỉ số đo mức độ chênh lệch giàu nghèo cho thấy, năm 2001, chỉ số GINI theo mức độ chi tiêu của Việt Nam là 0,368. Đến năm 2010, chỉ số này tăng lên thành 0,423. Đây là mức khá cao, vượt trên nhiều quốc gia phát triển. Tuy nhiên, “qua số liệu điều tra của Tổng cục thống kê Việt Nam cho thấy, khuynh hướng bất bình đẳng về thu nhập có xu hướng tăng lên nhưng ở mức độ vừa phải so với các nước như Trung Quốc. Ở Việt Nam thì bất bình đẳng ở mức vừa phải, trong mức độ an toàn nhưng cái đáng lo ngại là có xu hướng tăng lên, nên cũng cần phải quan tâm để có những biện pháp giảm bất bình đẳng ngay từ bây giờ.” Bảng 2: Hệ số Gini Trung Quốc 2001-2010 2001 2004 2008 Hệ số Gini 0,44 0,46 0,48 2010 0,49 Điều này còn được thể hiện qua hệ số GINI là 0,418 năm 2004 và năm 2005 là 0,42. Như vậy sự bất bình đẳng tuy chưa nhiều nhưng đã tăng lên đôi chút trong thời kỳ 2004-2005. Mức độ bất bình đẳng của chúng ta tương đương với các nước Nam Á nhưng lại thấp hơn các nước Đông Á. Bảng 3: Độ bất bình đẳng của một số nước trên thế giới Nguồn:Wikipedia Quốc gia Năm điều Hệ số tra GINI Việt Nam 2005 0,42 Trung 2005 0,474 Quốc In-đô-nê- 2005 0,349 xi-a Hàn Quốc 2005 0,30 Campuchia 2005 0,46 Thái Lan 2005 0,43 Hiện nay, mức tăng trưởng kinh tế của Việt Nam được xếp ở mức độ trung bình khá so với các nước trên thế giới. Tuy nhiên, những lợi ích từ tăng trưởng kinh tế không được phân phối đều trong xã hội mà tập trung nhiều vào nhóm người giàu. Thống kê cho thấy, nhóm người nghèo chỉ nhận được khoảng 75% mức bình quân lợi ích tăng trưởng kinh tế. Ngược lại, nhóm giàu 6 nhận được đến 115% mức bình quân. Tình trạng bất bình đẳng không chỉ thể hiện ở mức thu nhập, mà còn trong các cơ hội phát triển. Theo phương pháp tính hệ số chênh lệch về thu nhập giữa nhóm giàu và nhóm nghèo. Qua số liệu từ khảo sát mức sống hộ dân cư năm 2010 của Tổng cục Thống kê, tình trạng phân hóa giàu nghèo thể hiện qua hệ số Gini ở Việt Nam ở mức trung bình so với các nước trong khu vực. Tuy nhiên mức độ đó đã tăng dần theo các năm (hệ số Gini hiện là 0,46, còn hồi năm 1996 là 0,37). Tình trạng bất bình đẳng cũng thường được xem xét thông qua các khảo sát về mức thu nhập và chi tiêu hộ gia đình qua từng thời kỳ, theo năm nhóm thu nhập. Nếu năm 2002, hệ số cách biệt thu nhập một nhân khẩu/tháng giữa nhóm 1 (nhóm 20% thu nhập thấp nhất) so với nhóm 5 (nhóm 20% thu nhập cao nhất) là 8,1 lần, và không thay đổi bao nhiêu đến năm 2006 (8,3) thì năm 2010 tỷ lệ này đã tăng lên 9,2. Trong khi mức thu nhập vốn đã chênh lệch theo hướng ngày càng tăng, thì nhóm thu nhập thấp lại có tốc độ tăng thu nhập chậm và ít hơn các nhóm khác. Tốc độ tăng thu nhập một nhân khẩu/tháng của nhóm 1 từ năm 20022010 là gấp 3,4 lần, thấp hơn tốc độ tăng của nhóm 4 và 5 (3,9 đến 4 lần) trong cùng thời kỳ. Như vậy, cho dù thu nhập bình quân của hộ gia đình có tăng lên, sự gia tăng này không đồng đều và theo hướng làm cách biệt giàu nghèo ngày càng tăng. Mặt khác, mức chi cho lương thực, thực phẩm vẫn chiếm tỷ trọng rất cao trong chi tiêu đời sống của nhóm người thu nhập thấp, đến 65,8% tổng mức chi tiêu ở nhóm 1. Tỷ trọng này phản ảnh chất lượng cuộc sống của người dân còn thấp và dễ bị tổn thương. Điều này dễ dàng nhìn thấy qua sự khác biệt về mức chi tiêu cho các lãnh vực khác, ngoài ăn uống, giữa các nhóm thu nhập là rất lớn. Thực vậy, cách biệt về chi cho giáo dục giữa nhóm 20% thu nhập cao nhất và nhóm 20% thấp nhất là 6 lần, chi cho văn hóa giải trí gấp 123 lần. Đáng chú ý, sự chênh lệch giàu nghèo giữa các vùng miền còn thể hiện rõ hơn. Theo thống kê, tỷ lệ hộ nghèo ở nông thôn là 17,4%, cao gấp 2,5 lần ở thành thị. Ngoài ra, các vùng miền núi tỷ lệ nghèo còn rất cao so với các vùng miền khác: 39% ở Tây Bắc và 24% ở Đông Bắc và 22% ở Tây Nguyên. 