Tài liệu đông phương học uyển ngữ trong tiếng hán và tiếng việt

LỜI CẢM ƠN Đầu tiên tôi xin chân thành cám ơn Hiệu trưởng trường Đại học Lạc Hồng – tiến sĩ Trần Hành cùng cô phó khoa Đông phương – thạc sĩ Bùi Thị Thu Thủy đã tạo mọi điều kiện để tôi hoàn thành khóa luận này. Xin chân thành cảm ơn giáo viên hướng dẫn khóa luận của tôi bên tiếng Việt cô Huỳnh Thị Hồng Hạnh và giáo viên hướng dẫn bên tiếng Trung cô Trần Hội Mẫn đã tận tình hướng dẫn, chỉ bảo và chỉnh sửa những sai sót của tôi trong quá trình làm khóa luận. Tiếp theo tôi xin chân thành cảm ơn cô Phùng Kim Nga đã cho tôi những ý kiến và lời khuyên bổ ích, tận tình giúp đỡ tôi trong quá trình làm khóa luận, cám ơn các thầy cô bên ngành tiếng Trung cùng các anh chị trong khoa đã giúp đỡ và có những đóng góp bổ ích cũng như tạo mọi điều kiện để tôi hoàn tất luận văn. Xin chân thành cảm ơn cha mẹ, những người thân trong gia đình đã chỉ dạy và hướng dẫn tôi phải làm thế nào để đối mặt với khó khăn, động viên tôi làm tốt bài luận văn của mình. Sau cùng xin cảm ơn các bạn trong lớp học đã cổ vũ, động viên tôi cố gắng làm tốt khóa luận của mình. Chân thành cảm ơn sự giúp đỡ tận tình của các thầy cô, cha mẹ và bạn bè, nhờ có sự giúp đỡ của họ tôi đã hoàn tất khóa luận của mình. Chân thành cảm ơn. Nguyễn Thị Lan Thanh 1 MỤC LỤC Kết Cấu Trang Phần mở đầu ............................................................................................................. 1 1. Lý do chọn đề tài............................................................................................. 1 2. Lịch sử nghiên cứu đề tài ................................................................................ 2 3. Ý nghĩa thực tiễn của đề tài .......................................................................... 4 4. Phương pháp và phạm vi nghiên cứu đề tài .................................................. 4 5. Kết quả đạt được của đề tài............................................................................. 5 6. Những dự kiến nghiên cứu của đề tài ............................................................. 5 7. Bố cục ........................................................................................................... .6 Chương 1: Khái quát về uyển ngữ ........................................................................ 7 1.1 Khái niệm uyển ngữ ................................................................................ 7 1.2 Nguồn gốc và sự phát triển của uyển ngữ ............................................... 7 1.3 Công dụng của uyển ngữ ...................................................................... 11 1.4 Nguyên tắc vận dụng uyển ngữ và hiệu quả ngữ dụng...................... 14 1.5 Phân loại ................................................................................................. 15 2 Chương 2: Các chức năng chính của uyển ngữ ................................................. 18 2.1 Chức năng kiêng kị .............................................................................. 18 2.2 Chức năng lịch sự ................................................................................ 23 2.3 Chức năng che đậy ............................................................................... 25 Chương 3: Các phạm vi sử dụng của uyển ngữ trong tiếng Hán và tiếng Việt 3.1 Uyển ngữ trong tiếng Hán .................................................................... 30 3.1.1 Biểu đạt những vấn đề liên quan đến chết chóc ...................... 30 3.1.2 Biểu đạt những vấn đề liên quan đến bệnh tật và khiếm khuyết sinh lý ..................................................................... 38 3.1.3 Biểu đạt những vấn đề liên quan đến tính và bài tiết ............. 40 3.1.4 Biểu đạt những vấn đề liên quan đến địa vị và nghề nghiệp cao thấp........................................................................ 41 3.1.5 Biểu đạt những vấn đề liên quan đến sinh hoạt phụ nữ ......... 