ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC
NGUYỄN QUỲNH ANH
ĐỔI MỚI LÝ THUYẾT NGHIÊN CỨU, PHÊ BÌNH VĂN HỌC
QUA KỶ YẾU “DI SẢN VĂN CHƯƠNG ĐẠI THI HÀO
NGUYỄN DU- 250 NĂM NHÌN LẠI”( 2015)
LUẬN VĂN THẠC SĨ
NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM
Thái Nguyên- 2019
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
http://lrc.tnu.edu.vn
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC
NGUYỄN QUỲNH ANH
ĐỔI MỚI LÝ THUYẾT NGHIÊN CỨU, PHÊ BÌNH VĂN HỌC
QUA KỶ YẾU “DI SẢN VĂN CHƯƠNG ĐẠI THI HÀO
NGUYỄN DU- 250 NĂM NHÌN LẠI”( 2015)
Chuyên ngành: Văn học Việt Nam
Mã số: 8220121
LUẬN VĂN THẠC SĨ
NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM
Người hướng dẫn khoa học: GS. TS Trần Nho Thìn
Thái Nguyên- 2019
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
http://lrc.tnu.edu.vn
i
LỜI CAM ĐOAN
Tôi cam đoan những luận điểm được trình bày trong Luận văn này
là kết quả của quá trình học tập và nghiên cứu của tôi. Tôi xin hoàn toàn
chịu trách nhiệm trước những luận điểm khoa học mà tôi nêu ra trong
Luận văn này.
Người thực hiện
Nguyễn Quỳnh Anh
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
http://lrc.tnu.edu.vn
ii
LỜI CẢM ƠN
Luận văn này là kết quả sau thời gian học tập và nghiên cứu của tôi tại
khoa Văn học và Báo chí, trường Đại học Khoa học - Đại học Thái Nguyên.
Để hoàn thành luận văn này, cho phép tôi được gửi lời cảm ơn chân thành và
sâu sắc đến các thầy cô giáo trong khoa Văn học và Báo chí đã giúp đỡ tôi
trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu tại trường. Đặc biệt, tôi xin bày tỏ
lòng biết ơn đến thầy – GS.TS Trần Nho Thìn, người đã hết lòng giúp đỡ,
hướng dẫn tôi hoàn thành luận văn.
Người thực hiện
Nguyễn Quỳnh Anh
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
http://lrc.tnu.edu.vn
iii
MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN .............................................................................................. i
LỜI CẢM ƠN ................................................................................................... ii
MỤC LỤC ........................................................................................................ iii
MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1
1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................... 1
2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................... 4
3. Mục đích nghiên cứu ..................................................................................... 5
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................. 5
5. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 6
6. Đóng góp của luận văn .................................................................................. 6
7. Cấu trúc luận văn .......................................................................................... 7
CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN NGHIEN CỨU ................................................. 8
1.1. Nhìn lại phương pháp nghiên cứu phê bình Truyện Kiều dịp kỷ niệm
200 năm năm sinh Nguyễn Du(1965) ............................................................... 8
1.1.1. Bối cảnh chính trị - xã hội – văn hóa ...................................................... 8
1.1.2. Nhìn lại phương pháp nghiên cứu phê bình Truyện Kiều dịp kỷ niệm
200 năm năm sinh Nguyễn Du(1965) ............................................................... 9
1.2. Bối cảnh đổi mới lý luận phê bình văn học trong dịp kỷ niệm 250 năm
năm sinh Nguyễn Du (2015) ........................................................................... 17
1.2.1. Bối cảnh xã hội- văn hóa....................................................................... 17
1.2.2. Vài nét về cuốn sách “Di sản văn chương Đại thi hào Nguyễn Du- 250
năm nhìn lại” .................................................................................................. 18
1.2.3. Đổi mới lý luận phê bình Truyện Kiều dịp kỷ niệm 250 năm năm sinh
Nguyễn Du (2015)........................................................................................... 20
TIỂU KẾT CHƯƠNG 1.................................................................................. 22
CHƯƠNG 2..................................................................................................... 23
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
http://lrc.tnu.edu.vn
iv
VẬN DỤNG LÝ THUYẾT TIẾP NHẬN TRONG NGHIÊN CỨU, PHÊ
BÌNH TRUYỆN KIỀU ..................................................................................... 23
2.1. Khái quát về lý thuyết tiếp nhận .............................................................. 23
2.1.1. Vài nét về sự ra đời của lý thuyết tiếp nhận .......................................... 23
2.1.2. Lý thuyết tiếp nhận ở Việt Nam ............................................................ 25
2.2. Các công trình vận dụng lý thuyết tiếp nhận ........................................... 27
2.2.1. Người đọc- với việc tiếp nhận Truyện Kiều trong các giai đoạn
khác nhau......................................................................................................... 27
2.2.2. Truyện Kiều - với những diễn biến của tiếp nhận văn học ................... 34
TIỂU KẾT CHƯƠNG 2.................................................................................. 44
CHƯƠNG 3: VẬN DỤNG PHÂN TÂM HỌC TRONG NGHIÊN CỨU, PHÊ
BÌNH TRUYỆN KIỀU ..................................................................................... 47
3.1. Khái quát về phân tâm học ....................................................................... 47
3.2. Các công trình vận dụng lý thuyết phân tâm học..................................... 53
TIỂU KẾT CHƯƠNG 3.................................................................................. 66
CHƯƠNG 4: VẬN DỤNG TỰ SỰ HỌC TRONG NGHIÊN CỨU, PHÊ
BÌNH TRUYỆN KIỀU ..................................................................................... 68
4.1. Khái quát về tự sự học.............................................................................. 68
4.2. Các công trình vận dụng tự sự học trong nghiên cứu Truyện Kiều ......... 72
TIỂU KẾT CHƯƠNG 4.................................................................................. 90
KẾT LUẬN ..................................................................................................... 92
THƯ MỤC THAM KHẢO ............................................................................. 96
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
http://lrc.tnu.edu.vn
1
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
1.1. Cơ sở khoa học
Năm 2015, nhân dịp kỷ niệm 250 năm năm sinh đại thi hào Nguyễn
Du, Viện hàn lâm khoa học xã hội Việt Nam và Ủy ban nhân dân tỉnh Hà
Tĩnh phối hợp tổ chức, Hội thảo quốc tế: “Đại thi hào Nguyễn Du, Danh
nhân văn hóa Nguyễn Du: Di sản và các giá trị xuyên thời đại”. Kết quả
của hội thảo được tập hợp lại trong cuốn sách “Di sản văn chương Đại thi
hào Nguyễn Du- 250 năm nhìn lại”. So với lần kỷ niệm 200 năm năm sinh
Nguyễn Du (năm 1965) cách đây nửa thế kỷ, diện mạo văn học nói chung và
nghiên cứu lý luận phê bình nói riêng đã có những chuyển biến rất căn bản.