7 Bảng 4: Phân phối thu nhập và an sinh xã hội ở Việt Nam 2004 Nguồn : Báo cáo 2008 về an sinh xã hội UNDP Nhóm Nhóm Nhóm Nhóm Nhóm 20% 20% 20% 20% thứ 20% nghèo nhất thứ hai thứ ba tư giàu nhất Thu nhập /người/năm 2000 3400 4900 7300 15800 (ngàn đồng) so với thu nhập bình 33% 56% 81% 120% 259% quân quốc gia (%) Thu nhập từ an sinh xã 70 140 370 660 hội/ 210 người/năm (ngàn đồng) so với tổng trợ cấp an 6,6% 11,2% 16,1% 27% 39,1% sinh xã hội (%) Trợ cấp bảo hiểm xã hội 1% 2% 4% 24% 68% cho người đi làm (%) Trợ cấp bảo hiểm xã hội 2% 8% 14% 29% 47% cho người nghĩ hưu (%) Trợ cấp phúc lợi xã 15% 21% 24% 23% 18% hội(%) Trợ cấp giáo dục(%) 15% 12% 16% 22% 35% Trợ cấp y tế (%) 7% 11% 15% 21% 45% Bảng trên đây trình bày thu nhập (tính theo đầu người) mà các hộ gia đình (xếp theo nhóm ngũ vị phân) nhận, trong đó có thu nhập từ an sinh xã hội, tức các khoản trợ cấp xã hội nhận được từ nhà nước - theo số liệu điều tra mức sống hộ gia đình năm 2004 do UNDP tập hợp trong báo cáo 2008 về an sinh xã hội. Thu nhập bình quân quốc gia là 6,1 triệu đồng, trong đó các khoản trợ cấp an sinh xã hội là 264 nghìn đồng (tương đương 4% thu nhập) và bao gồm: 23% bảo hiểm xã hội cho người đi làm (bảo hiểm y tế); 62% bảo hiểm cho người hưu trí (lương hưu); 9% phúc lợi xã hội (lương cựu chiến binh, trợ cấp gia đình liệt sĩ); 5% trợ giúp giáo dục; 2% trợ giúp y tế. Xét theo nhóm ngũ phân, thu nhập trung bình từ 2 triệu đồng/người ở nhóm nghèo nhất lên đến gần 16 triều/người ở nhóm giàu nhất, tức hơn gấp 8 lần. Nhóm nghèo nhất nhận 70 nghìn đồng an sinh xã hội, tức 7% tổng trợ cấp, trong khi nhóm giàu nhất nhận 660 nghìn đồng, tức 39% tổng trợ cấp. Xét theo từng loại trợ cấp, nhóm giàu nhất hưởng 68% bảo hiểm xã hội cho người đang đi làm, 47% bảo hiểm xã hôi cho người nghĩ hưu, trong khi nhóm nghèo nhất chỉ hưởng 1% và 2%. Nhóm này nhận 18% phúc lợi xã hội, 15% 8 trợ giúp giáo dục, 7% trợ giúp y tế, trong khi nhóm giàu nhất nhận 18%, 35% và 45%. Thay vì “lũy tiến”, hệ thống an sinh xã hội Việt Nam có tính “luỹ thoái”. Trái với những tuyên bố của ĐCSVN, các chính sách xã hội hiện hành không nhắm đảm bảo bình đẳng, thực hiện công bằng xã hội. Nhà kinh tế trưởng của UNDP ở Việt Nam, Johnathan Pincus, còn nhận xét rằng, “bất cứ lợi ích nào mà người nghèo nhận được từ an sinh xã hội bị lấy lại thông qua các phí và chi tiêu cho giáo dục và y tế. Chính phủ trợ cấp cho các hộ nghèo nhất rồi lấy lại đúng khoản đó”, cho nên “an sinh xã hội cho người nghèo là số 0, có khi là âm”. Để theo dõi bất bình đẳng 2008 ở Việt Nam ta có đường cong Lorenz sau. Hình 1: Đường cong Lorenz bất bình đẳng Việt Nam năm 2008 % thu nhập cộng dồn 100 80 60 40 20 0 20 40 60 80 100 % dân số cộng dồn Theo bảng 6,7 khi có các chương trình an sinh xã hội đã cải thiện được bất bình đẳng trong xã hội thông qua chỉ số Gini giảm đi, nhưng cuối cùng sau tất cả các chương trình phân phối lại thì hệ số Gini lại có xu hướng tăng lên. Điều này thể hiện sự bất cập và thiếu hợp lý trong các chương trình phân phối lại thu nhập. Bảng 5 : Hệ số Gini Việt Nam 2004 (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) Hệ số Gini 0,409 0,408 0,401 0,401 0,411 0,414 0,416 (1) Thu nhập thị trường ban đầu (2) Thu nhập thị trường ban đầu + tiền nhận từ thân nhân = Tổng thu nhập cuối cùng (3) Tổng thu nhập cuối cùng có cộng trợ cấp an sinh xã hội 9 (4) Thu nhập ròng sau khi trừ đóng góp bảo hiểm xã hội và thuế trực tiếp (5) Thu nhập ròng sau đóng góp bảo hiểm xã hội, thuế trực tiếp và phí bất buộc về giáo dục - y tế (6) Thu nhập ròng sau đóng góp bảo hiểm xã hội, thuế trực tiếp và chi phí bắt buộc và tự nguyện về giáo dục - y tế (7) Thu nhập ròng sau đóng góp bảo hiểm xã hội, thuế trực tiếp, chi phí bất buộc và tự nguyện về giáo dục - y tế và tiền gửi cho thân nhân Bảng 6: Tái phân phối thu nhập, an sinh xã hội và chuyển khoản khác (Ngàn đồng/người/năm) (1) (2) (3) (4) (5) Nhóm 20% 1900 2100 2100 1900 1800 nghèo nhất Nhóm 20% 3200 3400 3300 3100 3000 thứ hai Nhóm 20% 4900 4800 4500 4300 thứ ba 4600 Nhóm 20% 6900 7200 7100 6700 6400 thứ tư Nhóm 20% 15400 15800 15400 14900 14300 giàu nhất (1) Tổng thu nhập trước an sinh xã hội (2) Tổng thu nhấp cuối cùng, gồm cả an sinh xã hội (3) Thu nhập ròng sau khi trừ đóng góp bảo hiểm xã hội và thuế trực tiếp (4) Thu nhập ròng sau đóng góp bảo hiểm xã hội, thuế trực tiếp và phí bắt buộc về giáo duc - y tế (5) Thu nhập ròng sau đóng góp bảo hiểm xã hội, thuế trực tiếp và các chi phí bắt buộc và tự nguyên về giáo dục - y tế. Bởi các khoản đóng