42 3.2 Uyển ngữ trong tiếng Việt ..................................................................... 44 3.2.1 Biểu đạt những vấn đề liên quan đến chết chóc ...................... 44 3.2.2 Biểu đạt những vấn đề liên quan đến bệnh tật và khiếm khuyết sinh lý ........................................................................ 45 3 3.2.3 Biểu đạt những vấn đề liên quan đến tính và bài tiết ................................................................................. 47 3.2.4 Biểu đạt những vấn đề liên quan đến địa vị và nghề nghiệp cao thấp ...................................................... 47 3.2.5 Biểu đạt những vấn đề liên quan đến sinh hoạt phụ nữ ......... 48 3.3 Sự tương đồng và khác biệt của uyển ngữ trong tiếng Hán và tiếng Việt 3.3.1 Sự tương đồng............................................................................. 54 3.3.2 Sự khác biệt ................................................................................. 56 Kết luận ................................................................................................................. 59 Tài liệu tham khảo ............................................................................................... 61 4 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trung Quốc từ thời xưa đựơc mệnh danh là “lễ nghĩa chi bang” (quốc gia trọng lễ nghĩa). Lễ nghĩa là hạt nhân xuyên suốt trong nền văn hóa Trung Quốc, người Trung Quốc nói và làm đều trọng chữ “lễ” và “nhã”. Đặc điểm này được thể hiện rõ trong văn hóa giao tiếp của người Hán, trong giao tiếp con người luôn luôn đề cập đến mọi mặt trong đời sống xã hội trong đó có những vấn đề tế nhị, không tiện nói ra nhưng bắt buộc phải đề cập đến. Khi đề cập những vấn đề này, để tránh làm mất lòng người khác, thể hiện sự lịch sự, con người thường lựa chọn những từ ngữ uyển chuyển, nhẹ nhàng, hàm súc để thay thế mà vẫn giữ được nội dung chủ yếu được nhắc đến. Những từ ngữ uyển chuyển, nhẹ nhàng được gọi là uyển ngữ. Uyển ngữ được sử dụng rộng rãi trong văn hóa giao tiếp của người Hán. Trải qua những thời kì khác nhau, uyển ngữ cũng có sự khác biệt vì uyển ngữ là ngôn ngữ xã hội, vì thế xã hội không ngừng thay đổi và phát triển thì uyển ngữ cũng có sự thay đổi theo cho phù hợp với thực trạng xã hội. Văn hóa Việt Nam và Trung Quốc là hai nước anh em, văn hóa có nhiều nét tương đồng, trong giao tiếp người Việt cũng sử dụng uyển ngữ để thay thế cho những từ không muốn trực tiếp nói đến…Trong tiếng Việt “uyển ngữ” còn có những tên gọi khác như: “khinh từ”, “nhã ngữ”, “nói giảm nói tránh”… nhưng nhìn chung dù với tên gọi nào thì bản chất và công dụng của uyển ngữ vẫn không thay đổi: dùng những từ ngữ uyển chuyển, nhẹ nhàng để thay thế cho những từ trực tiếp, tế nhị. Đối với những người học về ngôn ngữ (tiếng Hán) thì cần phải tìm hiểu, nắm vững cách dùng của uyển ngữ để tránh dẫn đến nhầm lẫn và sai sót trong quá trình giao tiếp cũng như nâng cao hơn trình độ và sự hiểu biết của mình đối với ngôn ngữ mình đang theo học. 5 Việc tìm hiểu sự tương đồng và khác biệt giữa cách dùng uyển ngữ của ngôn ngữ nguồn (tiếng mẹ đẻ) và ngôn ngữ đích (ngôn ngữ thứ 2) có tác dụng lớn đối với người học trong quá trình giao tiếp. Đó là lý do chúng tôi chọn đề tài này để nghiên cứu. 2. Lịch sử nghiên cứu đề tài Đã có rất nhiều học giả nghiên cứu về uyển ngữ như: 2.1 Tiếng Hán - Tác giả THẨM ĐỒNG trong cuốn Những ý kiến về ngữ dụng của uyển ngữ của Học viện ngoại ngữ Tứ Xuyên, 1998 đã nghiên cứu các loại hình của uyển ngữ, diễn biến và nguyên tắc vận dụng uyển ngữ. Tác giả cho rằng: “Khi sử dụng uyển ngữ trên tổng thể phải tuân thủ hai nguyên tắc: nguyên tắc nghe những lời tốt đẹp, đây chính là mục đích chủ yếu của uyển ngữ; nguyên tắc như gần như xa.”