Tài liệu Giá trị gia tăng trong chuỗi cung ứng xuất khẩu mặt hàng tôm ảnh hưởng đến giá trị tài sản ròng của doanh nghiệp việt nam

TRƯỜNG ĐẠI HỌC LẠC HỒNG KHOA KẾ TOÁN – KIỂM TOÁN ----    ---- BÀI BÁO NGHIÊN CỨU KHOA HỌC ĐỀ TÀI : GIÁ TRỊ GIA TĂNG TRONG CHUỖI CUNG ỨNG XUẤT KHẨU MẶT HÀNG TÔM ẢNH HƯỞNG ĐẾN GIÁ TRỊ TÀI SẢN RÒNG CỦA DOANH NGHIỆP VIỆT NAM. NGUYỄN THỊ BẠCH TUYẾT PHAN THÀNH NAM BIÊN HÒA, THÁNG 06/2012 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC LẠC HỒNG KHOA KẾ TOÁN – KIỂM TOÁN ----    ---- BÀI BÁO NGHIÊN CỨU KHOA HỌC GIÁ TRỊ GIA TĂNG TRONG CHUỖI CUNG ỨNG XUẤT KHẨU MẶT HÀNG TÔM ẢNH HƯỞNG ĐẾN GIÁ TRỊ TÀI SẢN RÒNG CỦA DOANH NGHIỆP VIỆT NAM. NGUYỄN THỊ BẠCH TUYẾT PHAN THÀNH NAM BIÊN HÒA, THÁNG 06/2012 -1 - GIÁ TRỊ GIA TĂNG TRONG CHUỖI CUNG ỨNG XUẤT KHẨU MẶT HÀNG TÔM ẢNH HƯỞNG ĐẾN GIÁ TRỊ TÀI SẢN RÒNG CỦA DOANH NGHIỆP VIỆT NAM. (1),(2) Nguyễn Thị Bạch Tuyết (1), Phan Thành Nam (2) Chuyên ngành: Kế toán – Khoa: Kế toán Kiểm toán Email: [email protected] [email protected] Tóm tắt : Chuỗi cung ứng xuất khẩu là một chuỗi hay một tiến trình bắt đầu từ nguyên liệu thô cho tới khi sản phẩm làm ra hay dịch vụ tới tay người tiêu dùng cuối cùng. Chuỗi cung ứng xuất khẩu là một mạng lưới các lựa chọn về phân phối và các phương tiện để thực hiện thu mua nguyên liệu, biến đổi các nguyên liệu này qua khâu trung gian để sản xuất ra sản phẩm, phân phối sản phẩm này tới tay người tiêu dùng 1. Đặt vấn đề: Chế biến xuất khẩu ngành thuỷ sản là lĩnh vực phát triển rất nhanh, Việt Nam đã tiếp cận với trình độ công nghệ và quản lý tiên tiến của khu vực và thế giới trong một số lĩnh vực chế biến thuỷ sản. Sản phẩm thuỷ sản xuất khẩu đảm bảo chất lượng và có tính cạnh tranh, tạo dựng được uy tín trên thị trường thế giới. Ngành thuỷ sản được xem là ngành hàng hội nhập thương trường quốc tế từ rất sớm, mang về nhiều ngoại tệ cho đất nước. Sau 10 năm, thủy sản Việt Nam đã tăng trưởng vượt bậc với doanh số xuất khẩu tăng gấp 3 lần, từ 2 tỷ USD năm 2002 lên 6 tỷ USD trong năm 2011, Năm 2011, trải qua bao khó khăn, thách thức ngành Thủy sản chúng ta vẫn và kim ngạch xuất khẩu đạt trên 6 tỷ USD tăng 21%, đạt sản lượng trên 5,4 triệu tấn tăng 4,6% so với năm 2010. Với những kết quả đạt được thời gian qua, các doanh nghiệp thủy sản Việt Nam bắt đầu hướng tới kim ngạch xuất khẩu 10 tỷ USD đến năm 2020 theo mục tiêu xuất khẩu thủy sản của Chính phủ. Nhưng đằng sau những thành tích ấy vẫn phải thừa nhận một thực tế, mặc dù rất năng động nhưng ngành hàng thuỷ sản vẫn mới chỉ dừng lại ở phân khúc sản xuất nguyên liệu và chế biến xuất khẩu sản phẩm thô. Trong chuỗi giá trị hàng thuỷ sản, ý tưởng sản phẩm, thương hiệu và phân phối, những mắt xích có giá trị gia tăng cao vẫn thuộc về các doanh nghiệp nước ngoài. -2 Xuất phát từ thực tế trên chúng tôi chọn đề tài “Giá trị gia tăng trong chuỗi cung ứng xuất khẩu mặt hàng tôm ảnh hưởng đến giá trị tài sản ròng của doanh nghiệp Việt Nam” làm đề tài nghiên cứu nhằm nâng cao giá trị của chuỗi cung ứng xuất khẩu và hiệu quả xuất khẩu của hàng tôm Việt Nam trong giai đoạn tới 2. Phương pháp nghiên cứu: Mục tiêu nghiên cứu - Hệ thống hóa cơ sở lý luận về vấn đề cạnh tranh, xây dựng chuỗi giá trị, chuỗi cung ứng. - Phân tích các tác nhân trong chuỗi cung ứng mặt hàng tôm xuất khẩu. - Xây dựng chuỗi cung ứng xuất khẩu mặt hàng tôm và ảnh hưởng đến giá trị tài sản ròng của doanh nghiệp. - Đánh giá thực trạng hoạt động sản xuất và xuất khẩu tôm của Việt Nam trong thời gian qua từ đó rút ra bài học kinh nghiệm làm cơ sở cho việc đề xuất phương hướng và giải pháp nâng cao giá trị gia tăng trong chuỗi cung ứng xuất khẩu hàng tôm Việt Nam trong giai đoạn tới. Phương pháp nghiên cứu đề tài chủ yếu sử dụng các phương pháp sau: So sánh Phân tích Mô tả Đối tượng nghiên cứu Hoạt động nuôi trồng mặt hàng tôm của Việt Nam. Hoạt động chế biến, chú trọng nhất là hoạt động xúc tiến thương mại xuất khẩu mặt hàng tôm của các doanh nghiệp chế biến thủy sản xuất khẩu Việt Nam 3. Kết quả: Để có cái nhìn tổng quát về chi phí - lợi nhuận của toàn chuỗi cung ứng, ta tính giá thành cho một mặt hàng cụ thể là mặt hàng tôm thẻ PTO luộc size 41- 50 được xuất sang thị trường Mỹ trong năm 2011 (xem bảng 1). Như vậy, đối