góp bảo hiểm xã hội, thuế trực tiếp, chi phí giáo dục y tế đều mang tính luỹ tiến, cho nên kết quả cuối cùng “ít lũy thoái hơn”. Đối với nhóm 20% người nghèo nhất, phí bắt buộc về giáo dục - y tế vô hiệu quả hoàn toàn trợ cấp an sinh xã hội mà nhóm này nhận được; còn chi phí giáo dục - y tế gọi là “tự nguyện” - nhưng thật ra hầu như bắt buộc - thì làm cho thu nhập của nhóm này giảm 5% dưới mức thu nhập ban đầu (trước trợ cấp an sinh xã hội). Mức giảm thu nhập của các nhóm khác từ 6 đến 7%: tính “lũy tiến”, nếu có, là ở chênh lệch 1-2% giảm này. Theo kết quả tổng hợp số liệu điều tra, thu nhập của những hộ nghèo và hộ giàu đều tăng, và tốc độ tăng của hộ giàu nhanh hơn hộ nghèo. Tính chung trong 3 năm (2001 -2010) tốc độ tăng thu nhập hàng năm của hộ nghèo là 7,2%, hộ giàu là 14,5% (chưa loại trừ trượt giá). Bởi vậy khoảng cách chênh lệch giàu nghèo ngày càng có xu hướng dãn ra. 10 Bảng 7 : Hệ số GINI theo thành thị nông thôn và vùng, 2002,2004 Nguồn:TCTK, Điều tra mức sống hộ gia đình 2006 2002 2004 Việt Nam 0,42 0,42 Thành thị 0,41 0,41 Nông thôn 0,36 0,37 Vùng Việt Nam ĐB sông Hồng 0,39 0,39 Đông Bắc Bộ 0,36 0,39 Tây Bắc Bộ 0,37 0,38 Bắc Trung Bộ 0,36 0,36 DH Nam Trung Bộ 0,35 0,37 Tây Nguyên 0,37 0,40 Đông Nam Bộ 0,42 0,43 ĐB sông Cửu Long 0,39 0,38 Tình trạng thu nhập và mức sống của người dân Việt có bốn đặc tính chính sau đây : 1. Sự cách biệt giầu nghèo giữa các thành phần xã hội, các miền và các tỉnh rất cao; 2. Chi tiêu, sức mua và mức sống cao hơn nhiều thu nhập, lợi tức, tiền công, tiền lương của người dân; 3. Nếp sống ở thành thị có khuynh hướng mang tính chất hưởng thụ (consumerism) một cách không lành mạnh; 4. Khoảng cách biệt (bất bình đẳng) giữa nông thôn và thành thị có khuynh hướng gia tăng. 2.1.2. Nguyên nhân Một là, do chênh lệch trình độ học vấn, kĩ năng, nghề nghiệp. Một người tốt nghiệp đại học có thể kiếm được mức thu nhập cao trong khi những người nông dân và công nhân trong các nhà máy thì chỉ có mức thu nhập thấp hơn. Còn nhóm doanh nhân, chủ đầu tư thì lại có thể kiếm được mức thu nhập cao gấp 10, 100 lần con số đó. Hai là, do chuyển dịch kinh tế là từ nông nghiệp sang công nghiệp và dịch vụ. Quá trình chuyển dịch kinh tế cũng tạo ra sự chênh lệch về mức thu nhập của những nhóm ngưòi có điều kiện khác nhau. Ba là, do tự do hóa thị trường lao động. Bôn là, do toàn cầu hóa và hội nhập kinh tế quốc tế. 11 Năm là, do điều kiện tự nhiên, kinh tế xã hội khác nhau của các vùng miền. Ngoài ra, còn phụ thuộc vào các nguyên nhân khác như cơ chế quản lý, chính sách của nhà nước, quá trình phân phối và phân phối lại tài sản hay luật tiền lương tối thiểu cũng tạo ra mức chênh lệch về thu nhập gây nên sự bất bình đẳng về thu nhập. 2.2. Bất bình đẳng giới 2.2.1.Thực trạng bất bình đẳng giới * Bất bình đẳng giới trong Gia đình Ngày nay, mặc dù được sự quan tâm rất nhiều của xã hội nhưng đâu đó vẫn còn tình trạng bất bình đẳng giới trong gia đình mà nguyên nhân chính là hệ quả của tập tục phong kiến lạc hậu, lỗi thời. Các thực trạng chung gồm: người đứng tên giấy sử dụng đất canh tác, nhà ở chủ yếu là nam giới; Cả phụ nữ và nam giới đều đóng góp công sức vào các hoạt động tạo thu nhập của hộ gia đình nhưng nữ đóng góp nhiều hơn nam; Phụ nữ đóng góp công sức vào hoạt động tạo thu nhập nhiều hơn nam giới, nhưng đóng góp bằng tiền mặt thấp hơn; Phụ nữ là người đảm nhiệm chính công việc nội trợ ; Sự chia sẻ của nam giới nổi bật trong việc giáo dục con; Phụ nữ trong các gia đình là người thực hiện chính các biện pháp kế hoạch hóa gia đình; Phụ nữ tham gia các hoạt động cộng đồng, các lớp tập huấn không nhiều; Phụ nữ là người quản lý tiền mặt của gia đình nhưng quyền quyết định những khoản chi tiêu lớn lại thuộc về nam giới; Quyền quyết định những vấn đề quan trọng trong gia đình vẫn thuộc về nam giới; Trong các hộ gia đình, phụ nữ có thời gian nghỉ ngơi ít hơn nam giới. * Bất bình đẳng giới trong giáo dục, cơ hội phát triển. Bình đẳng giới trong giáo dục có ảnh hưởng tích cực đến chất lượng nguồn nhân lực của tương lai. Khi mức độ bất bình đẳng giới trong giáo dục giảm đi, tức là ở mỗi cấp đào tạo, tỷ lệ nữ so với nam tăng