Đăng ký Đăng nhập
Trang chủ Giáo dục - Đào tạo Cao đẳng - Đại học Đối chiếu thuật ngữ xã hội học Anh-Việt...

Tài liệu Đối chiếu thuật ngữ xã hội học Anh-Việt

.PDF
220
338
148

Mô tả:

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI -------------------- NGÔ THỊ THANH VÂN ĐỐI CHIẾU THUẬT NGỮ XÃ HỘI HỌC ANH-VIỆT LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ HỌC Hà Nội-2019 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI -------------------- NGÔ THỊ THANH VÂN ĐỐI CHIẾU THUẬT NGỮ XÃ HỘI HỌC ANH-VIỆT Chuyên ngành: Ngôn ngữ học so sánh, đối chiếu Mã số 9222024 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC GS.TS Lê Quang Thiêm Hà Nội-2019 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu do bản thân tôi thực hiện. Các số liệu và kết quả được nêu trong luận án là trung thực và chưa từng được các tác giả khác công bố. Tác giả luận án Ngô Thị Thanh Vân LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành tới các thầy cô trong Khoa Ngôn ngữ học, Học viện Khoa học Xã hội, Viện Hàn lâm Khoa học Việt Nam đã truyền thụ cho tôi những kiến thức quý báu trong thời gian học tập và nghiên cứu. Lời cảm ơn sâu sắc nhất xin được gửi tới thầy giáo hướng dẫn, GS.TS Lê Quang Thiêm, người thầy uyên bác và rất mực nhân từ đã tận tình chỉ bảo và động viên tôi trong quá trình hoàn thành luận án. Xin cảm ơn Ban Giám hiệu trường Đại học Công đoàn, đồng nghiệp và bạn bè đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong thời gian học tập. Lời cảm ơn đặc biệt xin gửi tới những người thân yêu trong gia đình đã chia sẻ khó khăn và động viên tôi hoàn thành luận án. Tác giả luận án Ngô Thị Thanh Vân MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN LỜI CẢM ƠN MỤC LỤC DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT DANH MỤC BẢNG MỞ ĐẦU ............................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA LUẬN ÁN ....................................................................................... 7 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu .................................................................... 7 1.1.1. Tình hình nghiên cứu thuật ngữ trên thế giới ............................................. 7 1.1.2. Tình hình nghiên cứu thuật ngữ ở Việt Nam .............................................. 9 1.2. Cơ sở lí luận ................................................................................................. 15 1.2.1 Thuật ngữ và các khái niệm liên quan ....................................................... 15 1.2.2. Ngôn ngữ học đối chiếu ............................................................................ 24 1.2.3. Lý thuyết định danh .................................................................................. 29 1.2.4. Quan niệm về dịch thuật ........................................................................... 37 Tiểu kết ................................................................................................................ 43 CHƯƠNG 2: ĐỐI CHIẾU ĐẶC ĐIỂM CẤU TẠO CỦA THUẬT NGỮ XÃ HỘI HỌC ANH -VIỆT ....................................................................................... 44 2.1. Quan niệm về thuật ngữ tiếng Anh và tiếng Việt ........................................ 44 2.1.1. Khái niệm từ và cụm từ tiếng Anh và tiếng Việt ...................................... 44 2.1.2. Các thành tố trực tiếp cấu tạo thuật ngữ ................................................... 53 2.1.3. Đặc điểm cấu tạo thuật ngữ xã hội học Anh- Việt .................................... 