với mặt hàng tôm PTO cooked -3 cỡ 41 – 50 xuất sang thị trường Mỹ, thì cứ 1kg tôm thành phẩm sẽ tạo ra được 81.890 đồng lợi nhuận cho toàn chuỗi. Trong đó người nuôi được nhận 58.000 đồng tương ứng 70,82% lợi nhuận của toàn chuỗi và tương tự đại lý trung gian nhận được 7.000 đồng tương ứng 8,55% và công ty NTSF nhận được 16.890 đồng tương đương 20,63%. Tuy nhiên, do năm 2011 là năm thiếu nguyên liệu chế biến và là năm mà người nuôi tôm bán được giá, đây là mức lợi nhuận chưa tính đến yếu tố rủi ro của người nuôi. Khi đưa yếu tố rủi ro vào thì lợi nhuận của người nuôi sẽ giảm xuống. Qua đó cho thấy, người nuôi là đối tượng có lợi nhuận không ổn định trong chuỗi. Bảng 1: Chi phí – lợi ích toàn chuỗi cung ứng mặt hàng tôm thẻ chân trắng đông lạnh của Công ty CP Nha Trang Seafoods F17 (mặt hàng PTO cooked 41-50) Tác nhân ĐVT (đ/kg) Tỷ trọng LN (%) 1. NGƯỜI NUÔI TÔM a. Tổng chi phí - Con giống - Thức ăn 52.000 5.555 33.000 - Lương công nhân 4.000 - Khấu hao MMTB 1.333 - Nhiên liệu 1.778 - Thuê đất 1.111 - Hoá chất xử lý 3.000 - Khác 2.222 b. Giá bán c. Lợi nhuận 110.000 58.000 70,82 2. ĐẠI LÝ TRUNG GIAN a. Tổng chi phí 113.000 - Nguyên liệu 110.000 - vận chuyển 700 - Lương công nhân 500 - Khấu hao MMTB 450 - Đá, điện 500 - Chí phí vốn, khác b. Giá bán c. Lợi nhuận 850 120.000 7.000 3. CÔNG TY CP NHA TRANG SEAFOODS F17 a. Tổng chi phí - Tôm Nguyên liệu (ĐM 1.53NL=1kg TP) 115.770 80.230 - Bao bì 5.742 - Hoá chất, phụ gia 1.267 8,55 -4 - Nhiên liệu, chất đốt 317 - Lương nhân công 4.020 - Chi phí sản xuất chung 4.633 - Lãi vay (3 tháng) 1.236 - Chi phí bán hang 8.344 - Chi phí quản lý doanh nghiệp 9.981 b. Giá bán 132.660 c. Lợi nhuận 4. TỔNG LỢI NHUẬN CỦA CHUỖI 16.890 20,63 81.890 100,00 (Nguồn: tổng hợp theo số liệu điều tra năm 2011) Tuy nhiên, với chỉ số lợi nhuận biên/tổng chi phí thì người nuôi là người có chỉ số cao nhất so với các đối tượng trong chuỗi, trong khi đại lý thu mua có chỉ số thấp nhất. Điều này cho thấy người nuôi cũng là đối tượng hoạt động hiệu quả đồng vốn bỏ ra. Xét chỉ số lợi nhuận/chi phí tăng thêm thì ngược lại, đại lý thu mua lại có chỉ số cao nhất và đạt 233.3%, công ty NTSF đạt 47,53%. Bảng 2.: Phân phối lợi nhuận giữa các tác nhân trong chuỗi cung ứng Chỉ tiêu Người nuôi tôm Chi phí sản xuất - giá mua Giá bán Chi phí tăng thêm Lợi nhuận Lợi nhuận /Tổng lợi nhuận chuỗi (%) Lợi nhuận /tổng chi phí (%) Lợi nhuận /chi phí tăng thêm (%) Đại lý thu mua Công ty NTSF 53.000 110.000 80.230 110.000 120.000 3.000 7.000 132.660 35.540 16.890 58.000 70,82 8,55 20,63 109,43 6,19 1,46 109,43 233,30 47,53 (Nguồn: tổng hợp từ số liệu tính toán) Như vậy, kết hợp giữa hai bảng 1,2 cho thấy lợi nhuận phân phối giữa các đối tượng trong chuỗi tôm thẻ của công ty NTSF không đồng đều. Nguyên nhân của vấn đề này chính là chưa có sự liên kết giữa công ty với người nuôi, với đại lý tiêu thụ mà chủ yếu là “mạnh ai lấy làm” dẫn đến đối tượng yếu thế là hộ nông dân nuôi tôm bị thiệt thòi. Đây là một nguy cơ rất lớn cho công ty. Vì đến một lúc nào đó, nếu người nông dân thấy việc nuôi tôm không mang lại hiệu quả cho bản thân họ, giống như người nông dân nuôi cá tra trong thời gian qua, họ sẽ bỏ nghề. Nguy cơ thiếu hụt nguyên liệu đầu vào, gây khó khăn cho sản xuất và xuất khẩu là điều khó tránh khỏi. 4. Bàn luận: -5 Với thực trạng phân tích chuỗi cung ứng xuất khẩu mặt hàng tôm Việt Nam, đề tài đã đưa ra một số giải pháp nâng cao giá trị giá tăng trong chuỗi cung ứng xuất khẩu mặt hàng tôm ảnh hưởng đến giá trị tài sản ròng của doanh nghiệp Việt Nam. Năm 2012 sẽ là một năm đầy thách thức đối với xuất khâu thủy sản Việt Nam trước những khó khăn chung của nền kinh tế thế giới.  Thứ nhất, Thuế bảo vệ môi trường đối với bao bì nhựa PE để bao gói hàng xuất khẩu  Thứ hai, các rào cản kỹ thuật về quản lý chất lượng an toàn thực phẩm  Thứ ba, Khó khăn về vốn của các doanh nghiệp chế biến xuất khẩu thủy sản. Giải pháp nâng cao giá trị gia tăng trong chuỗi cung ứng xuất khẩu mặt hàng tôm ảnh hưởng đến giá trị tài sản ròng của các doanh nghiệp Việt Nam  Giải pháp 1: Xây dựng mô hình tích hợp dọc với nhà cung cấp nguyên liệu trong chuỗi cung ứng mặt hàng tôm thẻ chân trắng đông lạnh của doanh nghiệp chế biến xuất khẩu thủy sản.  