Đặc biệt sau gần 30 năm đổi mới hội nhập, lý luận phê bình và phương pháp
nghiên cứu văn học đã tiếp nhận nhiều lý thuyết phê bình văn học từ phương
Tây theo xu thế tất yếu khách quan của thời kỳ hội nhập với tính khoa học,
hiện đại, nhân văn. Nếu dịp kỷ niệm năm 1965, phê bình xã hội học đang giữ
địa vị thống trị chi phối toàn bộ việc nghiên cứu phê bình Truyện Kiều như
đấu tranh giai cấp, chống phong kiến… thì dịp kỷ niệm lần này những lý
thuyết mới như mỹ học tiếp nhận, thi pháp học, phân tâm học, tự sự học, văn
hóa học… được các nhà nghiên cứu vận dụng trong nghiên cứu phê bình
Truyện Kiều đem đến những mã nghĩa mới, những cách nhìn nhận mới mẻ.
Đây là những vấn đề mà sau bốn năm cuốn kỷ yếu được xuất bản nhưng vẫn
chưa được giới nghiên cứu quan tâm, đó là lí do chính mà chúng tôi quyết
định chọn đề tài: Đổi mới lý thuyết nghiên cứu, phê bình văn học qua kỷ
yếu “Di sản văn chương đại thi hào Nguyễn Du - 250 năm nhìn lại”( 2015).
Khi nghiên cứu, lí giải bình luận về một tác phẩm văn học thì lý thuyết
văn học có ý nghĩa quan trọng, một lý thuyết, một phương pháp sẽ cung cấp
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
http://lrc.tnu.edu.vn
2
một góc nhìn về tác phẩm. Đối với Truyện Kiều, một kiệt tác của nền văn học
dân tộc, chúng ta đã chứng kiến lịch sử nghiên cứu lâu dài hàng trăm năm,
các nhà nghiên cứu phê bình ở những giai đoạn khác nhau đã vận dụng lý
thuyết, phương pháp phê bình khác nhau và đem lại kết quả nghiên cứu
Truyện Kiều thật đa dạng, phong phú, càng ngày càng phát hiện thêm những
vấn đề mới mẻ, lí thú, Truyện Kiều trở thành một tác phẩm “nói mãi không
cùng”. Luận văn này của chúng tôi chọn giới thiệu cuốn “Di sản văn chương
Đại thi hào Nguyễn Du- 250 năm nhìn lại”, với mục đích bổ sung và làm
sáng tỏ một mắt xích quan trọng trong cả quá trình lịch sử nghiên cứu lâu dài,
đặc biệt quan tâm tới những vấn đề mới mẻ trong lí luận và thực tiễn, nhằm
mở ra những cách tiếp cận mới trong giảng dạy, học tập, nghiên cứu phê bình
và hi vọng với luận văn này dần dần chúng ta sẽ có một bức tranh hoàn thiện
về lịch sử nghiên cứu, phê bình Truyện Kiều.