56 2.2. Đối chiếu cấu tạo thuật ngữ xã hội học Anh-Việt là từ ............................... 58 2.2.1. Quan niệm về mô hình cấu tạo.................................................................. 58 2.2.2. Đối chiếu cấu tạo thuật ngữ xã hội học Anh-Việt là từ đơn ..................... 58 2.2.3. Đối chiếu cấu tạo thuật ngữ xã hội học Anh-Việt là từ ghép ................... 59 2.2.4. Tương đồng và khác biệt về cấu tạo của thuật ngữ xã hội học Anh-Việt là từ .......................................................................................................................... 75 2.3. Đối chiếu cấu tạo thuật ngữ xã hội học Anh- Việt là cụm từ ...................... 77 2.3.1. Đối chiếu cấu tạo thuật ngữ xã hội học Anh-Việt là cụm danh từ............ 77 2.3.2. Đối chiếu cấu tạo thuật ngữ xã hội học Anh-Việt là cụm động từ ........... 82 2.3.3. Tương đồng và khác biệt về cấu tạo của thuật ngữ xã hội học Anh-Việt là cụm từ .................................................................................................................. 84 Tiểu kết ................................................................................................................ 85 CHƯƠNG 3: ĐỐI CHIẾU ĐẶC TRƯNG ĐỊNH DANH THUẬT NGỮ XÃ HỘI HỌC ANH -VIỆT ....................................................................................... 87 3.1. Đặc trưng định danh ..................................................................................... 87 3.1.1. Đặc trưng định danh thuật ngữ.................................................................. 87 3.1.2. Đặc trưng định danh thuật ngữ xã hội học Anh- Việt............................... 89 3.1.3. Các phạm vi nội dung chính của thuật ngữ xã hội học Anh-Việt ............. 90 3.2. Đặc trưng đơn vị định danh thuật ngữ xã hội học Anh-Việt ....................... 91 3.2.1. Đặc trưng đơn vị định danh cơ bản của thuật ngữ xã hội học Anh-Việt .. 91 3.2.2. Đặc trưng đơn vị định danh thứ cấp của thuật ngữ xã hội học Anh- Việt 92 3.3. Đối chiếu các đặc trưng định danh của thuật ngữ xã hội học Anh- Việt ... 117 Tiểu kết .............................................................................................................. 120 CHƯƠNG 4: KIỂM ĐỊNH VÀ CHUẨN HÓA KẾT QUẢ ĐỐI DỊCH THUẬT NGỮ XÃ HỘI HỌC ANH-VIỆT ..................................................................... 122 4.1. Tương đương dịch thuật ............................................................................. 122 4.1.1. Khái niệm tương đương trong dịch thuật ................................................ 122 4.1.2. Tương đương dịch thuật ngữ ................................................................... 125 4.2. Kiểm định kết quả dịch thuật ngữ xã hội học Anh-Việt ............................ 126 4.2.1. Những biểu thức ngôn ngữ đích không đưa vào đối chiếu ..................... 127 4.2.2. Về cấu tạo thuật ngữ xã hội học Anh-Việt.............................................. 128 4.2.3. Về nội dung được biểu đạt của thuật ngữ xã hội học Anh-Việt ............. 133 4.3. Chuẩn hóa thuật ngữ xã hội học Anh-Việt ................................................ 136 4.3.1. Khái niệm chuẩn hóa ............................................................................... 136 4.3.2. Chuẩn hóa về cấu tạo thuật ngữ xã hội học Anh- Việt ........................... 138 4.3.3. Chuẩn hóa về nội dung thuật ngữ xã hội học Anh- Việt ........................ 141 4.3.4. Kết quả chuẩn hoá TNXHH Anh-Việt.................................................... 145 Tiểu kết .............................................................................................................. 