[9;73] - Tác giả LƯU QUANG ĐÌNH trong cuốn Sơ lược lý luận của uyển ngữ trong Hán ngữ hiện đại của Đoàn học thuật học viện Lũng Đông, 2006 đã bước đầu nghiên cứu uyển ngữ hán ngữ hiện đại. Tác giả cho rằng uyển ngữ Hán ngữ là một loại hiện tượng văn hóa phong tục tập quán của nhân dân, khởi nguồn của uyển ngữ xuất phát từ từ ngữ cấm kị,”kị húy”, “cầu nhã” là nền tảng sản sinh ra uyển ngữ. - Tác giả THIỆU QUÂN HÀN trong cuốn Nghiên cứu phân loại uyển ngữ, Đại học sư phạm Tín Dương, 2002 đã nghiên cứu về những phân loại của uyển ngữ. “Uyển ngữ là một hiện tượng ngôn ngữ tương đối phức tạp, nó đề cập đến nhiều lĩnh vực như lịch sử, văn hóa, dân tộc, tâm lý, ngữ cảnh, mục đích v.v..” [15;61]. Tác giả đứng trên góc độ chức năng của xã hội và tâm lý ngữ dụng phân uyển ngữ thành ba loại: có lợi cho người khác, có lợi cho tất cả mọi người, có lợi cho mình. - Tác giả QUÁCH LỆ HOA trong cuốn Phương thức biểu đạt và công năng 6 ngữ dụng của uyển ngữ tiếng Anh trong giao tiếp, Học viện sư phạm Yên Sơn, 2000 đã nghiên cứu những công dụng của uyển ngữ tiếng Anh trong giao tiếp. Tác giả cho rằng: “Sử dụng uyển ngữ có thể làm giảm bớt hoặc loại bỏ những từ ngữ đường đột, thất lễ, “trực ngôn bất húy” làm người khác không vui hoặc phản cảm” [16;47]. Tác giả nghiên cứu uyển ngữ trong tiếng Anh dựa trên chức năng kiêng kị, lễ phép và chức năng che giấu của uyển ngữ. Tôi dựa vào phương pháp nghiên cứu của tác giả để nghiên cứu đề tài của mình. - Tác giả LÝ ĐÔNG MAI trong cuốn Phân tích một số ngữ dụng của uyển ngữ, Đoàn học thuật của Trường Cao học chuyên ngành hàng hải Quảng Châu, 2000 viết: “Uyển ngữ có thể nói là ngôn ngữ đã được lễ phép hóa, nó làm cho những cách nói quá trực tiếp, không đủ tôn kính, khiến người khác không vui sẽ dễ biểu đạt ra hơn thông qua những cách nói hàm súc, uyển chuyển, làm người nghe dễ tiếp nhận hơn. Như vậy người nói vừa quan tâm đến thể diện của người khác vừa bảo vệ thể diện của mình, thể hiện mình là người có giáo dục.”[25;40] - Tác giả CAO NGỌC PHÂN và TIÊU Á UY trong cuốn Sự phát triển mới của uyển ngữ, Đàm luận khoa học xã hội, 8/2005 đã nghiên cứu về khởi nguồn, chủng loại và sự phát triển mới của uyển ngữ. Tác giả viết: “uyển ngữ là những lời nói dễ nghe, bắt nguồn từ tín ngưỡng Tôn giáo thường được sử dụng trên 6 lĩnh vực như: uyển xưng về thần thánh, thề nguyền, giới tính, chết chóc, bệnh tật và bài tiết.”[11;102] - Tác giả PHÁC KIM PHỤNG trong cuốn Thử phân tích động cơ ngữ dụng của uyển ngữ, Đoàn học thuật trường Đại học công nghiệp An Huy, 2007 nghiên cứu uyển ngữ và những hành vi ngôn ngữ gián tiếp, uyển ngữ với những nguyên tắc “lễ phép”, “hợp tác”. Tác giả viết: “ Uyển ngữ là một loại biện pháp tu từ, biểu đạt uyển chuyển là một loại biểu đạt lễ phép có hiệu quả.” [13;108] Đây là những tài liệu cung cấp những lý thuyết, những nền tảng lý luận cơ bản giúp chúng tôi nghiên cứu đề tài. 7 2.2 Tiếng Việt - Tác giả Đinh Trọng Lạc – Nguyễn Thái Hòa trong cuốn Phong cách học tiếng Việt, Nxb Giáo dục, 1993 có bàn về uyển ngữ, phong cách học của ngôn ngữ. - Tác giả Đinh Trọng Lạc trong cuốn 99 biện pháp và phương tiện tu từ, Nxb Giáo dục, 1994. Cuốn sách này cho rằng: “Uyển ngữ thuộc nhóm hoán dụ, là hình ảnh tu từ trong đó người ta thay tên một đối tượng (hoặc một hiện tượng) bằng sự miêu tả những dấu hiệu cơ bản của nó, hoặc bằng việc nêu lên những nét đặc biệt của nó.”[4;71] Trên cơ sở tiếp thu những vấn đề lý thuyết cơ sở ở các sách, chúng tôi tiến hành nghiên cứu về uyển ngữ trong tiếng Hán và tiếng Việt, thông qua nguồn ngữ liệu khảo sát để tìm ra những nét tương đồng và khác biệt giữa hai ngôn ngữ, hai nền văn hóa. 3. Ý nghĩa thực tiễn của đề tài Trong giao tiếp luôn khó tránh khỏi những trường hợp chúng ta phải chạm đến những vấn đề tế nhị, không muốn trực tiếp nói ra, nếu trực tiếp nói ra sẽ làm mất lòng người khác hoặc làm cho người nghe cảm thấy khó chịu, làm mất hòa khí hai bên. Trong những trường hợp này, người ta thường dùng uyển ngữ để biểu đạt. Sử dụng uyển ngữ làm cho vấn đề trở nên nhẹ nhàng, dễ tiếp nhận hơn nhưng vẫn giữ được nội dung chủ yếu của vấn đề. Trong những trường hợp khác