Giải pháp 2: Giải pháp về quản trị hoạt động sản xuất  Giải pháp 3: Giải pháp hội nhập dọc thuận chiều để giải quyết thị trường đầu ra 5. Kết luận: Chế biến xuất khẩu ngành thuỷ sản là lĩnh vực phát triển rất nhanh, Việt Nam đã tiếp cận với trình độ công nghệ và quản lý tiên tiến của khu vực và thế giới trong một số lĩnh vực chế biến thuỷ sản. Sản phẩm thuỷ sản xuất khẩu đảm bảo chất lượng và có tính cạnh tranh, tạo dựng được uy tín trên thị trường thế giới. Ngành thuỷ sản được xem là ngành hàng hội nhập thương trường quốc tế từ rất sớm, mang về nhiều ngoại tệ cho đất nước. Với những kết quả đạt được thời gian qua, các doanh nghiệp thủy sản Việt Nam bắt đầu hướng tới kim ngạch xuất khẩu 10 tỷ USD đến năm 2020 theo mục tiêu xuất khẩu thủy sản của Chính phủ. Nhưng đằng sau những thành tích ấy vẫn phải thừa nhận một thực tế, mặc dù rất năng động nhưng ngành hàng thuỷ sản vẫn mới chỉ dừng lại ở phân khúc sản xuất nguyên liệu và chế biến xuất khẩu sản phẩm thô. Trong chuỗi giá trị hàng thuỷ sản, ý tưởng sản phẩm, thương hiệu và phân phối, những mắt xích có giá trị gia tăng cao vẫn thuộc về các doanh nghiệp nước ngoài. -6 Do vậy, để sản xuất được những sản phẩm giá trị gia tăng, đòi hỏi phải có sự quản lý chặt chẽ tất cả các khâu trong toàn chuỗi cung ứng xuất khẩu thủy sản. Vì vậy, việc tích hợp chuỗi cung ứng giữa các đối tượng là hết sức thiết thực với nhu cầu hiện nay của thế giới. Trong đề tài này, nhóm tác giả đã nghiên cứu và phân tích từng đối tượng, tìm ra mức độ ảnh hưởng đến giá trị tài sản ròng của doanh nghiệp. Từ đó đề xuất ra các giải pháp khắc phục và hoàn thiện chuỗi cung ứng hiện nay của các doanh nghiệp thủy sản, nhằm nâng cao chất lượng sản phẩm, khả năng truy xuất nguồn gốc, đáp ứng yêu cầu của thị trường thế giới, nâng cao lợi thế cạnh tranh của các doanh nghiệp thủy sản so với các doanh nghiệp ngoài nước. Vì vậy, sản xuất sản phẩm giá trị gia tăng điển hình mặt hàng tôm đông lạnh đạt chất lượng VSATTP, có khả năng truy xuất nguồn gốc rõ ràng không chỉ là việc làm cấp thiết của các doanh nghiệp thủy sản, mà còn là mối quan tâm chung của người tiêu dùng trên toàn thế giới. Tài liệu tham khảo Tiếng Việt 1. Lợi thế cạnh tranh quốc gia của Michael E. Porter (2008), nhà xuất bản trẻ. 2. Quyết định số 178/ 1999/QĐ-TTg ngày 30/8/1999 của Thủ tướng Chính phủ ban hành Quy chế ghi nhãn hàng hóa lưu thông trong nước và hàng hóa xuất khẩu, nhập khẩu đối với hàng hóa thủy sản. 3. Quyết định số 15/2002/QĐ-BTS ngày 17/5/2002 về việc ban hành Quy chế kiểm soát dư lượng các chất độc hại trong động vật và sản phẩm động vật thuỷ sản nuôi. 4. Quyết định số: 117 /2008/QĐ-BNN ngày 11 tháng 12 năm 2008 của Bộ nông nghiệp và Phát triển nông thôn về việc ban hành Quy chế kiểm tra và công nhận cơ sở sản xuất, kinh doanh thủy sản đủ điều kiện đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm  Tiếng Anh 5. European Union - Conclusions of the working group on General Food Law and Traceability – Regulation (EC) No 178/2002. 6. Global GAP “Integrated Farm Assurance Chain of Custody Control Points and Compliance Criteria”, Version 2.0-3_Apr09, Valid from 29th April 2009 -7 7. Nguyen Thi Anh Tuyet (2009), “Frozen Catfish Supply Chain Management In Vietnam”, Asian Institute of Technology School of Environment, Resources and Development, in Thailand. 8. The Institute for supply management, “Glossary of key purchasing and supply terms”, 2000.  Các trang web có liên quan 9. http://www.vasep.com.vn 10. http://www.fistenet.gov.vn/ MỤC LỤC LỜI MỞ ĐẦU ................................................................................................................. 1 Chương 1: C Ở L LU N C N N C U I CUN N ........ 4 1.1. Những lý luận cơ bản về cạnh tranh ......................................................................... 4 1.1.1 Lý thuyết về cạnh tranh ................................................................................... 4 1.1.2 Mô hình 5 tác lực của Michael Porter (Porter’s Five Forces) ......................... 4 1.2 Lý thuyết cơ bản về chuỗi cung ứng ........................................................................ 6 1.2.1 Khái niệm chuỗi cung ứng .............................................................................. 