146 KẾT LUẬN ....................................................................................................... 148 DANH MỤC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ .................................................. 151 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Ý nghĩa Chữ viết tắt C Thành tố chính P Thành tố phụ TNXHH Thuật ngữ xã hội học DANH MỤC BẢNG Tên gọi Trang Bảng 2.1. Thành tố cấu tạo TNXHH Anh- Việt là từ 55 Bảng 2.2. Thành tố cấu tạo TNXHH Anh- Việt là cụm từ 55 Bảng 2.3. Cấu tạo TNXHH Anh-Việt 57 Bảng 2.4. TNXHH Anh -Việt là từ đơn 59 Bảng 2.5. TNXHH Anh-Việt là từ ghép 60 Bảng 2.6. TNXHH Anh-Việt từ ghép đẳng lập 61 Bảng 2.7. Từ loại của TNXHH Anh- Việt từ ghép đẳng lập 62 Bảng 2.8. TNXHH Anh-Việt là từ ghép chính phụ 65 Bảng 2.9. TNXHH Anh-Việt cấu tạo theo mô hình chính phụ 65 Bảng 2.10. TNXHH Anh-Việt cấu tạo theo mô hình phụ chính 70 Bảng 2.11. Mô hình cấu tạo TNXHH Anh-Việt là từ ghép chính phụ 74 Bảng 2.12. TNXHH Anh- Việt là cụm từ 77 Bảng 2.13. TNXHH Anh- Việt là cụm danh từ 81 Bảng 3.1. Đặc trưng định danh TNXHH Anh-Việt về các khái niệm 98 xã hội học Bảng 3.2. Đặc trưng định danh TNXHH Anh-Việt về phương pháp 101 nghiên cứu xã hội học Bảng 3.3. Đặc trưng định danh TNXHH Anh-Việt về hành động và 103 tương tác xã hội Bảng 3.4. Đặc trưng định danh TNXHH Anh-Việt về tổ chức xã hội 107 và thiết chế xã hội Bảng 3.5. Đặc trưng định danh TNXHH Anh-Việt về cơ cấu xã hội 110 Bảng 3.6. Đặc trưng định danh TNXHH Anh-Việt về văn hóa 112 Bảng 3.7. Đặc trưng định danh TNXHH Anh-Việt về cá nhân và xã 114 hội hoá Bảng 3.8. Đặc trưng định danh TNXHH Anh-Việt về biến đổi xã hội 116 Bảng 3.9. Tổng hợp đơn vị định danh TNXHH Anh- Việt 117 Bảng 3.10. Tổng hợp đặc trưng đơn vị định danh thứ cấp của TNXHH 118 Anh-Việt Bảng 4.1. Tương đương đơn vị dịch TNXHH Anh- Việt 129 Bảng 4.2. THXHH Anh- Việt cần được chuẩn hóa 135 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Thuật ngữ là từ ngữ biểu thị các khái niệm, đối tượng của một ngành khoa học cụ thể. Thuật ngữ là phần rất quan trọng và chiếm tỉ lệ lớn trong hệ thống từ vựng của một ngành khoa học và phản ánh trình độ phát triển của ngành đó. Tuy nhiên, cấu trúc thuật ngữ và hệ thống thuật ngữ của một ngành khoa học được thể hiện trong các ngôn ngữ khác nhau. Bởi vậy, sự chuyển giao thuật ngữ chính là sự chuyển giao tri thức. Một ngành khoa học muốn phát triển phải có một hệ thống thuật ngữ phong phú và đủ mạnh phản ánh hệ thống khái niệm của ngành khoa học đó. Xã hội học xuất hiện ở Châu Âu vào thế kỷ XIX. Tuy ra đời muộn hơn so với các ngành khoa học khác, nhưng ngành xã hội học phát triển nhanh và trở thành một trong các ngành khoa học mũi nhọn trong hệ thống các khoa học xã hội. Xã hội học là ngành khoa học gắn liền với quá trình phát triển và biến đổi xã hội. Xã hội học hình thành và phát triển trong mối quan hệ với nhiều ngành khoa học xã hội khác như triết học, kinh tế học, luật học v.v. Được đưa vào giảng dạy tại trường đại học Việt Nam những năm 1990, xã hội học dần được quan tâm và khẳng định vị trí quan trọng của mình trong hệ thống khoa học trong nước. Đến nay, xã hội học không ngừng phát triển và đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của đời sống con người. Các nghiên cứu về xã hội học xuất phát từ hiện thực xã hội và đã giải đáp được những câu hỏi cuộc sống sinh động đặt ra. Xã hội học dần dần khẳng định được vị trí quan trọng của mình trong hệ thống các ngành khoa học và giành được sự quan tâm của các nhà khoa học và xã hội. Bởi vậy, Nghị