nhau, ở các quốc gia khác nhau, cách dùng của uyển ngữ cũng khác nhau. Đề tài khái quát những tri thức cần thiết về uyển ngữ giúp người học tiếng Hán tránh được những sai sót trong quá trình giao tiếp, tránh hiểu sai, nhầm lẫn về ý nghĩa trong quá trình dạy và học ngôn ngữ, nâng cao khả năng sử dụng từ ngữ, khả năng biểu đạt ngôn ngữ. 4. Phương pháp và phạm vi nghiên cứu 4.1 Phương pháp nghiên cứu 8 Để thực hiện đề tài, chúng tôi sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau: - Phương pháp điều tra ( thu thập ngữ liệu bằng cách phỏng vấn, ghi âm, phát phiếu điều tra xã hội học…) - Phương pháp miêu tả - Phương pháp phân tích ngôn ngữ - Phương pháp so sánh – đối chiếu (so sánh sự tương đồng và khác biệt giữa uyển ngữ trong tiếng Hán và tiếng Việt) 4.2 Phạm vi nghiên cứu Đề tài được khảo sát trong từ điển tiếng Hoa và từ điển tiếng Việt, cùng với nguồn ngữ liệu trên mạng và các tài liệu nghiên cứu có liên quan khác. Nguồn ngữ liệu thu được là hơn 50 Phạm vi nghiên cứu lá các uyển ngữ được dùng trong đời sống hàng ngày ở các lĩnh vực như: chết chóc, bệnh tật, giới tính, bài tiết, địa vị nghề nghiệp, những điều cấm kị liên quan đến phụ nữ. 5. Kết quả đạt được của đề tài Đề tài nghiên cứu một cách khái quát, đưa ra một cái nhìn tổng thể về uyển ngữ bao gồm: khái niệm, nguồn gốc hình thành và phát triển, phân loại và nguyên tắc vận dụng. So sánh uyển ngữ trong tiếng Hán và tiếng Việt với một số vấn đề cơ bản như: chết chóc, bệnh tật, giới tính, khiếm khuyết sinh lý… Kết quả nghiên cứu của đề tài sẽ là một tài liệu tham khảo cho người học tiếng Hán, cho những ai quan tâm đến văn hóa giao tiếp của người Hán đặc biệt là cách sử dụng “uyển ngữ” trong giao tiếp. 6. Những dự kiến nghiên cứu của đề tài Tìm hiểu những tương quan giữa văn hóa và ngôn ngữ trong các hình thức thể hiện của uyển ngữ. So sánh uyển ngữ trong tiếng Hán và tiếng Việt trên bình diện ngôn ngữ vá văn hóa để có cái nhìn cụ thể và chính xác hơn về uyển ngữ. 9 7. Bố cục: Chương 1: Khái quát về uyển ngữ Chương 2: Các chứ năng chính của uyển ngữ Chương 3: Các phạm vi sử dụng của uyển ngữ trong tiếng Hán và tiếng Việt 10 PHẦN NỘI DUNG CHƯƠNG 1: Khái quát về uyển ngữ 1.1. Khái niệm uyển ngữ Có khá nhiều cách hiểu khác nhau về uyển ngữ: Từ điển Tiếng Việt (Hoàng Phê chủ biên – 2005) giải nghĩa: “Uyển ngữ là phương thức nói nhẹ đi thay cho cách nói bị coi là sỗ sàng, làm xúc phạm, làm khó chịu.” (A;1;1088) Dictionarie de Linguistique ( Từ điển ngôn ngữ học- Pháp) định nghĩa “Uyển ngữ là dùng những phương thức uyển chuyển, dịu dàng để diễn đạt một sự thật hay tư tưởng nào đó nhằm giảm nhẹ đi mức độ thô tục. Uyển ngữ có thể bao gồm những phản ngữ trong tu từ, có nghĩa là dùng một từ hay một cụm từ để biểu đạt ý nghĩa tương phản về mặt chữ của chữ (từ) đó”. Đinh Trọng Lạc cho rằng: “Uyển ngữ là hình ảnh tu từ trong đó người ta thay tên gọi một số đối tượng (hoặc một hiện tượng) bằng sự miêu tả những dấu hiệu cơ bản của nó hoặc bằng việc nêu lên những nét đặc biệt của nó. Uyển ngữ tăng cường tính tạo hình cho lời nói vì nó không chỉ gọi tên đối tượng mà còn miêu tả đối tượng” (99 phương tiện và biện pháp tu từ Tiếng việt, tr 71). Theo chúng tôi uyển ngữ là cách sử dụng những từ ngữ uyển chuyển, nhẹ nhàng, hàm súc, nhằm nói tránh, nói lảng đi không nói thẳng vào sự thật có thể làm người nghe cảm thấy khó chịu hay bị tổn thương mà vẫn diễn đạt được nội dung mình muốn đề cập đến. Ví dụ: “qua đời” được dùng thay cho “chết” “có tin vui” được dùng thay cho “có thai” v.v.. 1.2. Nguồn gốc và sự phát triển của uyển ngữ 1.2.1. Nguồn gốc của uyển ngữ Trung Quốc là một dân tộc có một nền văn hóa lâu đời, trong quá trình phát 11 triển lâu dài của mình đã hình thành nên những học thuyết, những tư tưởng vĩ đại, trong đó nổi lên một tư tưởng đặc thù đó là thuyết “trung dung”, không nên nói quá toàn vẹn, quá tuyệt đối, nhưng trong giao tiếp có nhiều vấn đề không thể không đề cập đến. Vì thế trong giao