1.2. Cơ sở thực tiễn
Lịch sử tiếp nhận Truyện Kiều hai thế kỷ đã ghi nhận nhiều lý thuyết
văn học khác nhau, tuy nhiên từ sau Cách mạng tháng Tám, trong một thời
gian dài sự chi phối của dòng lý luận phê bình văn học chịu ảnh hưởng của lý
luận Macxit đã trở thành xu hướng chi phối mạnh mẽ hoạt động phê bình văn
học ở miền Bắc. Phương pháp phê bình này đề cao mối quan hệ giữa văn học
và đời sống, coi tác phẩm văn học không phải là một chỉnh thể riêng biệt mà
chịu sự chi phối, tác động của thời đại mà nhà văn đang sống. Các nhà nghiên
cứu đi theo xu hướng này quan tâm nhiều đến các yếu tố ngoài văn bản như
tiểu sử nhà văn, điều kiện kinh tế, hoàn cảnh chính trị xã hội, đấu tranh giai
cấp để phân tích, bình giá tác phẩm do đó không tránh khỏi tình trạng áp đặt,
lấy xưa nói nay, hiện đại hóa tác phẩm, cố gắn tác phẩm với những gì đang
diễn ra trong đời sống xã hội, quy tác phẩm về chức năng phản ánh hiện thực
khách quan nhất là đối với các tác phẩm trung đại. Có thể coi dòng lí luận
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
http://lrc.tnu.edu.vn
3
luận này ảnh hưởng, chi phối trong nhiều bài viết, công trình của Hải Triều,
Đặng Thai Mai, Hoài Thanh, Trần Đức Thảo, cùng những nhà phê bình thế hệ
sau này như Lê Đình Kỵ, Hà Minh Đức, Phan Cự Đệ, Phong Lê…. Những
điều nói trên đã được nhiều nhà nghiên cứu, phê bình đề cập đến nhân dịp kỷ
niệm Nguyễn Du năm 1965, trong đó không thể không nhắc đến cuốn kỷ yếu
Kỷ niệm 200 năm năm sinh Nguyễn Du (1965), cuốn kỷ yếu đó được coi
như một chứng tích tiêu biểu một thời thống trị của hệ hình xã hội học tư
tưởng. Trong khoảng 50 năm sau đó, nhất là từ năm 1986 trở lại đây sự vận
động của lý thuyết văn học đã diễn ra vô cùng phong phú, sôi nổi và đạt được
những thành tựu đáng kể. Thực hiện đề tài Đổi mới lý thuyết nghiên cứu,
phê bình văn học qua kỷ yếu “Di sản văn chương đại thi hào Nguyễn Du 250 năm nhìn lại”(2015), chúng tôi mong muốn giúp người đọc nhận thấy
những thành tựu của nghiên cứu phê bình Nguyễn Du và Truyện Kiều trong
những năm gần đây đặc biệt nhận thấy sự vận dụng các lý thuyết mới được du
nhập từ phương Tây vào Việt Nam. Các nhà phê bình đã nhận thấy hướng
tiếp cận ngoại văn bản mặc dù có những thành tựu nhất định nhưng cũng bộc
lộ nhiều hạn chế, điều đó cần được bổ sung bằng một hướng tiếp cận khác,
coi văn bản như sản phẩm của tư duy nghệ thuật, hoàn toàn độc lập với thế
giới mà nó phản ánh đó là cách tiếp cận nội văn bản, tức là những yếu tố của
thế giới nghệ thuật như nó tồn tại độc lập với hiện thực khách quan. Sau xu
hướng phê bình nội văn bản, phê bình văn học còn được bổ sung nhiều cách
tiếp cận khác như lý thuyết liên văn bản, phê bình cổ mẫu, lý thuyết tiếp
nhận… trên thực tế chứng minh không một lý thuyết riêng rẽ nào có thể đọc
hết nghĩa của tác phẩm do đó việc vận dụng các lý thuyết để bổ sung cho
nhau là cần thiết. Việc vận dụng các lý thuyết mới trong những năm gần đây
thể hiện sự nỗ lực của các nhà khoa học trong việc đánh giá những giá trị
thiên tài của Nguyễn Du, sự phong phú của kiệt tác Truyện Kiều nhằm khắc
phục những hạn chế của khuynh hướng phê bình xã hội học từng chi phối khá
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
http://lrc.tnu.edu.vn
4
sâu sắc trong giai đoạn 1945-1985 nhất là trong dịp kỉ niệm Nguyễn Du năm
1965, cách đây 50 năm. Đề tài này như là một thử nghiệm của chúng tôi trong
quá trình học tập của mình đồng thời cũng để làm dày thêm vốn kiến thức
phục vụ cho hoạt động giảng dạy trong nhà trường phổ thông.
2. Lịch sử vấn đề
Có thể nói trong khoảng hai thế kỷ nghiên cứu Nguyễn Du và Truyện
Kiều chúng ta đã có hàng trăm công trình với hàng ngàn bài viết của các nhà
nghiên cứu trong và ngoài nước, song dường như vẫn chưa đủ với một tác
phẩm “nói mãi không cùng”. Người đọc và các nhà nghiên cứu đến sau dường
như vẫn tìm thấy cho mình ít nhiều điều mới mẻ khi tiếp cận kiệt tác này.