lên và khi trình độ và nhận thức của phụ nữ trong gia đình được cải thiện, số lượng và chất lượng đầu tư cho giáo dục đối với con cái sẽ được cải thiện trực tiếp thông qua sự dạy dỗ của người mẹ cũng như khả năng thuyết phục hoặc quyền của người mẹ trong việc đầu tư nhiều hơn cho giáo dục đối với con cái. Ngoài ra, trình độ của người mẹ cao hơn, đóng vai trò quyết định trong việc chăm sóc và dinh dưỡng đối với con cái. Về lâu dài, các tác động này sẽ làm cho chất lượng nguồn nhân lực được cải thiện và năng suất lao động trung bình của toàn xã hội sẽ được nâng lên. Về ưu điểm: Phụ nữ và trẻ em gái được tạo điều kiện bình đẳng với nam giới trong nâng cao trình độ văn hóa và trình độ học vấn. Tỷ lệ phụ nữ so với nam giới trong số người biết chữ đã tăng lên đáng kể. Chênh lệch về tỷ lệ học sinh nam - nữ trong tất cả các cấp bậc học được thu hẹp (Báo cáo Quốc gia 12 của Việt Nam, tháng 8-2005 đã khẳng định điều này). Về cơ bản, Việt Nam có thể đạt được mục tiêu xóa bỏ cách biệt giới ở các cấp học trước năm 2015. Có 4 loại hình giáo dục không chính quy, chủ yếu dành cho người lớn, trong đó có phụ nữ. Các chương trình này đã tạo nhiều cơ hội học tập đối với phụ nữ hơn rất nhiều so với trước. Về tồn tại: thực chất bình đẳng giới trong GD&ĐT còn nhiều vấn đề cần xem xét. Về khách quan, việc nhìn nhận vai trò của nữ giáo viên chưa đúng, nhiều Hiệu trưởng không muốn nhận giáo viên là nữ vì sợ liên quan đến chế độ nghỉ sinh nở, con đau ốm ảnh hưởng đến việc giảng dạy, hoặc khi đề bạt, cử đi học còn e dè trong việc chọn nữ giáo viên. Trẻ em gái ít cơ hội được đến trường so với nam giới. Nếu tính trung bình cho tất cả các quốc gia đang phát triển, tỷ lệ phụ nữ biết chữ thấp hơn 29% so với nam giới, số năm đến trường trung bình thấp hơn 45% so với nam giới và tỷ lệ nhập học tiểu học, trung học cơ sở và trung học phổ thông của nữ thấp hơn tương ứng là 9%, 28% và 49% so với nam. (Nguồn: http://www.nguhanhson-dn.edu.vn) Về chủ quan, nhiều chị em chưa thoát ra khỏi tâm lí tự ti, an phận, không cần phấn đấu, không chịu khó học tập để nâng cao trình độ, chưa nhận thức hết vai trò và chưa thay đổi cách nhìn mới về chính mình. Mặt khác, các chính sách trong GD&ĐT ngoài ảnh hưởng chung đối với xã hội còn có ảnh hưởng trực tiếp đến bình đẳng giới. Ví dụ, việc tăng giảm học phí ảnh hưởng rất nhiều đến quyền lợi của trẻ em gái. Bởi vì trẻ em gái có nguy cơ bị buộc nghỉ học cao hơn bé trai khi điều kiện gia đình khó khăn. * Bất bình đẳng giới trong lao động, việc làm và thu nhập. Phụ nữ vẫn chịu nhiều thiệt thòi, bất bình đẳng thể hiện qua mức lương thấp hơn, ít nắm giữ các vị trí lãnh đạo hơn so với nam giới. Những kết quả nghiên cứu về vấn đề giới trong quảng cáo việc làm trên báo in do Viện Nghiên cứu kinh tế-xã hội và môi trường (iSEE) tổ chức mới đây đã chỉ ra điều đó. TS Nguyễn Hữu Minh - Viện trưởng Viện Gia đình và giới - cho biết, sự bất bình đẳng giới về LĐVL thể hiện ở một số khía cạnh như phân bổ LĐ nữ nhiều hơn ở các ngành nông nghiệp, buôn bán dịch vụ hoặc nhân viên đều là những ngành có thu nhập thấp. Trong khi đó, LĐ nam giới tập trung nhiều hơn ở các ngành kỹ thuật, dịch vụ hoặc ở vị trí lãnh đạo. Mức lương của phụ nữ chỉ bằng 85% so với nam giới, đặc biệt trong các ngành như nông- lâm-ngư nghiệp thì mức lương của phụ nữ chỉ bằng 67% của nam giới. Theo TS Minh, nguyên nhân căn bản là nền tảng giáo dục của phụ nữ nói chung thấp hơn nam giới, khiến khả năng cạnh tranh của phụ nữ trên thị trường LĐ thấp hơn. (Nguồn: http://www.laodong.com.vn) Thạc sĩ Phạm Hương Trà - giảng viên khoa Xã hội học (Học viện Báo chí và Tuyên truyền) - đã đi tìm sự bất bình đẳng giới trong các quảng cáo tuyển dụng hiện nay. Kết quả nghiên cứu trên 5 tờ báo in (Thanh Niên, Lao Động, 13 Tiền Phong, Tuổi Trẻ, Vietnam News) cho thấy, phần lớn các quảng cáo tuyển dụng không phân biệt đối xử một cách trực tiếp dựa trên yêu cầu về giới tính, với chỉ khoảng 20,6% số quảng cáo nêu cụ thể công việc đòi hỏi ứng viên nam (12,4%) hoặc nữ (8,2%). (Nguồn: http://www.laodong.com.vn) Kết quả thứ hai là vẫn còn định kiến trong thông báo tuyển dụng của các DN đem lại lợi thế cho