6 1.2.2 Chuỗi giá trị và chuỗi cung ứng ..................................................................... 8 1.2.3 Mục tiêu của chuỗi cung ứng .......................................................................... 9 1.2.4 Vai trò của quản lý chuỗi cung ứng đối với doanh nghiệp và nền kinh tế ...... 9 1.2.5 Các xu hướng hiện tại trong chuỗi cung ứng ................................................... 10 1.2.6 Tích hợp dọc chuỗi cung ứng .......................................................................... 12 Chương 2: ỰC XUẤ K ẨU MẶ ÒN CỦ DO N N IÁ N N Ị I ÔM ẢN ĂN ƯỞN ON ĐẾN C U I CUN IÁ Ị N I ẢN IỆP ................................................................................... 14 2.1. Tổng quan về hoạt động sản xuất và xuất khẩu thủy sản của Việt Nam ................... 14 2.1.1.Khái quát về hoạt động sản xuất ........................................................................ 14 2.1.2.Hoạt động xuất khẩu thủy sản mặt hàng tôm của Việt Nam qua các năm ........ 15 2.2. Thực trạng giá trị gia tăng trong chuỗi cung ứng xuất khẩu mặt hàng tôm ảnh hưởng đến giá trị tài sản ròng của doanh nghiệp .............................................................. 28 2.2.1. Phân tích chuỗi cung ứng xuất khẩu hàng thủy sản Việt Nam ......................... 28 2.2.1.1. Mô hình chuỗi cung ứng mặt hàng thủy sản xuất khẩu Việt Nam ......... 29 2.2.1.2. Các đối tượng trong chuỗi cung ứng của công ty CB & XKTS ............. 29 2.2.1.3. Sự cần thiết phải tích hợp dọc chuỗi cung ứng mặt hàng thủy sản ........ 30 2.2.2. Nghiên cứu khảo sát tình hình thực tế chuỗi cung ứng xuất khẩu mặt hàng tôm tại công ty cổ phần Nha Trang Seafoods ............................................................ 33 2.2.2.1. Tóm tắt quá trình hình thành và phát triển .......................................... 33 2.2.2.2. Thực trạng chuỗi cung ứng mặt hàng tôm thẻ chân trắng đông lạnh của công ty Cổ Phần Nha Trang Seafoods F17 ................................................... 35 2.2.2.3 Đánh giá chi phí - lợi ích kinh tế trên toàn chuỗi cung ứng mặt hàng TTCTĐL của công ty Cổ Phần Nha Trang Seafoods F17 .................................. 55 2.3 Đánh giá vai trò của các cơ quan quản lý nhà nước lên chuỗi cung ứng mặt hàng tôm thẻ đông lạnh ............................................................................................................. 60 2.3.1 Bộ Nông Nghiệp và Phát Triển Nông Thôn ................................................... 60 2.3.1.1 Thành tựu ............................................................................................. 60 2.3.1.2 Tồn tại ................................................................................................. 62 2.3.2 Cục quản lý chất lượng, an toàn vệ sinh và thú y thuỷ sản (Nafiqaved) ........ 63 2.3.2.1 Thành tựu ............................................................................................. 63 2.3.2.2 Tồn tại .................................................................................................. 63 2.3.3 Hiệp hội chế biến và xuất khẩu thủy hải sản Việt Nam (VASEP) ................. 64 2.3.4 Tổ chức tín dụng – ngân hàng ......................................................................... 65 Chương 3: IẢI P ÁP NÂN CUN XUẤ N I ẢN ÒN C O K ẨU MẶ CỦ DO N N IÁ HÀNG Ị I ÔM ẢN ĂN ƯỞN ON ĐẾN C U I IÁ Ị IỆP ................................................................... 68 3.1. Cơ hội, thách thức và định hướng phát triển xuất khẩu thủy sản Việt Nam ............. 68 3.1.1. Cơ hội ............................................................................................................... 68 3.1.2. Thách thức ........................................................................................................ 69 3.2 Giải pháp nâng cao giá trị gia tăng cho các doanh nghiệp trong chuỗi cung ứng mặt hàng TTCTĐL của các doanh nghiệp xuất khẩu thủy sản Việt Nam ............................... 73 3.2.1 Giải pháp 1: Xây dựng mô hình tích hợp dọc với nhà cung cấp nguyên liệu trong chuỗi cung ứng mặt hàng tôm thẻ chân trắng đông lạnh của doanh nghiệp chế biến xuất khẩu thủy sản ....................................................................................... 