tiếp con người đã lựa chọn một phương thức biểu đạt uyển chuyển gọi là uyển ngữ. Uyển ngữ bắt nguồn từ rất nhiều khía cạnh khác nhau. Nguồn gốc của uyển ngữ bắt nguồn từ những nhu cầu sau: 1.2.1.1 Nhu cầu xã hội Uyển ngữ chủ yếu bắt nguồn từ sự xuất hiện của những từ ngữ cấm kị, nếu như không có những từ ngữ cấm kị thì uyển ngữ cũng đánh mất đi sự tồn tại tất yếu của mình.Con người luôn có tâm lý hướng về điều tốt lành tránh điều xấu, chính tâm lý này đã hình thành một loại thói quen xã hội, thói quen sợ mang lại tai họa hoặc vi phạm những qui tắc xã hội. Do đó xuất hiện những từ ngữ, lời nói cấm kị. Sự xuất hiện của từ cấm kị cũng đem đến nhiều bất tiện trong giao tiếp của con người, nhiều lúc trong giao tiếp cần phải nhắc đến những sự vật, hiện tượng “cấm kị’ vì thế uyển ngữ ra đời. Những lúc như thế con người dùng những từ ngữ dễ nghe để thay thế, những cách nói ẩn dụ để ám thị, những cách biểu đạt uyển chuyển để đề cập đến, cho rằng như thế sẽ tránh những tai hại do lực lượng siêu nhiên hoặc những sự vật nguy hiểm nào đó đem đến, con người mong rằng cuộc sống tương lai sẽ hạnh phúc, tươi đẹp,ước cho ngày sau sẽ cát tường như ý. Vào thời kì đầu của lịch sử loài người, do sức sản xuất thấp, văn minh xã hội còn lạc hậu, con người cho rằng những thiên tai và bệnh tật là sự trừng phạt của trời đối với con người do con người làm những việc không phải với trời đất hoặc đó là hiện thân của quỷ thần. Vì thế con người trong cuộc sống thường ngày đều tránh không nhắc đến thần thánh ma quỷ hay tên gọi của họ, khi nhắc đến thì vừa cung kính vừa sợ hãi. Cùng với sự phát triển của xã hội, với những thời kì lịch sử khác nhau, sự kiêng kị trong giao tiếp của người dân ở mỗi thời kì cũng có những chế định riêng. Đặc biệt là vào thời Chiếm hữu nô lệ, nô lệ bị coi là 12 một công cụ biết nói, ngôn ngữ cử chỉ đều không được tự do. Do đó trong trường hợp không thể nói, không muốn nói, không dám nói nhưng bắt buộc phải nói thì uyển ngữ là “từ thay thế” tốt nhất vừa chỉ rõ đối tượng được nói đến. Thời phong kiến quy định không được trực tiếp gọi tên các bậc đế vương, tôn giả, trưởng giả, những người thân. Lúc cần thiết phải gọi tên thì phải dùng một từ ngữ khác để thay thế. Con cháu đời sau trực tiếp gọi tên tổ tiên mình là bất kính vì thế phải dùng những từ ngữ thay thế để thể hiện sự tôn kính với tổ tiên. Vào thời Xuân thu chiến quốc đã xuất hiện từ “tú tài” nhưng khi Lưu Tú lên ngôi hoàng đế để tránh kị húy người ta thay từ “tú tài” bằng từ ‘mậu tài”, đồng thời đối với một số sự vật rất ghét nhắc đến cũng bị cấm. Chính do sự tồn tại của những từ ngữ cấm kị đã kích thích sự phát triển của uyển ngữ, thúc đẩy sự mở rộng về số lượng của uyển ngữ. Uyển ngữ thực chất là biến thể của từ ngữ cấm kị. 1.2.1.2 Nhu cầu tâm lý Trong giao tiếp có những từ ngữ mang tính mẫn cảm, tính châm chọc, lúc giao tiếp nhất thiết phải nói ra, để nói những từ có thể làm cho người giao tiếp với mình dễ tiếp nhận, tránh mất hòa khí thì cần dùng những từ tao nhã hàm súc nên uyển ngữ ra đời. Uyển ngữ ra đời cũng vì con người muốn bảo vệ thể diện cho nhau. Vấn đề thể diện bất kì quốc gia nào, dân tộc nào cũng có, khác nhau chăng là cách nhìn không giống nhau, phương pháp vận dụng để bảo vệ thể diện không giống nhau. Trong giao tiếp có những lúc tránh nói trực tiếp để bảo vệ thể diện cho mình hoặc cho người khác vì thế uyển ngữ được sử dụng phổ biến. 1.2.1.3 Nhu cầu lễ phép, lịch sự Trung Quốc là quốc gia trọng lễ nghĩa vì vậy trong tư tưởng truyền thống của người Trung Quốc, khi nói hoặc làm bất cứ việc gì cũng đều cần một chữ “nhã”. Tinh thần trọng “nhã” tạo điều kiện cho uyển ngữ ra đời. Những từ ngữ có liên quan đến giới tính, bài tiết v.v. đều bị coi là thô tục không sạch sẽ vì thế mọi 13 người đều tránh né không muốn trực tiếp nói ra nên sử dụng cách biểu đạt uyển chuyển để thay thế. Ví dụ bị bệnh gọi là không được khỏe, gầy gọi là thon thả, mập, béo gọi là đầy đặn, phát tướng v.v. ý