nam giới. Ví dụ các công việc đòi hỏi kỹ thuật cao thì có đến 50% số quảng cáo yêu cầu ứng viên phải là nam giới, chỉ có 17% yêu cầu ứng viên là nữ. Một phát hiện nữa là sự phân biệt đối xử giới trực tiếp lại không nhiều, nhưng sự bất bình đẳng giới lại được ẩn đi, thông qua các yêu cầu về đào tạo, trình độ học vấn, lứa tuổi hoặc hình thức. (Nguồn: http://www.laodong.com.vn) Những yêu cầu này nhiều khi không thực sự cần thiết cho công việc. Theo bà Jonna Naumanen - Tổ chức lao động quốc tế tại Hà Nội ILO - thách thức lớn nhất đối với phụ nữ là các công việc mà họ làm thường không được đánh giá hoặc đánh giá thấp. Thu nhập của LĐ nữ bằng 87% so với nam giới (Nguồn: http://www.laodong.com.vn) Hơn 50% phụ nữ Việt Nam hiện đang làm công việc nội trợ nên không có thu nhập trực tiếp - thông tin trên được công bố ngày 9.3.2010 trong Báo cáo phát triển con người khu vực Châu Á-Thái Bình Dương của Chương trình Phát triển Liên Hợp Quốc (UNDP). Cụ thể, ở tất cả các nước trong. khu vực, mức lương của phụ nữ thấp hơn nam giới rất nhiều và mức chênh lệch thu nhập giữa nam-nữ từ 54%-90%. Tại VN, phụ nữ chiếm 46,6% lực lượng LĐ, nhưng chủ yếu làm việc trong khu vực kinh tế tư nhân, nên không được hưởng chế độ an sinh xã hội. Những người làm việc được hưởng thu nhập chỉ bằng khoảng 87% mức thu nhập bình quân của nam giới. * Bất bình đẳng giới trong lãnh đạo và quản lí. Hiện nay Việt Nam là một trong những nước được Liên hợp quốc đánh giá cao trong việc nỗ lực rút ngắn khoảng khách bình đẳng giới trong giáo dục, việc làm, kinh tế, chăm sóc sức khoẻ sinh sản/ kế hoạch hoá gia đình. Theo Báo cáo của Liên hợp quốc, năm 2002 chỉ số Giới (GDI) ở nước ta xếp thứ 89/173 nước. Một trong những lĩnh vực đáng chú ý hơn đó là vấn đề giới trong lãnh đạo quản lý cũng đã được Đảng và Nhà nước quan tâm kịp thời, số lượng cán bộ nữ được tham gia vào các cấp uỷ Đảng, chính quyền có xu hướng tăng lên qua các nhiệm kỳ. Tuy nhiên, kết quả đó chỉ là bước đầu, nó chưa thực sự mang tính bền vững và đang đặt ra nhiều vấn đề cần lời giải đáp. Bảng 13: Tỷ lệ phụ nữ tham gia cấp uỷ Đảng qua các nhiệm kỳ (%) T T Khoá 1996- Khoá 20012000 2005 Các cấp lãnh đạo 14 1 2 Ban chấp hành Trung ương Đảng 10,58 8,6 Ban chấp hành tỉnh/thành uỷ 11,32 11,30 3 Ban chấp hành huyện/quận uỷ 11,68 12,89 4 Ban CH Đảng uỷ xã/phường 10,73 11,88 Nguồn: Uỷ ban Quốc gia vì sự tiến bộ của phụ nữ. Kế hoạch hành động của phụ nữ Việt Nam đến năm 2005, Nxb. Phụ nữ Hà Nội, 2002 Thực tế cho thấy, cùng với tiến bộ của xã hội, vai trò, vị thế của người phụ nữ trong gia đình và ngoài xã hội ngày càng được đánh giá cao.Cụ thể tỷ lệ phụ nữ Việt Nam tham gia vào các lĩnh vực lãnh đạo quản lý trong cấp uỷ Đảng, đoàn thể đều có xu hướng tăng lên qua các năm (bảng 1). Số liệu cho thấy tỷ lệ phụ nữ tham gia cấp uỷ xã, quận, huyện và tỉnh có tăng dần qua các nhiệm kỳ. Riêng đối với cấp trung ương có giảm đi đáng kể. Về Đại biểu Quốc hội, tỷ lệ nữ tham gia tăng lên rõ rệt; Quốc hội khoá X tỷ lệ nữ chiếm 26,22% và khoá XI là 27,31%. Kết quả này đã đưa Việt Nam lên vị trí thứ nhất ở châu Á và xếp thứ 2 của Châu Á - Thái Bình Dương về tỷ lệ nữ tham gia Đại biểu Quốc hội. Một điều dễ nhận thấy, phụ nữ tham gia lãnh đạo trong cấp chính quyền có sự khác biệt. Theo thống kê chưa đầy đủ của Bộ Nội vụ vào năm 2002, cán bộ, công chức trong khu vực hành chính sự nghiệp chiếm 52,2% tổng số cán bộ, công chức. Cán bộ công chức nữ tham gia công tác ở tất cả các ngành và mọi lĩnh vực khoa học, kỹ thuật, văn hoá, xã hội, quản lý Nhà nước chiếm tới 47% tổng số lao động trong khu vực Nhà nước, nghiên cứu khoa học tỷ lệ cán bộ công chức nữ chiếm khoảng 30%. Theo báo cáo của Hội Liên hiệp phụ nữ Việt Nam "Tổng kết 10 năm thực hiện Chỉ thị 37 CT-TW của Ban Bí thư Trung ương Đảng khoá VII về công tác cán bộ nữ" cho thấy tính đến tháng 6/2003, số cán bộ nữ giữ chức vụ Bộ trưởng và tương đương chiếm 11,29%; Thứ trưởng và tương đương chiếm 12,85%; chủ tịch UBND Tỉnh/thành phố chiếm 1,6%; Phó Chủ tịch UBND tỉnh chiếm 12,5%. Trong lĩnh vực sản xuất kinh doanh sau 20 năm đổi mới toàn diện, đất nước ta đã thu được nhiều thành tựu quan trọng, nhất là