75 3.2.2. Giải pháp 2: Giải pháp về quản trị hoạt động sản xuất .................................... 83 3.2.3.Giải pháp 3: Giải pháp hội nhập dọc thuận chiều để giải quyết thị trường đầu ra ................................................................................................................................. 84 KẾ LU N .................................................................................................................... 85 I LIỆU M K ẢO .............................................................................................. 86 1 LỜI MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Thuỷ sản là một trong những ngành kinh tế quan trọng nhất của Việt Nam, nước ta có bờ biển dài trên 3.200 km và một Vùng Đặc quyền kinh tế (EEZ) có diện tích trên một triệu km2. Mạng lưới sông ngòi rộng khắp có ảnh hưởng to lớn tới hệ thống canh tác lúa nước đã tạo cho đất nước một tiềm năng dồi dào để phát triển nuôi trồng và đánh bắt thuỷ hải sản nước mặn, nước lợ và nước ngọt. Trong hơn thập kỷ qua, ngành thuỷ sản nước ta đã trãi qua nhiều thăng trầm đáng chú ý. Từ một lĩnh vực có thể nói là chưa chú trọng phát triển và còn ở quy mô tự phát nhỏ lẻ, ngành thuỷ sản từng bước vươn lên phát triển một cách mạnh mẽ và hiện nay đang là ngành kinh tế mũi nhọn của đất nước, hội nhập sâu, rộng và đạt được những thành công khá ấn tượng với nền kinh tế thế giới, đưa Việt Nam trở thành một trong những quốc gia mạnh về thủy sản. Chế biến xuất khẩu ngành thuỷ sản là lĩnh vực phát triển rất nhanh, Việt Nam đã tiếp cận với trình độ công nghệ và quản lý tiên tiến của khu vực và thế giới trong một số lĩnh vực chế biến thuỷ sản. Sản phẩm thuỷ sản xuất khẩu đảm bảo chất lượng và có tính cạnh tranh, tạo dựng được uy tín trên thị trường thế giới. Ngành thuỷ sản được xem là ngành hàng hội nhập thương trường quốc tế từ rất sớm, mang về nhiều ngoại tệ cho đất nước. Sau 10 năm, thủy sản Việt Nam đã tăng trưởng vượt bậc với doanh số xuất khẩu tăng gấp 3 lần, từ 2 tỷ USD năm 2002 lên 6 tỷ USD trong năm 2011, Năm 2011, trải qua bao khó khăn, thách thức ngành Thủy sản chúng ta vẫn và kim ngạch xuất khẩu đạt trên 6 tỷ USD tăng 21%, đạt sản lượng trên 5,4 triệu tấn tăng 4,6% so với năm 2010. Với những kết quả đạt được thời gian qua, các doanh nghiệp thủy sản Việt Nam bắt đầu hướng tới kim ngạch xuất khẩu 10 tỷ USD đến năm 2020 theo mục tiêu xuất khẩu thủy sản của Chính phủ. Nhưng đằng sau những thành tích ấy vẫn phải thừa nhận một thực tế, mặc dù rất năng động nhưng ngành hàng thuỷ sản vẫn mới chỉ dừng lại ở phân khúc sản xuất nguyên liệu và chế biến xuất khẩu sản phẩm thô. Trong chuỗi giá trị hàng thuỷ sản, ý tưởng sản phẩm, thương hiệu và phân phối, những mắt xích có giá trị gia tăng cao vẫn thuộc về các doanh nghiệp nước ngoài. 2 Xét về cơ cấu, hàng xuất khẩu thủy sản của nước ta còn nhiều hạn chế, thể hiện ở cả ba phương diện. Thứ nhất, chủng loại hàng hóa còn đơn điệu, chưa có những mặt hàng xuất khẩu mới có giá trị xuất khẩu cao. Thứ hai, quá trình chuyển dịch cơ cấu mặt hàng xuất khẩu theo hướng công nghiệp hóa diễn ra chậm. Thứ ba, giá trị gia tăng trong các sản phẩm xuất khẩu còn thấp. Thực tế, xuất khẩu hiện nay vẫn phụ thuộc chủ yếu vào nguồn tài nguyên thiện nhiên. Với cơ cấu xuất khẩu này, nước ta đang phải chấp nhận thực trạng xuất khẩu có hiệu quả kinh tế thấp và tiềm năng phát triển thị trường xuất khẩu bị thu hẹp. Đây là những vấn đề cần sớm được giải quyết để nâng cao giá trị và hiệu quả xuất khẩu của hàng thủy sản Việt Nam. Xuất phát từ thực tế trên chúng tôi chọn đề tài “Giá trị gia tăng trong chuỗi cung ứng xuất khẩu mặt hàng tôm ảnh hưởng đến giá trị tài sản ròng của doanh nghiệp Việt Nam” làm đề tài nghiên cứu nhằm nâng cao giá trị của chuỗi cung ứng xuất khẩu và hiệu quả xuất khẩu của hàng thủy sản Việt Nam trong giai đoạn tới. 1. Tổng quan các nghiên cứu liên quan đến đề tài: Liên quan đến đề tài nghiên cứu chuỗi cung ứng, hiện nay đã có rất nhiều đề tài đi sâu vào lĩnh vực này, như: chuỗi cung ứng hạt điều, chuỗi cung ứng rau sạch, chuỗi cung ứng hàng dệt may, chuỗi cung ứng hàng nội thất cao cấp, và chuỗi cung ứng thủy sản…. Tuy nhiên, với