nghĩa của những uyển ngữ này giống với từ gốc nhưng cách diễn đạt giảm nhẹ, che giấu bớt, thay thế những từ ngữ bị coi là thô tục, làm cho người nghe dễ chịu, dễ chấp nhận, thể hiện sự văn minh của xã hội. 1.2.2 Sự phát triển của uyển ngữ Ngôn ngữ là “sản phẩm” của xã hội, lấy sự phát triển của xã hội làm nền tảng phát triển. Chúng ta đều biết nếu không có sự phát triển của xã hội thì sẽ không xuất hiện ngôn ngữ và chữ viết. Cùng với sự phát tiến bộ không ngừng và sự thay đổi chế độ xã hội, có những sự vật cũ mất đi sự vật mới ra đời, và vì vậy những phương thức tư duy, nhu cầu thẩm mỹ, phong tục tập quán… cũng thay đổi dẫn đến uyển ngữ cũng có sự thay đổi. Sự phát triển của uyển ngữ được thể hiện ở các mặt sau: - Một số uyển ngữ có từ xưa theo sự biến mất của các sự vật hiện tượng cũng biến mất Uyển ngữ sớm nhất chính là sản phẩm của từ cấm kị phần nhiều bắt nguồn từ nhận thức tôn ti và chế độ xã hội cũ, khi chế độ xã hội cũ mất đi thì uyển ngữ nhờ đó mà tồn tại cũng mất đi. - Cùng với sự ra đời của những sự vật hiện tượng mới thì uyển ngữ mới cũng ra đời. Xã hội không ngừng phát triển các sự vật hiện tượng mới cũng không ngừng ra đời và uyển ngữ mới cũng xuất hiện cùng với sự ra đời của các sự vật hiện tượng mới, “kế hoạch hóa gia đình” chính là uyển ngữ mới thay thế cho ý nghĩa thực chất là “hạn chế sinh đẻ”. - Một số sự vật hiện tượng bản thân không có sự thay đổi nhưng do nhận thức của con người thay đổi nên những uyển ngữ tương ứng cũng thay đổi theo. 14 Ví dụ: ngày xưa gọi những người có tứ chi hay hai mắt không hoàn thiện là “tàn phế” thì mang hàm ý khinh khi công kích, bây giờ gọi là “tàn tật” sẽ nhẹ nhàng và không làm tổn thương người khác.. - Vì một số nhu cầu giao tiếp đặc thù có sự thay đổi phức tạp nên xuất hiện một số uyển ngữ có tính tạm thời Xã hội không ngừng phát triển, trong đời sống hiện thực có một số lượng lớn sự vật hiện tượng mới xuất hiện, những uyển ngữ đã có không đủ đáp ứng nhu cầu giao tiếp vì thế uyển ngữ có tính tạm thời ra đời. Phần lớn những uyển ngữ có tính tạm thời này sẽ cùng với sự thay đổi của thời gian mà bị đào thải, trở thành uyển ngữ được sử dụng trong những hoàn cảnh đặc biệt, trong đó một số từ ngữ cố định và một số cụm từ trải qua một thời gian sẽ trở nên cố định. Trên thực tế không có một uyển ngữ nào vừa mới sinh ra đã trở nên cố định. Tất cả đều phải trải qua một quá trình từ tạm thời đến cố định Sự phát triển của uyển ngữ có mối tương quan với sự phát triển và tiến bộ của xã hội, sự phát triển của xã hội chính là điều kiện căn bản nhất. 1.3 Công dụng của uyển ngữ Có rất nhiều tác giả cho rằng uyển ngữ là một bộ phận của ngôn ngữ có mối quan hệ mật thiết với văn hóa xã hội, trong đời sống thường ngày đặc biệt là trong giao tiếp ngôn ngữ. Mọi người không thể nghĩ gì nói nấy, cũng không thể muốn dùng từ nào thì dùng. Trong giao tiếp không thể vấn đề nào cũng có thể nói đến mà phải cố gắng “tránh” một số vấn đề hoặc một số từ ngữ thông tục, dùng một số từ ngữ lịch sự, nhẹ nhàng, không làm tổn thương đến lòng tự trọng của người khác để thay thế. Rất nhiều uyển ngữ xuất hiện, để “tránh” hoặc che đậy một số sự thật tàn khốc, tránh né những phiền phức không đáng có, để người nghe tương đối thoải mái hoặc để thể hiện sự lịch sự trong giao tiếp. 1.3.1 Tránh những điều kiêng kị, cấm kị 15 Sự cấm kị trong ngôn ngữ bắt nguồn từ sự nhận thức sai lệch của con người về mối quan hệ giữa ngôn ngữ và sự vật khách quan. Do đó con người cho rằng những sự vật, hiện tượng tự nhiên đều có liên quan đến thần thánh, do thần thánh tạo ra. Vì vậy con người luôn cấm kị, tránh nhắc đến những sự việc ấy. Thời kì đầu của nền văn minh nhân loại con người đối với quỷ thần đã rất sợ hãi và mê tín, những lời nói, từ ngữ có liên quan đến quỷ thần đều bị xem là cấm kị. Con người cho rằng tên của thần chính là hóa thân của thần linh, gọi tên của thần linh chính là kêu gọi quỷ thần. Vì vậy con người sử dụng những uyển ngữ thay thế. Ví dụ: Ở trên thuyền không thể nói đến chữ “chìm”hoặc những từ đồng âm với chữ “chìm”, trong ngày Tết không thể nói đến những từ không may mắn như bệnh tật, chết chóc…nếu gặp những vấn đề không thể không nói thì cần phải dùng phương thức biểu đạt uyển chuyển để thay thế. Chết chóc, bệnh tật, khiếm khuyết sinh lý, giới tính, nghèo đói v.v.