Lịch sử tiếp nhận Truyện Kiều từ sau 1986 đánh dấu những bước chuyển mới
mẻ nhằm lấp đầy những khoảng trống trước đây, việc tiếp nhận các phương
pháp đọc được mở rộng hơn bao giờ hết, do đó chúng ta đạt nhiều thành tựu
mới mẻ trong tiếp nhận Truyên Kiều như hướng đi của các nhà nghiên cứu
Phan Ngọc, Trần Đình Sử, Trần Nho Thìn, Lê Nguyên Cẩn…
Năm 2015, chúng ta kỉ niệm 250 năm năm sinh Nguyễn Du, việc
nghiên cứu Nguyễn Du và Truyện Kiều lại trở nên sôi nổi hơn bao giờ, rất
nhiều hội thảo đã được tổ chức tại các trường đại học, viện nghiên cứu nhằm
đánh giá những giá trị thiên tài của Nguyễn Du và kiệt tác Truyện Kiều. Dịp
này các nhà nghiên cứu cũng công bố những kết quả mới của mình trong việc
nghiên cứu Nguyễn Du và tiếp nhận Truyện Kiều. Trong đó phải kể đến hội
thảo quốc tế do Viện hàn lâm khoa học xã hội Việt Nam và Ủy ban nhân dân
tỉnh Hà Tĩnh phối hợp tổ chức: “Đại thi hào Nguyễn Du, Danh nhân văn
hóa Nguyễn Du: Di sản và các giá trị xuyên thời đại”. Kết quả của hội thảo
được tập hợp lại trong cuốn sách “Di sản văn chương Đại thi hào Nguyễn
Du- 250 năm nhìn lại”.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
http://lrc.tnu.edu.vn
5
Từ khi xuất bản cuốn sách đến nay ngoài Lời đầu sách mang tính giới
thiệu tổng quát về cuốn sách và điểm tên trong bài nghiên cứu của Bùi Việt
Thắng, hiện chưa có bài viết hay công trình đánh giá về cuốn sách, luận văn
này nhằm đánh giá những nét mới trong nghiên cứu, phê bình về Nguyễn Du
và Truyện Kiều, đặc biệt là những cách vận dụng những lý thuyết mới trong
nghiên cứu phê bình.
3. Mục đích nghiên cứu
Luận văn này nhằm tập trung vào những điểm mới về nghiên cứu, phê
bình trong cuốn sách “Di sản văn chương Đại thi hào Nguyễn Du- 250 năm
nhìn lại”, so với một số bài viết về Truyện Kiều trên tạp san Văn Sử Địa, Đại
học sư phạm (Hà Nội, hồi những năm 1950), đặc biệt là cuốn kỷ yếu Kỷ niệm
200 năm năm sinh Nguyễn Du (Hà Nội, 1965). Chúng tôi không có tham
vọng đi vào tất cả những vấn đề mà cuốn sách đặt ra mà chỉ khảo sát, đánh
giá những nét mới về lý thuyết nghiên cứu, phê bình Nguyễn Du, đặc biệt với
Truyện Kiều với những cách diễn dịch khác nhau, các cách vận dụng lý
thuyết mới như tiếp nhận văn học, phân tâm học, tự sự học…
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
4.1. Đối tượng nghiên cứu
Như tên đề tài đã xác định, chúng tôi tập trung vào những điểm mới
trong nghiên cứu Nguyễn Du và Truyện Kiều, lấy công trình “Di sản văn
chương Đại thi hào Nguyễn Du- 250 năm nhìn lại” làm đối chứng và có so
sánh với tạp san Văn sử địa, Đại học sư phạm và kỷ yếu Kỷ niệm 200 năm
năm sinh Nguyễn Du .
4.2. Phạm vi nghiên cứu
4.2.1. Phạm vi tư liệu
Phạm vi nghiên cứu của luận văn Đổi mới lý thuyết nghiên cứu, phê
bình văn học qua kỷ yếu “Di sản văn chương đại thi hào Nguyễn Du-250
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
http://lrc.tnu.edu.vn
6
năm nhìn lại”( 2015), chúng tôi tiến hành nghiên cứu bằng khả năng hiểu
biết của mình đồng thời có sử dụng các bài báo, tạp chí, giáo trình, chuyên
luận của các tác giả trong và ngoài nước liên quan đến vấn đề nghiên cứu.
4.2.2. Phạm vi nội dung
Thực hiện đề tài này chúng tôi không có tham vọng đi vào tất cả mọi
vấn đề mà cuốn sách đặt ra, chúng tôi chỉ tập trung cơ bản vào những bài
nghiên cứu về Truyện Kiều để thấy những khía cạnh mới mẻ liên quan đến đề
tài của mình như vận dụng lý thuyết tiếp nhận, phân tâm học, tự sự học đồng
thời một số chỗ có so sánh với hướng tiếp cận thi pháp học, văn hóa học, liên
văn bản…
5. Phương pháp nghiên cứu
5.1. Phương pháp so sánh
Luận văn vận dụng phương pháp so sánh để thấy được những chuyển
biến mới trong lịch sử tiếp nhận Truyện Kiều.
5.2. Phương pháp tiếp cận văn hóa
Chú ý đến hoàn cảnh lich sử gắn với các kiểu người đọc khác nhau, sự
chi phối của hệ tư tưởng, trường văn hóa, quan hệ giao lưu văn hóa quốc tế
trong tiếp nhận Truyện Kiều.
5.2. Phương pháp liên ngành
Để bổ sung, làm rõ những vấn đề trong tranh luận về Truyện Kiều.
Ngoài ra luận văn còn vận dụng kết hợp các phương pháp nghiên cứu
khác như thống kê, phân loại, phân tích, tổng hợp.