đề tài này nhóm tác giả nghiên cứu giá trị gia tăng chuỗi cung ứng xuất khẩu hàng thủy sản thì chưa có một đề tài nào nghiên cứu. Do đó, đề tài nghiên cứu nâng cao giá trị gia tăng trong chuỗi cung ứng xuất khẩu mặt hàng tôm và ảnh hưởng đến giá trị tài sản ròng của doanh nghiệp là một đề tài hoàn toàn mới. 2. Mục đích nghiên cứu: - Hệ thống hóa cơ sở lý luận về vấn đề cạnh tranh, xây dựng chuỗi giá trị, chuỗi cung ứng. - Phân tích các tác nhân trong chuỗi cung ứng mặt hàng thủy sản xuất khẩu. - Xây dựng chuỗi cung ứng xuất khẩu mặt hàng tôm và ảnh hưởng đến giá trị tài sản ròng của doanh nghiệp. - Đánh giá thực trạng hoạt động sản xuất và xuất khẩu thủy sản của Việt Nam trong thời gian qua từ đó rút ra bài học kinh nghiệm làm cơ sở cho việc đề xuất phương hướng và giải pháp nâng cao giá trị gia tăng trong chuỗi cung ứng xuất khẩu hàng thủy sản Việt Nam trong giai đoạn tới. 3 3. Đối tượng, phạm vi và giới hạn nghiên cứu. - Đối tượng nghiên cứu: Hoạt động nuôi trồng thủy sản của Việt Nam. Hoạt động chế biến, chú trọng nhất là hoạt động xúc tiến thương mại xuất khẩu thủy sản của các doanh nghiệp chế biến thủy sản xuất khẩu Việt Nam - Phạm vi nghiên cứu:  Nội dung nghiên cứu: nghiên cứu hoạt động chuỗi giá trị cung ứng xuất khẩu tôm Việt Nam, đề tài nghiên cứu chủ yếu tập trung vào việc nâng cao giá trị gia tăng trong chuỗi cung ứng xuất khẩu mặt hàng tôm và ảnh hưởng đến giá trị tài sản ròng của doanh nghiệp Việt Nam.  Thời gian nghiên cứu: chủ yếu từ năm 2009 đến nay 4. Phương pháp nghiên cứu - Duy vật biện chứng. - Phương pháp điều tra, phân tích tổng hợp. - Phương pháp thống kê. - Phương pháp khảo sát thực tế. 5. Kết cấu và đề cương sơ bộ đề tài nghiên cứu: Ngoài phần mở bài, kết luận, các bảng biểu viết tắt, đề tài nghiên cứu được kết cấu gồm ba chương: Chương 1: Cơ sở lý luận về cạnh tranh, chuỗi giá trị gia tăng và chuỗi cung ứng. Chương 2: Thực Trạng giá trị gia tăng trong chuỗi cung ứng xuất khẩu mặt hàng tôm ảnh hưởng đến giá trị tài sản ròng của doanh nghiệp Việt Nam. Chương 3: Giải pháp nâng cao giá trị gia tăng trong chuỗi cung ứng xuất khẩu mặt hàng tôm ảnh hưởng đến giá trị tài sản ròng của doanh nghiệp Việt Nam. 4 Chương 1 SỞ L LU N VỀ N TR N V UỖI UN ỨN 1.1. Những lý luận cơ bản về cạnh tranh 1.1.1 Lý thuyết về cạnh tranh Trong lý thuyết lợi thế cạnh tranh quốc gia được đề xuất bởi M.Porter (1990) [1], Ông cho rằng: “sự gia tăng mức sống và sự thịnh vượng của quốc gia phụ thuộc chủ yếu vào khả năng đổi mới, khả năng tiếp cận nguồn vốn và hiệu ứng lan truyền công nghệ của nền kinh tế”. Nói tổng quát hơn, sức cạnh tranh cuả một quốc gia phụ thuộc vào sức cạnh tranh của các ngành trong nền kinh tế. Sức cạnh tranh của một ngành lại xuất phát từ năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp trong ngành: khả năng đổi mới công nghệ, sản phẩm, cung cách quản lý và môi trường kinh doanh. Nguồn gốc của mức sống tăng lên phụ thuộc vào giá trị sản phẩm (liên quan đến chất lượng và sự khác biệt sản phẩm) và hiệu quả hoạt động sản xuất. Năng suất của một quốc gia không phải chỉ thể hiện ở các doanh nghiệp tham gia xuất khẩu mà quan trọng hơn nó còn được thể hiện trong tất cả các doanh nghiệp cung ứng sản phẩm thị trường trong nước. Và Michael Porter chỉ rõ “lợi thế cạnh tranh không chỉ nằm ở bản thân mỗi hoạt động, mà còn ở cả mối liên kết giữa các hoạt động với nhau, với các hoạt động của nhà cung cấp và cả các hoạt động của khách hàng nữa”. [1] Như vậy, có thể thấy trong điều kiện cạnh tranh toàn cầu như hiện nay, vấn đề tạo ra lợi thế cạnh tranh dựa trên các mối liên kết dọc trong một doanh nghiệp, một ngành hay còn gọi là sự liên kết các đối tượng trong chuỗi cung ứng đóng một vai trò cực kỳ quan trọng trong việc nâng cao vị thế cạnh tranh của doanh nghiệp. 