quyết 26 của Bộ chính trị Trung ương Đảng cộng sản Việt Nam khóa V đã khẳng định xã hội học là một trong bốn ngành cần được phát triển nhanh. Hệ thống thuật ngữ là công cụ, là bộ phận cấu thành nên tri thức của một ngành khoa học. Hiện nay, ngành xã hội học ở Việt Nam đang phát triển nhanh và cần một hệ thống thuật ngữ khoa học phong phú và chuẩn mực. Tuy vậy, hệ thuật ngữ xã hội học tiếng Việt hiện nay với số lượng thuật ngữ hạn chế chưa 1 đáp ứng được yêu cầu đó. Để phục vụ cho sự phát triển nhanh của ngành xã hội học trong nước thì việc xây dựng và hoàn thiện hệ thuật ngữ của ngành là một việc làm cần thiết. Các công trình nghiên cứu về thuật ngữ xã hội học ở Việt Nam có số lượng khiêm tốn và số lượng thuật ngữ xã hội học được chuyển dịch từ tiếng nước ngoài sang tiếng Việt chưa nhiều. Việc vay mượn thuật ngữ tiếng Anh nói chung còn khá phổ biến. Bên cạnh đó, đến nay chưa có công trình nào nghiên cứu chuyên sâu về đối chiếu hệ thuật ngữ xã hội học tiếng Anh và thuật ngữ xã hội học tiếng Việt. Để thực hiện tốt vai trò quan trọng của mình trong sự phát triển của xã hội, cũng như để ngày càng phát triển lớn mạnh, xã hội học đặc biệt là hệ thuật ngữ xã hội học cần được nghiên cứu sâu rộng hơn cả về lý luận và thực tiễn. Tiếng Anh và tiếng Việt là hai ngôn ngữ khác nhau về loại hình và ngữ hệ. Vì vậy, con đường duy nhất để nghiên cứu hai hệ thuật ngữ là so sánh, đối chiếu để làm rõ điểm tương đồng và khác biệt giữa chúng. Vì những lí do trên đây, chúng tôi lựa chọn đề tài “Đối chiếu thuật ngữ xã hội học Anh- Việt” làm đề tài nghiên cứu luận án. Luận án tập trung nghiên cứu, đối chiếu thuật ngữ xã hội học Anh- Việt về cấu tạo và ngữ nghĩa nhằm đưa ra điểm tương đồng và khác biệt về cấu tạo và đặc trưng định danh của thuật ngữ xã hội học tiếng Anh và tiếng Việt dưới ánh sáng lý luận của ngôn ngữ học so sánh đối chiếu. Từ đó, luận án sẽ góp phần xây dựng lý thuyết chung về thuật ngữ học, xây dựng và chuẩn hóa hệ thống thuật ngữ xã hội học tiếng Việt hiện nay. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của luận án là tìm hiểu, đối chiếu nhằm làm sáng tỏ về mặt cấu tạo, đặc trưng định danh của hệ thống thuật ngữ xã hội học trong hai ngôn ngữ Anh và Việt. Trên cơ sở đó, luận án đề xuất các biện pháp cụ thể để chuẩn hóa hệ thuật ngữ xã hội học tiếng Việt. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích trên, luận án giải quyết các nhiệm vụ sau: 2 - Tổng quan tình hình nghiên cứu và hệ thống hóa các quan điểm lý luận về thuật ngữ khoa học trên thế giới và ở Việt Nam, qua đó xác lập cơ sở lý luận cho việc nghiên cứu - Miêu tả, phân tích và đối chiếu đặc điểm cấu tạo của thuật ngữ xã hội học tiếng Anh và tiếng Việt - Đối chiếu đặc trưng định danh của thuật ngữ xã hội học trong hai ngôn ngữ Anh và Việt - Kiểm định thuật ngữ xã hội học Anh-Việt về mặt nội dung và cấu tạo và đề xuất biện pháp chuẩn hoá thuật ngữ xã hội học tiếng Việt trên hai phương diện này 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là các thuật ngữ xã hội học tiếng Anh và thuật ngữ xã hội học tiếng Việt được lấy trong các từ điển, các giáo trình và tài liệu chuyên ngành. Chúng tôi quan niệm thuật ngữ xã hội học là những từ và cụm từ cố định biểu đạt các khái niệm được sử dụng trong lĩnh vực xã hội học. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi nghiên cứu của luận án là đối chiếu các thuật ngữ xã hội học bằng tiếng Anh và tiếng Việt tương ứng trong từ điển thuật ngữ xã hội học và các văn bản khoa học về lĩnh vực xã hội học để tìm ra điểm tương đồng và khác biệt giữa những thuật ngữ này trong hai ngôn ngữ Anh- Việt trên bình diện đồng đại của chúng. Ngôn ngữ cơ sở là tiếng Anh và ngôn ngữ đối chiếu là tiếng Việt. Các thuật ngữ xã hội học trong các ngôn ngữ khác, tên riêng các tổ chức và tên các nhân vật lịch sử liên quan đến lĩnh vực xã hội học không nằm trong phạm vi nghiên cứu của luận án. 4. Phương pháp và ngữ liệu nghiên cứu của luận án 4.1. Phương pháp miêu tả Phương pháp miêu tả được sử dụng để miêu tả đặc điểm cấu tạo chung của nhóm thuật ngữ. Phương pháp này giải đáp các câu hỏi: các thành tố nào cấu tạo nên thuật ngữ, các mô hình kết hợp các thành tố của nhóm thuật ngữ. Bằng 3 cách sử dụng phương pháp này luận án sẽ chỉ ra các đặc trưng cấu tạo, cũng như các đặc điểm định danh, những bất cập và cách chuẩn hoá thuật ngữ xã hội học. 4.2. Phương pháp đối chiếu Phương pháp đối chiếu đặt các đặc điểm hình thái, cấu trúc, ngữ nghĩa của thuật ngữ xã hội học của hai ngôn ngữ Anh- Việt để xem xét điểm tương đồng và khác biệt. Đồng thời, phương pháp đối chiếu được sử dụng để đưa ra các thủ pháp chuyển dịch chính xác thuật ngữ xã hội học tiếng Anh, tạo ra thuật ngữ xã hội học tiếng Việt phù hợp, xử lý những trường hợp không có tương đương trong tiếng Việt. Từ đó, luận án đưa ra nhận xét, đánh giá và đề xuất cách xây dựng thuật ngữ xã hội học chuẩn mực tiếng Việt. Trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi sử dụng đồng thời các phương pháp trên. Tất cả các phương pháp sẽ bổ sung, hỗ trợ cho nhau để giải quyết hiệu quả nhiệm vụ đề ra. 4.3. Thủ pháp nghiên cứu Luận án cũng vận dụng thủ pháp thống kê định lượng, phân tích thành tố, mô hình hóa để giúp cho việc định tính và so sánh đối chiếu sáng tỏ. 4.4. Ngữ liệu nghiên cứu Trong nghiên cứu ngôn ngữ học, ngữ liệu nghiên cứu có vai trò rất quan trọng. Đây là các minh chứng sinh động, cụ thể được sử dụng để tính toán, phân tích, đánh giá và đưa ra các kết luận khoa học có chất lượng. Nguồn ngữ liệu nghiên cứu được chúng tôi lựa chọn trên cơ sở lí luận về thuật ngữ, là công trình nghiên cứu của các nhà chuyên môn uy tín, có chất lượng khoa học. Quan điểm của chúng tôi trong định hướng và lựa chọn thuật ngữ đưa vào đối chiếu là các TNXHH tiếng Anh và các kết quả tương đương dịch tiếng Việt, không sử dụng các kết quả dịch để nguyên dạng, phiên âm, định nghĩa hay giải thích. Nguồn ngữ liệu được chúng tôi sử dụng trong luận án là một số cuốn từ điển TNXHH tiêu biểu, giáo trình và tạp chí chuyên ngành trong đó TNXHH được thể hiện bằng tiếng Anh và Việt tương ứng. Tiêu biểu là các cuốn từ điển chuyên ngành: - Từ điển xã hội học do tác giả Nguyễn Khắc Viện chủ biên năm 1994 do 4 nhà xuất bản Thế giới ấn hành. Công trình gồm 208 TNXHH Việt-Anh được xếp theo thứ tự bảng chữ cái. - Từ điển xã hội học do Ngụy Hữu Tâm, Nguyễn Hoài Bão biên dịch năm 2002, nhà xuất bản thế giới ấn hành. Số lượng TNXHH trong từ điển là 235, cung cấp các khái niệm, phạm trù, nội dung …cơ bản của xã hội học. - Từ điển xã hội học Oxford, xuất bản năm 2012, do nhóm tác giả Bùi Thế Cường, Đặng Thị Việt Phương và Trịnh Huy Hóa biên dịch do Ford Foundation tài trợ, thuộc trường Đại học Xã hội và Nhân văn- Đại học Quốc gia Hà Nội. Cuốn sách gồm 525 thuật ngữ, được biên dịch từ cuốn Oxford Dictionary of Sociology do Gordon Marshall chủ biên, nhà xuất bản Oxford University ấn hành năm 1998 (tái bản). Để làm phong phú thêm ngữ liệu nghiên cứu, chúng tôi đã thu thập thêm thuật ngữ xã hội học từ giáo trình và tài liệu chuyên ngành xã hội học và Tạp chí xã hội học. (Xem ngữ liệu nghiên cứu) Số lượng thuật ngữ thu được từ các giáo trình, tài liệu này là 514 thuật ngữ …. Tổng số thuật ngữ thu được từ các từ điển xã hội học và tài liệu chuyên ngành là 1482 thuật ngữ, trong đó có 1 thuật ngữ được chuyển nguyên dạng, 13 từ, cụm từ là danh pháp cùng với 258 thuật ngữ trùng nhau. Với các thuật ngữ trùng nhau, chúng tôi sẽ chọn một thuật ngữ. Sau khi loại bỏ từ, cụm từ danh pháp hoặc chuyển dịch nguyên dạng, các thuật ngữ trùng nhau, chúng tôi thu được 1339 thuật ngữ đưa vào nghiên cứu. 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án Có thể nói đây là công trình đầu tiên ở Việt Nam khảo sát và đối chiếu tương đối toàn diện, có hệ thống các đặc điểm cơ bản của thuật ngữ xã hội học tiếng Anh và tiếng Việt trên bình diện cấu tạo và định danh. Luận án chỉ ra những yếu tố từ vựng tạo thành hệ thuật ngữ xã hội học tiếng Anh và tiếng Việt, các mô hình cấu tạo, phương thức cấu tạo, đặc điểm định danh của thuật ngữ xã hội học tiếng Anh trong sự đối chiếu với tiếng Việt. Dựa vào kết quả khảo sát và nghiên cứu, luận án sẽ đề xuất các biện pháp khả thi nhằm chuẩn hoá các thuật ngữ xã hội học được dịch từ tiếng Anh sang 5 tiếng Việt, góp phần chuẩn hoá hệ thuật ngữ xã hội học tiếng Việt nói riêng và phát triển ngành xã hội học Việt Nam nói chung. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án 6.1. Ý nghĩa lý luận - Luận án góp phần vào xây dựng cơ sở lý luận hệ thuật ngữ xã hội học đang hình thành và phát triển ở Việt Nam hiện nay. - Vận dụng lý thuyết nghiên cứu đối chiếu vào phân tích hệ thuật ngữ xã hội học Anh- Việt, hai ngôn ngữ khác loại hình và nguồn gốc, mở đường cho việc tiếp nhận, chuyển dịch thuật ngữ xã hội học. - Kết quả nghiên cứu sẽ góp phần làm rõ thêm lý thuyết về đối chiếu, chuyển dịch thuật ngữ khoa học, xây dựng và hoàn thiện hệ thống thuật ngữ xã hội học tiếng Việt. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Kết quả nghiên cứu của luận án sẽ: - Là cơ sở để xây dựng và hoàn thiện từ điển thuật ngữ xã hội học tiếng Việt phục vụ cho sự phát triển ngành xã hội học nước ta - Đóng góp thiết thực cho việc chỉnh lí để chuẩn hoá hệ thống thuật ngữ xã hội học tiếng Việt hiện có - Phục vụ thiết thực cho việc giảng dạy và biên soạn giáo trình, tài liệu xã hội học. Ngoài ra, luận án còn là tài liệu tham khảo hữu ích cho các cá nhân, các nhà nghiên cứu thuật ngữ học, các nhà xã hội học. 7. Bố cục luận án Ngoài phần mở đầu và kết luận, mục lục, danh mục các công trình đã công bố liên quan đến luận án, tài liệu tham khảo, phụ lục, luận án bao gồm 4 chương: CHƯƠNG 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu và cơ sở lý luận của luận án CHƯƠNG 2: Đối chiếu đặc điểm cấu tạo của thuật ngữ xã hội học Anh- Việt CHƯƠNG 3: Đối chiếu đặc trưng định danh của thuật ngữ xã hội học Anh- Việt CHƯƠNG 4: Kiểm định và chuẩn hóa kết quả đối dịch thuật ngữ xã hội học Anh-Việt 6 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA LUẬN ÁN Dẫn nhập Thuật ngữ là từ ngữ khoa học, là tấm gương phản chiếu sự phát triển của một ngành khoa học cụ thể. Nghiên cứu về thuật ngữ đã bắt đầu từ lâu nhưng gần đây mới được thực hiện một cách hệ thống và khoa học với tên gọi thuật ngữ học. Nghiên cứu về thuật ngữ phát triển song hành cùng với sự phát triển của khoa học, công nghệ. Vì vậy, công tác nghiên cứu và phát triển thuật ngữ có ý nghĩa quan trọng trong việc phát triển khoa học công nghệ của một quốc gia. Trong chương 1, chúng tôi chúng tôi tổng thuật tình hình nghiên cứu thuật ngữ trên thế giới và ở Việt Nam, quan niệm và các tiêu chuẩn thuật ngữ. Chúng tôi cũng đưa ra khung lý thuyết về ngôn ngữ học đối chiếu, lý thuyết định danh, lý thuyết dịch thuật làm cơ sở cho việc nghiên cứu luận án. 