6. Đóng góp của luận văn
Luận văn này nhằm đánh giá những nét mới về lý thuyết nghiên cứu
phê bình về Nguyễn Du và Truyện Kiều, đồng thời thấy sự vận dụng các lý
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
http://lrc.tnu.edu.vn
7
thuyết mới như tự sự học, phân tâm học, lý thuyết tiếp nhận và người đọc
trong cuốn kỷ yếu lần này. Qua đó luận văn chỉ ra sự chuyển biến, thay đổi
trong lý luận nghiên cứu phê bình văn học sau 50 năm đối với việc nghiên
cứu, phê bình Truyện Kiều(1965-2015). Nói cách khác luận văn vừa đề cập
đến đổi mới lý luận phê bình văn học trong 50 năm nói chung vừa nhấn mạnh
những thành tựu mới trong nghiên cứu Truyện Kiều nói riêng.Những vấn đề
mới mẻ trong lí luận và thực tiễn giúp mở ra những cách tiếp cận mới trong
giảng dạy, học tập và nghiên cứu phê bình về Nguyễn Du và Truyện Kiều.
7. Cấu trúc luận văn
Ngoài phần Mở đầu và Kết thúc, Luận văn gồm 4 chương :
Chương 1 Tổng quan nghiên cứu, trong chương này chúng tôi làm rõ
bối cảnh xuất hiện của cuốn sách trong đời sống nghiên cứu phê bình Nguyễn
Du và Truyện Kiều trong những năm gần đây.
Chương 2 Vận dụng lý thuyết tiếp nhận trong nghiên cứu, phê bình
Truyện Kiều, trong chương này chúng tôi làm sáng tỏ lý thuyết tiếp nhận
Truyện Kiều trong những giai đoạn khác nhau gắn với các kiểu người đọc
khác nhau, đồng thời thấy được sự sáng tạo, tiếp nhận của Nguyễn Du trong
việc vay mượn cốt truyện nước ngoài.
Chương 3 Vận dụng phân tâm học trong nghiên cứu, phê bình
Truyện Kiều, trong chương này chúng tôi làm rõ hơn sự thay đổi từ phân tâm
học tiểu sử sang phân tâm học cấu trúc, làm sáng tỏ thêm những ứng dụng
phân tâm học trong nghiên cứu Truyện Kiều gần đây.
Chương 4 Vận dụng tự sự học trong nghiên cứu, phê bình Truyện Kiều,
trong chương này chúng tôi cố gắng làm sáng tỏ thêm việc thay đổi mô hình
tự sự của tác phẩm, khẳng định những sáng tạo của Nguyễn Du trong thể loại
truyện thơ Nôm đặc trưng của dân tộc.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
http://lrc.tnu.edu.vn
8
CHƯƠNG 1
TỔNG QUAN NGHIEN CỨU
1.1. Nhìn lại phương pháp nghiên cứu phê bình Truyện Kiều dịp kỷ niệm
200 năm năm sinh Nguyễn Du(1965)
1.1.1. Bối cảnh chính trị - xã hội – văn hóa
Sau khi hiệp định Giơnevơ được kí kết(1954), đất nước tạm chia cắt
thành hai miền, miền Bắc đi lên xây dựng xã hội chủ nghĩa, miền Nam tiếp
tục cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc. Ở miền Bắc, sau khi khôi phục kinh tế,
thực hiện kế hoạch 5 năm lần thứ nhất kinh tế xã hội bước đầu đã đạt những
thành tựu nhất định, trở thành hậu phương lớn chi phối cho chiến trường miền
Nam. Tuy nhiên từ cuối năm 1964, Mỹ leo thang đánh phá miền Bắc, cả hai
miền tiến hành cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước do đó điều kiện kinh tế
gặp vô vàn khó khăn. Bên cạnh đó do vận hành cơ chế tập trung quan liêu bao
cấp nên sản xuất trì trệ, chủ yếu trông chờ sự viện trợ, ủng hộ của các nước
phe xã hội chủ nghĩa, quan hệ giao lưu quốc tế hạn hẹp.
Về văn hóa xã hội, do hệ thống tư tưởng macxit chi phối mọi hoạt động
văn hóa xã hội nên nhìn chung đề cao tính cộng đồng, tính nhân dân, tính giai
cấp trong mọi lĩnh vực của đời sống văn hóa. Việc tiếp cận với những tư
tưởng phương Tây ở miền Bắc hầu như không có, quan điểm macxit, phê bình
xã hội học giữ địa vị thống trị trong văn học nghệ thuật, các hệ tư tưởng khác
bị bài xích thậm chí bị coi là phản động. Các lý thuyết văn học giai đoạn này
chủ yếu được tiếp nhận từ Liên Xô, hầu như không có điều kiện giao lưu văn
hóa quốc tế .
Năm 1965, Đảng và nhà nước tổ chức kỷ niệm 200 năm năm sinh Nguyễn
Du, đây là dịp tôn vinh lớn lao Nguyễn Du và kiệt tác Truyện Kiều tuy nhiên
đó cũng là dịp cổ vũ tinh thần dân tộc, tinh thần chiến đấu ở cả hai miền. Sự
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
http://lrc.tnu.edu.vn
9
kiện này thu hút được nhiều nhà nghiên cứu phê bình Truyện Kiều trong đó có
nhiều bài với mục đích lấy xưa nói nay, lấy Truyện Kiều để phục vụ cuộc
kháng chiến chống Mỹ.