1.1.2 Mô hình 5 tác lực của Michael Porter (Porter’s Five Forces) Tại sao các doanh nghiệp, các quốc gia đều nhất định phải tìm ra lợi thế cạnh tranh? Có nhiều công trình khoa học đã ra đời nhằm phân tích các nhân tố môi trường ảnh hưởng tới hoạt động kinh doanh của DN. Tuy nhiên, những công trình nghiên cứu về nâng cao năng lực cạnh tranh của M.Porter vẫn là công trình nổi tiếng và được sử dụng rộng rãi nhất. Ở đây, xin áp dụng mô hình năm lực lượng cạnh tranh của ông để phân tích các nhân tố cạnh tranh trong ngành thủy sản (Hình 1.1). Qua đó cho thấy, doanh nghiệp cần phải tăng cường lợi thế cạnh tranh so với các đối thủ trong môi trường cạnh tranh khốc liệt như hiện nay. 5 Hình 1.1: Mô hình năm lực lượng cạnh tranh của M.Porter [1] Theo M.Porter, các nhân tố cạnh tranh thuộc môi trường ngành gồm: - Đối thủ cạnh tranh hiện tại Các đối thủ cạnh tranh hiện tại là các công ty cũng đang hoạt động trong lĩnh vực xuất khẩu thủy sản. Mọi động thái, hoạt động kinh doanh của đối thủ cạnh tranh đều làm thay đổi tương quan trên thị trường, có thể làm suy yếu hoặc tăng năng lực cạnh tranh của công ty. - Các đối thủ cạnh tranh tiềm năng Các đối thủ tiềm năng là những DN sẽ tham gia vào thị trường hoặc lĩnh vực hoạt động của công ty. Đối với thị trường sản xuất và xuất khẩu thủy sản đầy tiềm năng như hiện nay, khi mà các rào cản thương mại và pháp luật đang dần được xóa bỏ, sẽ là cơ hội lớn để các đối thủ cạnh tranh tiềm tàng gia nhập vào thị trường. Điều này khiến sức ép cạnh tranh ngày càng tăng lên, đòi hỏi công ty phải thực hiện những chiến lược đủ mạnh đề nắm giữ thị trường của mình. - Sản phẩm và dịch vụ thay thế: Trong ngành xuất khẩu tôm đông lạnh thì sản phẩm thay thế rất nhiều. Khách hàng có thể chọn lựa giữa mặt hàng tôm, cá, mực, ghẹ… hay là sự kết hợp giữa chúng. 6 Tuy nhiên, không phải công ty nào cũng có thể thông thạo và bao trùm tất cả các loại sản phẩm ấy, do đó cường độ cạnh tranh ở lực lượng này cũng không hề nhỏ. - Khách hàng Khách hàng của các công ty xuất khẩu tôm đông lạnh cũng đặc biệt hơn so với các công ty sản xuất thông thường. Với đặc thù khách hàng tập thể và tình hình thị trường đang bùng nổ như hiện nay thì sức ép từ phía khách hàng với công ty cũng là điều không thể bỏ qua. Khách hàng tác động đến công ty thông qua sức mạnh mặc cả mua của mình, từ đó tạo ra sức ép cạnh tranh về giá cho công ty. - Nhà cung ứng Nhà cung ứng của các công ty chế biến xuất khẩu thủy sản chính là các đại lý thu mua và hộ nông dân nuôi tôm. Có được mối quan hệ chặt chẽ với các nhà cung cấp nhằm tận dụng lợi thế kiểm soát số lượng, chất lượng nguyên liệu là một yếu tố tác động đến lợi thế cạnh tranh của công ty. Hiện nay, vấn đề nhà cung ứng đang là trở ngại rất lớn của các công ty xuất khẩu thủy sản Việt Nam. Tóm lại, trong môi trường cạnh tranh gay gắt của ngành xuất khẩu thủy sản như hiện nay, thì buộc các công ty chế biến và xuất khẩu thủy sản phải không ngừng nâng cao vị thế cạnh tranh của mình trên thị trường trong và ngoài nước. Mặc dù, các chiến lược về giá, marketing, chiêu thị… vẫn là những lợi thế cạnh tranh chủ yếu của công ty. Tuy nhiên, các đối thủ cạnh tranh cũng có thể thực hiện được các lợi thế này. Do đó, để tìm ra một lợi thế cạnh tranh đặc biệt, mang lại hiệu quả chắc chắn mà khó có đối thủ nào có thể thực hiện được, đó chính là: xây dựng được “chuỗi cung ứng phù hợp” có sự liên kết bền vững giữa các đối tượng trong toàn chuỗi. 1.2 Lý thuyết cơ bản về chuỗi cung ứng 1.2.1 Khái niệm chuỗi cung ứng Khái niệm về chuỗi cung ứng hiện nay đối với các nhà quản trị Việt Nam vẫn còn khá mơ hồ và hầu như chưa được quan tâm đúng với tầm quan trọng của nó. Ngược lại, trên thế giới thì “chuỗi cung ứng là một tài sản chiến lược”. Các công ty dẫn đầu như Wal-Mart và Dell hiểu rằng chuỗi cung ứng có thể là một sự khác biệt mang tính sống còn. Họ liên tục tìm ra những cách thức để tạo thêm giá trị và mở rộng các ranh giới của hiệu quả hoạt động. Và họ luôn phải sàng lọc chuỗi cung ứng của mình để có thể luôn đi trước một bước trong cạnh tranh. Họ biết rằng lợi thế cạnh tranh ngày hôm nay sẽ là hàng rào cản bước đối thủ vào ngày mai. 7 Vậy, chuỗi cung ứng là gì? Tại sao các tập đoàn trên thế giới lại coi trọng nó như vậy? Ta có thể thấy rõ hơn qua sơ đồ 1.1 như sau: Sơ đồ 1.1: huỗi cung ứng điển hình [1] Trong sơ đồ 1-1, ta thấy có rất nhiều tổ chức tham gia vào chuỗi cung ứng như: nhà cung cấp nguyên vật liệu chính, nhà vận chuyển, nhà sản xuất trung gian, nhà sản xuất chính, nhà phân phối và khách hàng. Như vậy, với một chuỗi cung ứng cụ thể cho một ngành hàng, ta có thể chia ra thành 3 đối tượng chính đó là: nhà cung cấp, nhà sản xuất