trên lĩnh vực kinh tế. Trong đội ngũ những nhà doanh nghiệp trẻ, năng động, sáng tạo có không ít gương mặt là phụ nữ. Số liệu cũng cho thấy hiện nay tỷ lệ nữ tham gia vào lãnh đạo, quản lý sản xuất tăng lên khá mạnh mẽ. Tổng giám đốc các Tổng công ty 91, nữ chiếm 5%; Phó Tổng giám đốc, nữ chiếm 9,7%. Đối với các Tổng công ty 90, Chủ tịch Hội đồng quản trị, nữ chiếm 1,7%; Tổng giám đốc, nữ chiếm 2,9%. Thực tế, một lần nữa khẳng định, phụ nữ nước ta ngày càng được chú ý hơn trong sắp xếp và đào tạo cán bộ nữ. Điều đáng quý hơn là tuy tham gia ngày càng nhiều vào các lĩnh vực lãnh đạo quản lý xã hội, nhưng chị em vẫn làm tròn thiên chức của người phụ nữ trong gia đình, nuôi dạy con cái chăm 15 ngoan học giỏi, xây dựng gia đình văn minh, hạnh phúc, phát huy truyền thống tốt đẹp của người phụ nữ Việt Nam “giỏi việc nước, đảm việc nhà”. Tuy nhiên, trong xã hội ta, tư tưởng trọng nam khinh nữ và những phong tục tập quán lạc hậu vẫn chưa được xoá bỏ hoàn toàn. Tình trạng phụ nữ bị đối xử bất công, hoặc chưa được quan tâm, bồi dưỡng đúng mức vẫn còn diễn ra trong gia đình và cả ngoài xã hội. Những tư tưởng thủ cựu của nam giới vẫn còn diễn ra ở một số cơ quan đoàn thể và các địa phương. Vì vậy, tỷ lệ phụ nữ tham gia công tác lãnh đạo, quản lý ở các cấp vẫn còn thấp so với nam giới. Theo số liệu điều tra 36 phụ nữ đã trải qua và đang giữ các cương vị quản lý, 100% số cán bộ nữ được hỏi đều đã lập gia đình và có con; khi được hỏi có tới 52,78% cho rằng: tham gia công tác quản lý họ còn rất ít thời gian cho công việc gia đình. Khi hỏi tại sao hiện nay có sự thiếu hụt vị trí phụ nữ làm lãnh đạo thì có tới 33,33% số chị em trả lời rằng: do công việc chăm sóc gia đình chiếm nhiều thời gian nên họ không có thời gian tham gia công tác quản lý. Quả thực đây là một thách thức lớn mà chị em phụ nữ phải đối mặt trong việc lựa chọn giữa quá trình phấn đấu thăng tiến nghề nghiệp và công việc chăm sóc gia đình. 2.2.2. Nguyên nhân Nguyên nhân dẫn đến bất bình đẳng giới theo nghiên cứu là do vẫn còn ảnh hưởng của tư tưởng phong kiến gia trưởng cùng sự biến đổi chậm chạp của ý thức xã hội, các thiên kiến về giới bám rễ lâu đời trong một số tầng lớp nhân dân, do việc xem trọng gia đình của người phụ nữ và hầu như nam giới chưa thay đổi quan niệm trụ cột của mình với gia đình. Chính họ đã tự đặt cho mình trọng trách lớn, phụ nữ còn tự ti luôn nghĩ mình là người hỗ trợ cho vai trò trụ cột của chồng. Đối với những gia đình nông thôn, sự chuyển dịch nhân công lao động từ nông thôn ra thành thị (thường diễn ra với nam) đã làm cho những người phụ nữ ở lại địa phương thêm gánh nặng: đảm nhận cả lao động sản xuất lẫn việc nội trợ . Trình độ học vấn cũng góp phần quan trọng trong việc tạo quyền quyết định cho nam hay nữ. Nếu trong gia đình cả hai vợ chồng có học vấn cao thì sự bàn bạc, thỏa thuận chiếm tỷ lệ lớn, ngược lại người vợ có trình độ thấp thì quyền quyết định mọi mặt chủ yếu vẫn là chồng. Thực tế đời sống xã hội cho thấy, người phụ nữ chưa thực sự được giảm đáng kể gánh nặng công việc bếp núc gia đình, giảm nhẹ gánh nặng nuôi dạy con cái, chính điều này đã làm ảnh hưởng tới thời gian nghỉ ngơi, học tập và cơ hội, nghề nghiệp của phụ nữ. Một số chị em phụ nữ thiếu tự tin, chấp nhận định kiến này như là sự "an bài của số phận" và tin rằng mình không phù hợp với công việc quản lý, và có những bước phát triển trong sự nghiệp vượt chồng. 16 2.3. Đánh giá chung về BBĐ ở VN thời gian qua Hơn 20 năm đổi mới và hội nhập, kinh tế VN không ngừng phát triển với tốc độ cao, VN đã thoát ra khỏi nhóm các nước có mức thu nhập thấp, mức sống người dân được cải thiện, tỷ lệ nghèo giảm mạnh, nền kinh tế đang chuyển theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Tuy nhiên, như đã trình bày, những hạn chế và những thách thức của hội nhập không phải là ít. Nhiều chỉ số phát triển còn thấp. Mặc dù, bất bình đẳng ở Việt Nam còn thấp hơn một số nước trong khu vực, tuy nhiên theo đà tăng trưởng kinh tế, các tồn tại trên sẽ là nguyên nhân làm tăng nhanh bất bình đẳng trong nước. Có thể khái quát một số ý kiến như sau về bất bình đẳng của Việt Nam thời gian qua: - Mức chênh