1.1.2. Nhìn lại phương pháp nghiên cứu phê bình Truyện Kiều dịp kỷ
niệm 200 năm năm sinh Nguyễn Du(1965)
Giai đoạn 1945-1975, do những khó khăn về chính trị, xã hội, đất nước
trải qua hai cuộc chiến tranh ác liệt, quan hệ quốc tế chưa có điều kiện mở
rộng nên chủ yếu nghiên cứu phê bình theo quan điểm Macxit quan tâm đến
các vấn đề xã hội, đấu tranh giai cấp, chống phong kiến, khuynh hướng phê
bình xã hội học, phê bình hệ tư tưởng chi phối mạnh mẽ và chủ yếu tập trung
vào giá trị phục vụ tư tưởng của Truyện Kiều ( tiêu biểu như các bài phê bình
Truyện Kiều của Hoài Thanh, Minh Tranh, Trần Đức Thảo, Hoàng Xuân
Nhị). Trong giai đoạn này, nhất là sau năm 1954, việc nghiên cứu Truyện
Kiều gắn với hiện thực đời sống theo quan điểm macxit đã chi phối mạnh mẽ
các nhà nghiên cứu phê bình do đó không tránh khỏi khuynh hướng xã hội
học dung tục. Năm 1955, tạp san Đại học Sư phạm đã dành riêng các số 3,4
để kỷ niệm Nguyễn Du, trong đó tập hợp khá nhiều bài phê bình tiêu biểu
như : Lịch sử vấn đề Truyện Kiều, Tính chất và mức độ chống phong kiến của
Truyện Kiều của Trương Tửu, Đặc sắc văn học cổ điển Việt Nam qua nội
dung Truyện Kiều của Đặng Thai Mai, Căn bản của chủ nghĩa nhân đạo
chống phong kiến trong Truyện Kiều của Hoàng Xuân Nhị…Bên cạnh đó,
Minh Tranh trên tạp san Văn Sử Địa cũng có bài Tìm hiểu Truyện Kiều và
Nguyễn Du, trong đó tác giả quy các nhân vật vào các tầng lớp cụ thể trong xã
hội, lí giải các xung đột truyện trên tinh thần mâu thuẫn, xung đột giai cấp,
ông xếp Kiều vào tầng lớp phong kiến thất thế, Mã Giám Sinh, Tú Bà, Thúc
Sinh là tầng lớp con buôn, Hoạn Thư, Hồ Tôn Hiến là đại phong kiến, Từ Hải
là nông dân nổi dậy… Tác giả cho rằng việc Thúy Kiều phải bán mình rồi rơi
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
http://lrc.tnu.edu.vn
10
vào tay Mã Giám Sinh, Tú Bà và cho đó là : “thật đúng là sự khuất phục đến
sát đất của một giai cấp thất thế, suy tàn"[23, 52], dưới cái nhìn của Minh
Tranh mọi xung đột trong tác phẩm đều trở thành xung đột giữa tầng lớp nhà
buôn với tầng lớp phong kiến, giữ kinh tế thị dân với kinh tế phong kiến, giữa
đạo đức thị dân với đạo đức phong kiến [52]. Ông tiếp tục lí giải việc Kiều
gặp Từ Hải và cho đó là “sự đồng tình giữa tầng lớp thuần phong kiến đang
thất thế với phong trào nông dân thiếu cảnh giác” [24, 52]. Tuy nhiên đó
chính là dịp tốt để tầng lớp thuần phong kiến lợi dụng và phục vụ cho lợi ích
của bản thân họ như việc dây cát nhờ bóng cây, Kiều còn lợi dụng để báo thù
cho giai cấp của mình (báo ân, báo oán), sau đó Kiều khuyên Từ Hải ra hàng
với những luận điệu che giấu tính chất của một giai cấp từ lâu đã thống trị
nhân dân ta, giai cấp ấy đã trà trộn vào hàng ngũ Từ Hải để làm nội ứng cho
Hồ Tôn Hiến (đại phong kiến), lung lạc Từ Hải để củng cố lại địa vị của
mình, chế độ phong kiến được lập lại, lợi dụng nông dân để nhảy lên thống
trị, giai cấp thuần phong kiến trở lại cuộc đời :
- Nghìn năm dằng dặc quan giai lần lần
- Phong lưu phú quý ai bì
Vườn xuân một cửa đề bia muôn đời
Theo quan điểm Minh Tranh, Kiều và Từ Hải là hai con người từ hai
giai cấp đối lập nhau nên không thể cùng chung ý nghĩ được, tâm lý Kiều là
tâm lý chung của giai cấp địa chủ nước ta. Như vậy xã hội Truyện Kiều chính
là xã hội Việt Nam cuối thế kỉ XVIII đầu thế kỉ XIX với những nét hiện thực
đương thời đó là mâu thuẫn quyết liệt giữa nông dân với phong kiến, giữa
phong kiến thuần túy với phong kiến kinh doanh, bản chất phong kiến xảo
quyệt mưu mô, nông dân sơ hở, thiếu cảnh giác nên thất bại.