và khách hàng. Nguồn tạo ra lợi nhuận cho toàn chuỗi đó là khách hàng cuối cùng. Do đó, mục tiêu thỏa mãn khách hàng cuối cùng là mục tiêu chung của một chuỗi cung ứng liên kết. Hiện nay, đã có rất nhiều khái niệm về chuỗi cung ứng được nhắc đến như: Chopra Sunil và Pter Meindl, “Chuỗi cung ứng bao gồm mọi công đoạn có liên quan trực tiếp hay gián tiếp, đến việc đáp ứng nhu cầu khách hàng. Chuỗi cung ứng không chỉ gồm nhà sản xuất và nhà cung cấp, mà còn nhà vận chuyển, kho, người bán lẻ và bản thân khách hàng”. Ganeshan & Harrison, “Chuỗi cung ứng là một chuỗi hay một tiến trình bắt đầu từ nguyên liệu thô cho tới khi sản phẩm làm ra hay dịch vụ tới tay người tiêu dùng cuối cùng. Chuỗi cung ứng là một mạng lưới các lựa chọn về phân phối và các phương tiện để thực hiện thu mua nguyên liệu, biến đổi các nguyên liệu này qua khâu trung gian để sản xuất ra sản phẩm, phân phối sản phẩm này tới tay người tiêu dùng”. 8 Lee & Billington, “Chuỗi cung ứng là hệ thống các công cụ để chuyển hoá nguyên liệu thô từ bán thành phẩm tới thành phẩm, chuyển tới người tiêu dùng thông qua hệ thống phân phối”. M.Porter (1990), “Chuỗi cung ứng là một quá trình chuyển đổi từ nguyên vật liệu thô cho tới sản phẩm hoàn chỉnh thông qua quá trình chế biến và phân phối tới tay khách hàng cuối cùng” Từ các khái niệm trên có thể thấy hầu hết các nhà kinh tế đều cho rằng chuỗi cung ứng là bao gồm các hoạt động của mọi đối tượng có liên quan trong việc sản xuất ra sản phẩm cung cấp đến tay khách hàng cuối cùng. Như vậy, ta có thể hiểu chuỗi cung ứng của một mặt hàng như sau: Chuỗi cung ứng là một quá trình bắt đầu từ nguyên liệu thô cho tới khi tạo thành sản phẩm cuối cùng và được phân phối tới tay người tiêu dùng. 1.2.2 Chuỗi giá trị và chuỗi cung ứng Micheal Porter- người đầu tiên phát biểu khái niệm chuỗi giá trị vào thập niên 1980, biện luận rằng chuỗi giá trị của một doanh nghiệp bao gồm các hoạt động chính và các hoạt động bổ trợ tạo nên lợi thế cạnh tranh khi được cấu hình một cách thích hợp. Các hoạt động chính là những hoạt động hướng đến việc chuyển đổi về mặt vật lý và quản lý sản phẩm hoàn thành để cung cấp cho khách hàng. ình 1.2: huỗi giá trị 9 Như được minh họa ở hình 1.2 thì hậu cần đến và hậu cần ra ngoài là các thành tố quan trọng và then chốt của chuỗi giá trị, đây chính là yếu tố tạo ra “giá trị” cho khách hàng của doanh nghiệp và mang lại lợi ích tài chính cho công ty. Việc tích hợp một cách sâu rộng các chức năng sản xuất, bán hàng, marketing với hậu cần cũng là một tiêu thức quan trọng của chuỗi giá trị. Các hoạt động bổ trợ cho phép hoặc hỗ trợ các hoạt động chính. Chúng có thể hướng đến việc hỗ trợ một hoạt động chính cũng như hỗ trợ các tiến trình chính. Chuỗi cung ứng được xem như một hệ thống xuyên suốt dòng sản phẩm/nguyên liệu, dịch vụ, thông tin và tài chính từ nhà cung cấp của nhà cung cấp xuyên qua các tổ chức/ công ty trung gian nhằm đến với khách hàng của khách hàng hoặc một hệ thống mạng lưới hậu cần giữa nhà cung cấp đầu tiên đến khách hàng cuối cùng. Chúng ta có thể xem chi tiết hơn ở hình 1.3. Hình 1.3: huỗi cung ứng tổng quát Như vậy, chúng ta có thể nhận thấy chuỗi cung ứng như là tập hợp con của chuỗi giá trị. Các hoạt động chính của chuỗi giá trị chính là những điều ám chỉ đến chuỗi cung ứng. Chuỗi giá trị rộng hơn chuỗi cung ứng vì nó bao gồm tất cả các hoạt động dưới hình thức của các hoạt động chính và hoạt động bổ trợ. 1.2.3 Mục tiêu của chuỗi cung ứng Trước hết, chuỗi cung ứng bao gồm tất cả các thành tố của chuỗi; những tác động của chúng đến chi phí và vai trò trong việc sản xuất sản phẩm phù hợp với nhu cầu khách hàng. Như vậy, mục tiêu trong phân tích chuỗi cung ứng như sau: - Thứ nhất: tạo mối liên kết với nhà cung cấp của các nhà cung ứng và khách hàng của khách hàng vì họ có tác động đến kết quả và hiệu quả của chuỗi cung ứng. - Thứ hai: hữu hiệu và hiệu quả trên toàn hệ thống. Nói cách khác, mục tiêu của mọi chuỗi cung ứng là tối đa hóa giá trị tạo ra cho toàn hệ thống. 1.2.4 Vai trò của quản lý chuỗi cung ứng đối với doanh nghiệp và nền kinh tế  Vai trò của S M đối với nền kinh tế - Hỗ trợ các luồng giao dịch trong nền kinh tế. - Tăng cường hiệu quả hoạt động của nền kinh tế nói chung.