lệch về thu nhập giữa các vùng, các nhóm dân cư đang tăng lên sẽ là nguyên nhân đẩy tới bất công trong xã hội. - Tình trạng tái nghèo còn phổ biến dưới tác động của rủi ro về thiên tai, dịch bệnh và biến động xấu của thị trường. - Người nghèo hiện nay tập trung vào những nhóm dân cư rất đặc thù, bao gồm: những người sống ở những vùng sâu, vùng xa; người dân tộc thiểu số; người dễ bị tổn thương. . - Nghèo, đói, thu nhập thấp dẫn đến hạn chế tiếp cận các dịch vụ xã hội cơ bản làm tăng bất bình đẳng trong tương lai. - Tình trạng phân bịêt đối xử giới đang được cải thiên dần dần, tuy có giảm đi nhưng vẫn còn tồn tại những thực trạng rất đáng quan tâm. Tóm lại, mặc dù đã đạt được thành tựu rất to lớn trong công tác xóa đói giảm nghèo và công bằng xã hội, song những thách thức đặt ra là vấn đề cần được các cấp, các ngành tiếp tục nghiên cứu, có những giải pháp hữu hiệu để công tác xóa đói, giảm nghèo của chúng ta tiếp tục thu được những thành tựu mới, thực sự góp phần làm tăng tính ưu việt của chế độ xã hội chủ nghĩa ở nước ta. 17 Chương III: ĐÁNH GIÁ BẤT BÌNH ĐẲNG THEO MỤC TIÊU ĐỀ RA TRONG MÔ HÌNH PHÁT TRIỂN TOÀN DIỆN CỦA VIỆT NAM 3.1. Mục tiêu mô hình phát triển toàn diện của Việt Nam Chiến lược phát triển kinh tế- xã hội giai đoạn 2001-2010 đã xác định rõ mô hình phát triển kinh tế của Việt Nam hiện nay là “phát triển toàn diện”. Theo đó, tăng trưởng kinh tế được giải quyết đồng thời với tiến bộ và công bằng xã hội ngay từ đầu và trong toàn tiến trình phát triển kinh tế- xã hội. Để thực hiện điều đó, nhà nước đã đưa ra nhiều quyết sánh quan trọng, như: đẩy mạnh phát triển kinh tế tư nhân, khuyến khích đầu tư nước ngoài, sử dụng kết hợp phương thức phân phối theo chức năng với phân phối theo thu nhập, thực hiện chương trình xoá đói giảm nghèo quốc gia. Bước vào giai đoạn đổi mới kinh tế từ một vị trí nằm trong tốp sau cùng của kinh tế thế giới, Việt Nam đã đặt ra ba “cửa ải”lớn cần phải vựợt qua, đó là: (1) Thoát ra khủng hoảng kinh tế; (2) Đưa nước ta ra khỏi danh sách các nước có thu nhập thấp nhất thế giới; (3) Phấn đấu cơ bản trở thành nước công nghiệp vào năm 2020. Để thực hiện tuần tự từng mục tiêu, Chính phủ Việt Nam đã lựa chọn mô hình “phát triển toàn diện”, điều đó được xác định trong “Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội 2001-2010” (đã đề ra từ năm 1993), thông qua Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ IX. Theo mô hình này: mục tiêu tăng trưởng kinh tế luôn đi đôi với mục tiêu công bằng xã hội; Quá trình tăng trưởng nhanh và công bằng xã hội lớn hơn là những mục tiêu tương hợp và không mâu thuẫn nhau; Kết quả tăng trưỏng nhanh góp phần cải thiện mức độ công bằng, hoặc là không làm gia tăng bất bình đẳng, trường hợp xấu nhất là sự bất bình đẳng có gia tăng nhưng ở một mức độ thấp cho phép. Tính chất đúng đắn của hướng lựa chọn này được khẳng định qua những luận cứ: - Về mặt lý thuyết, mục tiêu cuối cùng của phát triển kinh tế mỗi quốc gia không phải là tăng trưởng nhanh mà là nhằm bảo đảm cho quảng đại nhân dân đạt được sự đầy đủ về vật chất, sự giầu có về tinh thần và văn hóa, sự bình đẳng của các công dân và sự đồng thuận của xã hội, sự hài hòa giữa con người với tự nhiên. - Về thực chứng, tính đúng đắn của mô hình đã được khẳng định trong các chỉ số phản ánh thành quả kinh tế - xã hội của những nước theo mô hình này (xem bảng) 18 “Tăng trưởng kinh tế tập trung– xã hội tiến tới công bằng” là phương châm thực hiện có hiệu quả mô hình “phát triển toàn diện” 3.2. Đánh giá bất bình đẳng theo mô hình phát triển của Việt Nam Theo lý thuyết truyền thống, thực hiện mục tiêu công bằng xã hội, đặc biệt là hướng tới phân phối thu nhập bình đẳng hơn có thể mâu thuẫn với mục tiêu đảm bảo cho nền kinh tế hoạt động hiệu quả hơn và có tăng trưởng nhanh hơn. Tuy nhiên, có nhiều lý do cho thấy sự phân phối thu nhập bình đẳng hơn ở các nước nghèo như Việt Nam có thể có lợi cho tăng trưởng. Do đó, việc đánh giá đúng đắn tác động của bất bình đẳng đối với tăng trưởng kinh tế ở Việt Nam sẽ giúp cho các nhà quản lý đưa ra các chính sách thích hợp để đảm bảo cho sự phát triển bền vững của nền kinh tế Việt