Tiếp tục lối phê bình đó, năm 1956 trên tạp san Đại học sư phạm, Trần
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
http://lrc.tnu.edu.vn
11
Đức Thảo cho công bố bài Nội dung xã hội của Truyện Kiều, trong đó Trần
Đức Thảo tìm hiểu kĩ hơn về thành phần giai cấp của các nhân vật như gia
đình Kiều thuộc tầng lớp trung gian trong xã hội phong kiến (tiểu phong kiến)
vì có khung cửi, gói may, đi bộ chứ không đi ngựa như bọn nhà giàu, Kim
Trọng thuộc thành phần phong kiến thống trị vì có ngựa câu dòn, có kẻ hầu,
quần áo sang trọng, có nhiều ruộng đất… Quá trình gia đình Kiều bị vu oan,
Kiều phải bán mình nơi lầu xanh đánh dấu sự tan rã xã hội phong kiến, quá
trình phân hóa giai cấp phong kiến. Lí giải mâu thuẫn Tài- Mệnh trong truyện,
Trần Đức Thảo cho xuất phát từ kinh nghiệm thực tế xã hội, họ có tài nhưng
không được sử dụng và còn bị bọn quý tộc, quan liêu đàn áp có khi tài thành
tai vạ là vậy [15, 41]. Việc Kiều đến với Thúc Sinh được Trần Đức Thảo cho
đó là Kiều tìm lối thoát trong thành phần phú thương, tuy nhiên trong liên
minh phú thương với đại phong kiến (Hoạn Thư), phú thương vẫn chịu lép vế
nên Thúc Sinh không thể che chở cho Kiều, bởi Hoạn Thư luôn giữ thể diện
và lập lại trật tự phong kiến, ép Kiều thành con ở chứ không hẳn là ghen
tuông kiểu đàn bà, trên thực tế Hoạn Thư coi thường, khinh bỉ Thúc Sinh :
- Ví bằng thú thật cùng ta
Cũng dong kẻ dưới mới là lượng trên
- Làm ra con ở chúa nhà đôi nơi
- Hoa nô truyền dạy đổi tên
Buồng the dậy ép vào phiên thị tỳ.
Cũng theo cách phê bình xã hội học, Trần Đức Thảo cho rằng Kiều đến
với Từ Hải có động cơ chính trị rất rõ rệt đó là việc Kiều tìm đường giải
phóng trong phong trào nông dân, lợi dụng nông dân để củng cố địa vị của
mình. Tuy nhiên trên thực tế Từ Hải chưa thể đấu tranh vì nhân dân với nghĩa
phục vụ nhân dân mà chỉ là kiểu anh hùng cá nhân, lãng mạn [35, 41].
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
http://lrc.tnu.edu.vn
12
- Giang hồ quen thói vẫy vùng
Gươm đàn nửa gánh non sông một chèo.
- Triều đình riêng một góc trời
- Nghênh ngang một cõi biên thùy
Trước âm mưu của Hồ Tôn Hiến, Kiều khuyên Từ Hải ra hàng đó là sự
trở lại tham vọng của bọn tiểu phong kiến, nhằm củng cố lại địa vị của mình.
Nếu trước Cách mạng, Trương Tửu vận dụng phân tâm học vào phê bình
Truyện Kiều với rất nhiều nhận xét, đánh giá gây dư luận trái chiều đương
thời thì sau Cách mạng quan điểm macxit lại chi phối mạnh mẽ trong phê
bình Truyện Kiều của ông nhất là vấn đề chống phong kiến diễn ra sôi nổi
giữa thập niên 50. Trên tạp san Đại học Sư phạm năm 1955, Trương Tửu
công bố bài Tính chất và mức độ chống phong kiến của Truyện Kiều, trong đó
Trương Tửu có những trao đổi lại với Hoàng Xuân Nhị, Trần Đức Thảo về
những khía cạnh chưa đồng tình, những nhận xét chưa bao quát đồng thời
nhấn mạnh tính chất chống phong kiến của Truyện Kiều chính là đề cao ý chí
đấu tranh mạnh bạo của con người, đó chính là sự tán thành của Nguyễn Du
với tư tưởng chống lại lễ giáo, luân lí, pháp luật phong kiến như tự do yêu
đương luyến ái, treo ấn từ quan vì tình và ông cũng cho rằng chỉ khi nào con
người chống lại những yếu tố phong kiến thì mới có hạnh phúc. Trương Tửu
chỉ ra nhiều lần chiến thắng của những người chống phong kiến nhưng cũng
chỉ ra nguyên nhân thất bại trong cuộc chiến này là do con người còn vướng
vào ý thức hệ phong kiến, rõ nhất là sự thất bại của Từ Hải. Vấn đề chống
phong kiến trở thành vấn đề trung tâm được rất nhiều nhà phê bình quan tâm
trong giai đoạn này. Có thể nói các nhà phê bình Trương Tửu, Trần Đức
Thảo, Minh Tranh đã xem Truyện Kiều như cuốn sử về xã hội Việt Nam trong
một giai đoạn, các nhân vật được gắn với những giai cấp, tầng lớp nhất định
và gắn vào cuộc đấu tranh giai cấp, gắn tác phẩm quá khứ với những vấn đề
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
http://lrc.tnu.edu.vn
13
thực dụng của hiện tại, điều đó vô hình đã làm giảm giá trị phê bình Truyện
Kiều, cũng như giá trị tác phẩm. Việc cố gắng đem “ánh sáng chủ nghĩa Mác Lênin” soi rọi Truyện Kiều trong thời gian này cho thấy vấn đề Truyện Kiều
không chỉ bàn ở phạm vi nghệ thuật mà trở thành phong trào thảo luận chính
trị sôi nổi, rộng rãi gắn với đấu tranh chống phong kiến, giải phóng giai cấp.