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu 1.1.1. Tình hình nghiên cứu thuật ngữ trên thế giới Thuật ngữ là một bộ phận quan trọng của ngôn ngữ, là tấm gương phản chiếu nền khoa học, kỹ thuật và công nghệ của quốc gia. “Thuật ngữ khoa học ra đời trong quá trình thực nghiệm, khám phá tự nhiên và xã hội, trong quá trình lao động sản xuất và đấu tranh của con người nhằm ghi lại và củng cố khái niệm, củng cố nhận thức của con người về sự vật và hiện tượng giúp cho sự thông báo nhận xét và tư tưởng của người này cho người khác, giúp cho thế hệ sau kế thừa được kinh nghiệm của các thế hệ trước.” [35, tr16] Vào thế kỷ XVIII và thế kỷ XIX, các nhà khoa học là những chuyên gia về thuật ngữ. Tuy vậy, vào thời điểm đó họ mới quan tâm đến sự tăng lên nhanh chóng của số lượng thuật ngữ, sự đa dạng về hình thái và mối quan hệ giữa hình thái và khái niệm thuật ngữ mà họ chưa để ý đến bản chất của khái niệm và nền tảng của việc tạo ra thuật ngữ mới. Theo (Cabre, 1992), sự phát triển của thuật ngữ học hiện đại có 4 giai đoạn chính: - Giai đoạn hình thành (1930-1960) 7 - Giai đoạn cấu trúc (1960-1975) - Giai đoạn bùng nổ (1975- 1985) - Giai đoạn phát triển (1985- đến nay) Đầu thế kỷ XX, thuật ngữ học chưa được các nhà khoa học và ngôn ngữ học chú ý đến. Tuy nhiên, sự phát triển nhanh chóng của công nghệ không chỉ đề ra yêu cầu đặt tên cho các khái niệm mới mà còn cần thống nhất trong việc sử dụng các thuật ngữ. Thuật ngữ học hiện đại hình thành vào những năm 1930. Giai đoạn hình thành thuật ngữ học hiện đại (1930- 1960) được đánh dấu bởi các công trình của Wuster và Lotte về các phương pháp tạo thành hệ thống thuật ngữ. Wuster, nhà ngôn ngữ học người Áo, được coi là cha đẻ của ngành thuật ngữ học. Công trình của Eugen Wuster được xem là nền tảng cho sự khởi đầu của khoa học thuật ngữ, cũng như lý thuyết chung về thuật ngữ. Công trình của Wuster cũng đề cập đến ba trường phái thuật ngữ cổ điển, trường phái Áo (Viên), trường phái Xô viết và trường phái Tiệp Khắc (Praha). Hoạt động nghiên cứu thuật ngữ ở mỗi quốc gia nhằm những mục đích khác nhau. Khi nghiên cứu về thuật ngữ, các nhà khoa học Áo quan tâm đến phương pháp xử lý dữ liệu thuật ngữ. E.Wuster, người đứng đầu trung tâm nghiên cứu và xây dựng thuật ngữ ở Áo, cho rằng việc đưa được ra các nguyên tắc thuật ngữ học và từ điển học là nhiệm vụ hết sức quan trọng vì đó là cơ sở cho hoạt động nghiên cứu và biên soạn thuật ngữ ở cấp độ quốc gia và quốc tế. Trong khi đó, các nhà khoa học Liên Xô tập trung nghiên cứu về quốc tế hoá thuật ngữ. Theo nhà thuật ngữ học Canada G.Rondo, Liên Xô là cái nôi của ra đời của bộ môn thuật ngữ học với tư cách là một chuyên ngành khoa học. Trung tâm thuật ngữ học Xô Viết gắn với tên tuổi các nhà khoa học nổi tiếng như S.A. Chaplugin, Đ.S.Lotte, S.I. Corsunop, T.L.Kandelaki… Còn các nhà thuật ngữ Tiệp Khắc lại chú trọng vào việc xây dựng các yếu tố tương đương của quốc gia- các thuật ngữ gốc Slavơ, đối lập với các thuật ngữ Đức và Hi lạp- Latinh. Theo Wuster [dẫn theo 94, tr5] bốn học giả được cho là người sáng lập ra lý thuyết thuật ngữ học là: Alfred Schloman, người Đức, là người đầu tiên đề 8 cập đến bản chất hệ thống của các thuật ngữ đặc biệt, nhà ngôn ngữ học người Thuỵ Sĩ Ferdinand de Saussure là người đầu tiên chú ý đến bản chất hệ thống của ngôn ngữ, E Dresen, người Nga, là người đi tiên phong trong việc nhấn mạnh tầm quan trọng của việc hệ thống hoá thuật ngữ, và J.E. Homlstrom, một học giả Anh làm việc cho UNESCO đã có công lớn trong việc đưa thuật ngữ học lên tầm quốc tế. Giai đoạn