Nam. Từ các chỉ số chênh lệch và nguyên nhân chênh lệch giàu, nghèo trên, có thể rút ra một số nhận xét đáng lưu ý. Một, chênh lệch giàu nghèo ở nước ta tăng lên là tất yếu do sự chuyển đổi cơ chế từ kế hoạch tập trung quan liêu và chế độ bao cấp bình quân hiện vật sang cơ chế thị trường. Cơ chế này đã loại bỏ dần tính bình quân bao cấp, khuyến khích làm giàu bằng việc phát huy các nguồn lực về vốn, trình độ học vấn, trình độ chuyên môn, sức lao động, kinh nghiệm làm ăn... Hai, chênh lệch tăng tương đối nhanh trong thời gian qua (bình quân mỗi năm tăng thêm gần 0,4 lần) và có xu hướng còn tăng cao hơn nữa trong thời gian tới. Cần có chính sách khuyến khích người giàu làm giàu chính đáng hơn nữa, đồng thời hỗ trợ hơn nữa người nghèo về các mặt để tăng thu nhập nhằm thoát nghèo, mặt khác có chính sách, có phong trào vận động để người giàu đóng góp về thuế thu nhập, làm từ thiện... Ba, hệ số chênh lệch giàu, nghèo tuy còn thấp hơn nhiều nước, nhưng nếu xét từ xuất phát điểm của một nước vừa mới chuyển đổi từ cơ chế hiện vật mang tính chất bình quân sang cơ chế thị trường thì không thể không đáng 19 quan tâm, nhất là đối với nước ta xây dựng nền kinh tế thị trường nhưng lại theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Bốn, trong hệ số chênh lệch giàu, nghèo của nước ta còn chứa đựng những yếu tố bất hợp lý ở cả 2 đầu - đầu giàu và đầu nghèo. Năm, về mặt tâm lý, việc đối xử không nên "vơ đũa cả nắm", không nên "người giàu thì ghét, người nghèo thì khinh". Người giàu chính đáng, người giàu do trình độ... còn phải được tôn vinh, phải học tập. Người nghèo do khách quan cần được chia sẻ, hỗ trợ, đùm bọc. Điểm nổi bật ở Việt Nam so với các nền kinh tế khác là tăng trưởng nhanh, liên tục nhưng vẫn hạn chế được tốc độ gia tăng bất bình đẳng. Hệ số Gini một chỉ số xem xét bất bình đẳng thu nhập chỉ tăng từ 0,44 năm 2001 lên 0,49 năm 2010. Độ sâu nghèo đói, được tính bằng tỷ lệ người nghèo nằm gần ngưỡng nghèo, cũng giảm. Theo phân tích có nhiều lý do cho thấy ở những nước nghèo như Việt Nam, phân phối công bằng hơn có thể có lợi cho tăng trưởng và 2 mục tiêu này vừa có mặt thống nhất, là điều kiện cho nhau, vừa mâu thuẫn với nhau. Kết quả về giảm nghèo ở nước ta đã minh chứng cho nhận định trên. Tỷ lệ nghèo tính theo tiêu dùng đã giảm từ 30.2% năm 2001 xuống chỉ còn 16% năm 2010, tức là trong gần 10 năm đã giảm 35 triệu người nghèo. Tỷ lệ nghèo về lương thực, thực phẩm - những người nghèo nhất cũng giảm từ 24,9% xuống còn 6,7%. Tốc độ tăng trưởng cao đã cải thiện nhanh chóng mức thu nhập của người dân, từ 500 USD năm 2001 lên 1.000 USD năm 2008. Với ngưỡng thu nhập này, Việt Nam sắp trở thành quốc gia có thu nhập trung bình, về cơ bản thoát nghèo và do vậy cuộc sống của người nghèo cũng được cải thiện. Với những con số thống kê này, so sánh với Mục tiêu Thiên niên kỷ đầu tiên của Liên hợp quốc là giảm một nửa tỷ lệ người cực nghèo trong khoảng 15 năm, thì nước ta đạt được con số giảm nghèo ấn tượng và những thành quả tăng trưởng đã cải thiện đời sống cho đại đa số người, thể hiện rõ mục tiêu "định hướng XHCN" của nền kinh tế là tăng trưởng vì người nghèo. Cùng với giảm nghèo, sự gia tăng bất bình đẳng ở nước ta có thể được coi là không quá lớn. Dựa trên phân tích hệ số Gini. Theo ông, hệ số Gini dựa trên chi tiêu bình quân đầu người của Việt Nam ổn định trong giai đoạn 20022006 và vào loại trung bình của thế giới. Như vậy, sau hơn một thập kỷ đổi mới từ nền kinh tế kế hoạch hoá tập trung sang nền kinh tế thị trường định hướng XHCN, xã hội Việt Nam vẫn tương đối công bằng và đây là một thành công, các nhà khoa học khẳng định. Mặc dù tăng trưởng kinh tế của nước ta khá ấn tượng về con số song sự tăng trưởng ấy còn có một số hạn chế, đặc biệt là "sự lan toả của tăng trưởng kinh tế đến các đối tượng chịu ảnh hưởng không mạnh và khuynh hướng ảnh hưởng tiêu cực có phần gia tăng". GS-TS Nguyễn Văn Nam (ĐH KTQD) đã viết rằng "Điều đáng nói là, thực tế tác động của tăng trưởng kinh tế tới giảm nghèo đang có xu hướng giảm và bất bình đẳng lại tăng lên tương ứng". Điều này cho thấy tình trạng tụt hậu của người nghèo trong mối tương quan với 20