Đến dịp kỷ niệm Nguyễn Du năm 1965, những vấn đề trên vẫn tiếp tục
được nghiên cứu rộng rãi hơn với những bài phê bình của Hoàng Minh Giám,
Nguyễn Đình Thi, Hà Huy Giáp, Xuân Diệu, Hoài Thanh, Trần Văn Giàu,
Lưu Trọng Lư, Đặng Thanh Lê, Nguyễn Lộc... Quan điểm macxit, phê bình
xã hội học lúc này giữ địa vị thống trị, những vấn đề về giai cấp, chống phong
kiến, lập trường tư tưởng Nguyễn Du tiếp tục được đề cập hầu hết trong các
bài phê bình và tập trung vào một số vấn đề sau :
1) Về tư tưởng Nguyễn Du, các nhà nghiên cứu cho rằng Nguyễn Du bị
hạn chế trong ý thức giai cấp và thời đại nên không tìm được hướng giải
quyết mâu thuẫn giai cấp nên đi tìm giải pháp trong triết học duy tâm thần bí
như đề cập mệnh trời, tu tâm, coi đó là “thái độ tiêu cực thỏa hiệp trước trật tự
phong kiến” [59, 21]. Hoàng Minh Giám cũng chỉ ra điểm hạn chế trong tư
tưởng Nguyễn Du là định mệnh, tài- mệnh ghét nhau, mặc dù có cảm tình với
nông dân nhưng chưa tin nông dân, nhìn chung “Nguyễn Du lúng túng trong
vòng vây ý thức hệ phong kiến, không tìm được hướng đi của đời mình và vì
vậy đã rơi vào tư tưởng bi quan, tiêu cực”[59, 25]. Hà Huy Giáp cũng cho
rằng mặc dầu Nguyễn Du ca ngợi Từ Hải nhưng ông không tin ở khả năng và
lực lượng nông dân, ông cũng nhấn mạnh cần biến ước mơ của Nguyễn Du
thành hiện thực đó là giải phóng nhân dân khỏi áp bức. Trần Văn Giàu thừa
nhận sự gần gũi với tầng lớp dưới, sự quan tâm đến người phụ nữ, tố cáo một
số người của tầng lớp phong kiến nhưng “còn trật tự phong kiến, nguyên lý
xã hội phong kiến thì Nguyễn Du không hề đặt thành vấn đề ”[59, 271]. Đồng
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
http://lrc.tnu.edu.vn
14
thời Trần Văn Giàu cũng chỉ ra Nguyễn Du chưa có kết luận nào cho cảnh
đau lòng, nếu có thì mơ hồ, chưa tìm ra vấn đề cơ bản của thời đại và càng
không phát hiện được cách giải quyết vấn đề cơ bản đó [59, 277], bên cạnh đó
tác giả cũng khẳng định tư tưởng định mệnh cũng là nhược điểm cơ bản trong
thế giới quan của Nguyễn Du, đó cũng là hạn chế chung của thời đại, điều đó
làm nhụt tinh thần đấu tranh của con người để giải phóng mình, hơn nữa tư
tưởng định mệnh còn bị bọn thống trị, bọn bồi bút lợi dụng nhằm đánh lạc
hướng tinh thần đấu tranh của nhân dân[59]. Tóm lại về mặt tư tưởng Nguyễn
Du “vừa có yếu tố phản phong vừa có yếu tố phong kiến” (Đặng Thanh Lê)
hoặc là dừng lại nửa chừng trên đường phản phong [59].
2) Đề cao giá trị nhân đạo của Truyện Kiều, các nhà nghiên cứu phê
bình Hoài Thanh, Xuân Diệu, Cao Huy Đỉnh… đều nhấn mạnh giá trị nhân
đạo là một thành tựu lớn của tác phẩm. Đó là sự cảm thương của Nguyễn Du
với con người nói chung, đặc biệt ông quan tâm đến người tầng lớp dưới,
người phụ nữ, Trần Văn Giàu cho rằng Nguyễn Du rất gần gũi với nhân dân
lao động và ông đã “nói chuyện thẳng với quả tim của con người” [59, 269].
Trong bài Nguyễn Du – một trái tim lớn, một nghệ sĩ lớn, Hoài Thanh nhấn
mạnh Truyện Kiều chính là lời phát biểu của Nguyễn Du trước vấn đề của
thời đại, đó chính là một tiếng kêu thương não nùng, đau đớn luôn văng vẳng
bên tai[59, 149]. Hoài Thanh cũng cho rằng Nguyễn Du kịch liệt phê phán
sức mạnh tác oai, tác quái của đồng tiền với một thái độ hằn học, khinh bỉ
trước cả một xã hội chạy theo tiền. Xuân Diệu cho rằng cách kết thúc Truyện
Kiều với màn tái hợp Kim – Kiều là bản cáo trạng cuối cùng của tác phẩm,
bởi tái hợp nhưng không có quan hệ vợ chồng, sau bao ê chề nhục nhã Kiều
thấy mình không còn xứng đáng với chàng Kim nên Yêu nhau thì lại bằng
mười phụ nhau. Cao Huy Đỉnh đi từ những triết lý Phật giáo trong Truyện
Kiều như mệnh, nghiệp để chỉ ra tiếng nói bi quan, yếm thế của Nguyễn Du,
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
http://lrc.tnu.edu.vn
- Xem thêm -