cấu trúc (1960-1975) là giai đoạn đổi mới quan trọng nhất của thuật ngữ học nhờ sự phát triển của máy tính và và các kỹ thuật xử lý dữ liệu. Vào thời điểm này, các ngân hàng dữ liệu đầu tiên đã xuất hiện, và một tập hợp quy tắc quốc tế về xử lý thuật ngữ đã ra đời. Trong giai đoạn này, các bước tiếp cận đầu tiên với việc chuẩn hoá thuật ngữ trong một ngôn ngữ đã được hình thành. Giai đoạn bùng nổ (1975- 1985) được đánh dấu bởi sự gia tăng của các công trình về thuật ngữ. Trong giai đoạn này, tầm quan trọng về vai trò của thuật ngữ trong ngôn ngữ hiện đại được đề cao. Sự phổ biến của máy tính cá nhân đã mang lại sự thay đổi lớn trong việc xử lý các dữ liệu thuật ngữ. Giai đoạn phát triển (1985- đến nay), chúng ta đề cập đến một số sự kiện lớn. Tin học là một trong những yếu tố quan trọng nhất dẫn đến sự thay đổi của thuật ngữ học. Các nhà thuật ngữ học đã có một công cụ đáp ứng yêu cầu của mình một cách hiệu quả hơn. Thuật ngữ học giành được ưu thế trong ngôn ngữ học. Hợp tác quốc tế được củng cố và mở rộng khi các hệ thống quốc tế được tạo ra để kết nối các cơ quan, các quốc gia có chung mục đích nghiên cứu về thuật ngữ học. Trong những thập kỷ gần đây thuật ngữ trở thành đề tài của nhiều cuộc tranh luận và hội thảo trong nước và quốc tế. Nhiều công trình nghiên cứu về thuật ngữ và nhiều từ điển thuật ngữ ra đời đáp ứng nhu cầu phát triển của các ngành khoa học. 1.1.2. Tình hình nghiên cứu thuật ngữ ở Việt Nam Tình hình nghiên cứu về thuật ngữ ở Việt Nam có thể chia thành các giai đoạn: 9 - Giai đoạn từ đầu thế kỷ XX đến 1945 Do đặc điểm lịch sử và xã hội thuật ngữ khoa học ở Việt Nam xuất hiện khá muộn. Đầu thế kỷ XX, thuật ngữ khoa học tiếng Việt hầu như chưa được chú ý. Thời kỳ này có rất ít các bài báo viết về thuật ngữ, nổi bật là bài viết của các tác giả Dương Quảng Hàm, Nguyễn Ứng…Xem [23], [52], [70], [87] Các bài viết của các tác giả trên về thuật ngữ chủ yếu đề cập đến cuộc tranh luận nên dùng tiếng Pháp, tiếng Hán hay tiếng Latinh, Hy Lạp để đặt cho thuật ngữ khoa học. Vào những năm 1930, với chủ trương đúng đắn “đấu tranh vì tiếng nói, chữ viết, thống nhất và làm giàu tiếng nói” thuật ngữ khoa học bắt đầu xuất hiện bằng tiếng Việt. Ban đầu chủ yếu là các thuật ngữ khoa học xã hội, đặc biệt là thuật ngữ chính trị và triết học sau đó mới phát triển sang thuật ngữ các ngành khoa học khác. Các nhà khoa học đã chú ý đến việc đặt thuật ngữ bằng tiếng Việt. Đáng chú ý là quan điểm của tác giả Hoàng Xuân Hãn. Trong tác phẩm Danh từ khoa học [24], ông đã đặt dấu mốc quan trọng trong việc biên soạn, nghiên cứu thuật ngữ tiếng Việt. Ông đã đưa ra “8 tính cách” và 3 phương sách đặt thuật ngữ khoa học. Đây là lần đầu tiên thuật ngữ khoa học được xem xét một cách tương đối hệ thống. - Giai đoạn từ năm 1945 đến 1975 Sau Cách mạng tháng Tám miền Bắc bước vào công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội, miền Nam trong giai đoạn đấu tranh thống nhất đất nước. Vấn đề xây dựng và thống nhất thuật ngữ trở thành mối quan tâm lớn của các nhà khoa học Việt nam thời kỳ này. Ở miền Nam, Lê Văn Thới đã soạn thảo “danh từ chuyên môn” để chính thức hoá bản nguyên tắc dùng làm tài liệu hướng dẫn việc xây dựng thuật ngữ ở miền Nam. Đây là bản nguyên tắc hoàn thiện nhất tính đến thời điểm đó và được áp dụng để biên soạn hơn 50 cuốn thuật ngữ đối chiếu. Ở miền Bắc, các công trình tiêu biểu của các tác giả nghiên cứu cơ sở lý luận về thuật ngữ, xây dựng hệ thống thuật ngữ và biên soạn từ điển như Đỗ Hữu Châu, Lê Khả Kế, Nguyễn Văn Tu...xem [4], [34], [35],[68]. 10
- Xem thêm -

Tài liệu liên quan