đều là những việc con người luôn tránh nói đến một cách trực tiếp, nếu bắt buộc phải đề cập đến thì sẽ lựa chọn những từ ngữ uyển chuyển hơn để thay thế. 1.3.2 Thể hiện sự lịch sự, lễ phép (lễ nghĩa) Trong giao tiếp uyển ngữ còn có thể tránh được sự mạo muội, lúc tránh không khỏi những việc đề cập đến làm người khác không vui, cần lựa chọn những uyển ngữ thay thế. Việc sử dụng những uyển ngữ phổ biến theo thói quen đã giúp con người tránh được những phiền toái trong đời sống hàng ngày. Uyển ngữ giúp che đậy những lời nói làm người khác xấu hổ, khó xử, tránh được những việc đường đột làm người khác lúng túng, khó chịu. Ví dụ: Dùng uyển ngữ biểu đạt những hành vi sinh lý của con người, nghề nghiệp thấp kém để tránh làm người khác tổn thương, khó chịu. 1.3.3 Mang lại cảm giác tích cực 16 Từ ngữ thường thể hiện những sắc thái biểu cảm tích cực hay tiêu cực, có những từ ngữ chỉ khi vào hoàn cảnh cụ thể mới biểu hiện sắc thái biểu cảm của mình. Ví dụ: Mọi người đều kiêng nói đến chết chóc. Sự ra đi của người thân thường đem đến cho mọi người sự bi thương và đau đớn xót xa. Vì vậy người ta thường dùng “đã đến thế giới cực lạc rồi” thay cho “chết”. Phụ nữ “gầy ốm” gọi là “thon thả”, “mập, béo” là “ phát tướng”, “đầy đủ”… Những cách nói này làm cho người nghe không cảm thấy khó nghe, dễ chấp nhận. 1.3.4 Mang lại sự hài hước, hóm hỉnh Sử dụng uyển ngữ có thể làm cho ngôn ngữ cuả loài người thêm phong phú, sinh động, khôi hài hóm hỉnh, đem sự thật tàn khốc vào trong sự hài hước Trong uyển ngữ cách nói này được sử dụng rất nhiều Ví dụ: gọi những người đàn ông sợ vợ là “thê quản nghiêm”( bị vợ quản chặt), gọi những phụ nữ muốn giữ vóc dáng là “cuộc chiến trường kì chống mập”… 1.3.5 Công dụng che đậy, lừa dối Sử dụng uyển ngữ thường có tính chất che đậy, lừa dối nhất định, làm mọi người không thể trong nhất thời nhìn rõ được bản chất bên trong của sự vật, nó làm cho cái xấu xa ẩn trong cái tốt đẹp, che giấu đi chân tướng của sự việc. Ví dụ: gọi những người chỉ chơi không làm là “không hoàn thành tốt công việc”, gọi việc sử dụng của công là sự kết hợp giữa lao động và nhàn rỗi… 1.3.6 Công dụng châm biếm Uyển ngữ tuy có ý nghĩa uyển chuyển, dịu dàng nhưng trong sự uyển chuyển có sự thẳng thắng, trong sự dịu dàng có sự cương nghị làm cho uyển ngữ có tính châm biếm Ví dụ: gọi rượu là “an hồn dược”( thuốc làm yên ổn tinh thần)… Uyển ngữ là cách nói hàm súc, ẩn dụ, có tính mơ hồ thay cho cách biểu đạt 17 trực tiếp khiến người khác không vui hoặc không đủ sự tôn trọng. Sử dụng uyển ngữ có thể giảm bớt hoặc loại bỏ một số cách diễn đạt “trực diện không kiêng kị”, đường đột, thất lễ gây phản cảm. Vì vậy uyển ngữ là một cách diễn đạt quan trọng trong giao tiếp xã hội cố đạt đến hiệu quả giao tiếp lý tưởng, tạo ra không khí giao tiếp tốt đẹp, tuy nhiên không phải bất cứ trường hợp nào cũng có thể sử dụng uyển ngữ, phải xem xét đến ngữ cảnh giao tiếp. Không được sử dụng uyển ngữ một cách thái quá nếu sử dụng thái quá sẽ làm mất đi bản chất của sự việc làm người nghe không hiểu. Khi sử dụng cần chú ý 2 điểm: ngữ cảnh giao tiếp, xem xét đến lập trường và quan điểm của mình, không thể chỉ theo đuổi sự biểu đạt uyển chuyển, hàm súc. Quan trọng nhất là phải biểu đạt chính xác điều mình muốn nói, có như vậy sử dụng uyển ngữ sẽ có hiệu quả cao. 1.4 Nguyên tắc vận dụng uyển ngữ và hiệu quả ngữ dụng Theo tác phẩm Những ý kiến về ngữ dụng của uyển ngữ của tác giả Thẩm Đồng thì tác giả cho rằng nguyên tắc cơ bản trong giao tiếp giữa người với người là phải duy trì khoảng cách thích hợp. Phương thức thực hiện chính là duy trì sự “lễ phép” thích hợp. Sử dụng uyển ngữ, về đại thể, xoay quanh hai nguyên tắc: nguyên tắc nghe những điều tốt đẹp, đây là mục đích chủ yếu của uyển ngữ; nguyên tắc “như gần như xa” tức là nghĩa gốc của uyển ngữ cần vừa có quan hệ với chỉ nghĩa uyển chuyển vừa duy trì khoảng cách nhất định với nó. Dưới đây là những phương thức hình thành chủ yếu và hiệu quả ngữ dụng mà tác giả đưa ra: 1.4.1 Vận dụng từ vay mượn Trong nói và viết có một số từ có thể làm mất đi sự trang trọng, lịch sự. Người ta thường mượn một số từ vay mượn. Việc mượn dùng từ ngoại lai rộng rãi tạo nên sự thuận tiện với mọi tầng lớp trong giao tiếp. Ví dụ: dùng “WC, toilet” để chỉ “nhà vệ sinh”, dùng “die” để chỉ “chết”… 1.4.2 Vận dụng từ trừu tượng 18 Một trong những đặc điểm của ngôn ngữ là bỏ sự cụ thể tìm đến sự trừu tượng. Một câu có ý nghĩa rất đơn giản nhưng không dùng những thông thường dễ hiểu để diễn tả mà dùng những từ trừu tượng mơ hồ, khiến nó thêm tối nghĩa để đạt đến hiệu quả ngữ dụng .Cách dùng này được sử dụng khi con người muốn tránh nói ra một từ nào đó mà thay thế bằng từ trừu tượng làm cho người nghe tự suy đoán ý nghĩa của nó. Ví dụ: gọi là “buôn hương bán phấn” để thay thế cho “mại dâm”. 1.4.3 Vận dụng sự biểu đạt gián tiếp Đối với một số từ không dễ công khai nói ra có thể thông qua cách biểu đạt gián tiếp để ngầm chỉ. Cách thức này có thể giúp nói ra một mặt của sự việc hoặc đề cập những sự việc có liên quan, thậm chí phủ nhận việc này .Vận dụng uyển ngữ gián tiếp khiến những người tham gia giao tiếp cũng có thể đạt đến mục đích vừa dùng từ tự nhiên thuận lợi vừa hiệu quả. 1.4.4 Vận dụng phương thức trần thuật hạ tiêu chuẩn Uyển ngữ là cách vận dụng những từ ngữ ôn hòa, dễ tiếp nhận để biểu đạt hiệu quả ngữ dụng. Về mặt logic hàm nghĩa thật sự quan trọng hơn hàm nghĩa mặt chữ. Uyển ngữ trần thuật hạ tiêu chuẩn có thể làm giảm bớt, che giấu tính chân thực của sự vật nhằm đạt đến hiệu quả ngữ dụng. 1.4.5 Vận dụng uyển ngữ có cấu trúc tương đối dài Chữ cái và âm tiết của uyển ngữ nhiều hơn những từ được thay thế, có lúc dùng nhiều từ chỉ để thay thế một chữ mục đích để che giấu hoặc giảm bớt sự thật có hiệu quả tốt hơn trực tiếp dùng một từ nói ra .Vận dụng uyển ngữ có cấu trúc tương đối dài đã trở thành một khuynh hướng, một nghệ thuật sử dụng ngôn ngữ giúp người nói hướng đến một mục đích ngữ dụng nào đó. 1.5 Phân loại Phương thức cấu thành uyển ngữ rất đa dạng, loại hình cũng đa dạng. Tiêu chuẩn phân loại khác nhau thì kết quả phân loại của uyển ngữ cũng khác nhau. 19 Uyển ngữ được phân thành các loại cơ bản sau: 1.5.1 Phân loại theo phạm vi và đối tượng uyển ngữ đề cập Cách phân loại này thường dựa vào hành vi giới tính (quan hệ tình dục), thân thể, bài tiết, bệnh tật ,nghề nghiệp, chính trị, quân sự, ngoại giao, xã hội, giáo dục gồm có những loại sau: - Uyển ngữ liên quan đến chết chóc - Uyển ngữ liên quan đến bệnh tật và khiếm khuyết sinh lý - Uyển ngữ liên quan đến “tính” và “bài tiết” - Uyển ngữ liên quan đến lao động sản xuất - Uyển ngữ liên quan đến những vấn đề kiên kị của phụ nữ. 1.5.2 Phân loại theo công dụng của uyển ngữ Có thể phân thành ba loại: - Kiêng kị: tránh những việc không “vui” - Lễ phép: tránh những việc không “nhã” - Che đậy: uyển ngữ trong sinh hoạt chính trị 1.5.3 Phân loại theo mục đích Xuất phát từ quan điểm ngữ dụng học, với mục đích lấy người nói là trung tâm có các loại: - Uyển ngữ lợi cho người khác: vì lợi ích của người nói và những người hoặc tổ chức có quan hệ mật thiết với người nói mà bảo vệ thể diện cho họ - Uyển ngữ có lợi rộng rãi: để người nghe cảm thấy thuận tai người nói người nói tỏ ra nho nhã và quan tâm đến thể diện, tôn nghiêm của những người được đề cập tới - Uyển ngữ lợi cho bản thân: là những lời nói mà người nói vì lợi ích của mình, thể diện của mình hoặc vì lợi ích trong đoàn thể mà nói ra, hoặc người nói vì muốn che đậy chân tướng của sự thật, làm người nghe mơ hồ mà nói ra những lời không thật lòng 20