Tài liệu Đối chiếu phương thức cấu tạo từ trong tiếng Việt và tiếng Anh dưới góc độ dạy tiếng

ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN TRẦN THANH LINH ĐỐI CHIẾU PHƯƠNG THỨC CẤU TẠO TỪ TRONG TIẾNG VIỆT VÀ TIẾNG ANH DƯỚI GÓC ĐỘ DẠY TIẾNG LUẬN VĂN THẠC SĨ VIỆT NAM HỌC THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH – 2013 ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN *** TRẦN THANH LINH ĐỐI CHIẾU PHƯƠNG THỨC CẤU TẠO TỪ TRONG TIẾNG VIỆT VÀ TIẾNG ANH DƯỚI GÓC ĐỘ DẠY TIẾNG Chuyên ngành: Việt Nam học Mã số: 603160 LUẬN VĂN THẠC SĨ VIỆT NAM HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC TS. TRẦN THỦY VỊNH THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH – 2013 i MỤC LỤC Trang phụ bìa Trang Mục lục i Danh mục các hình vẽ vii DẪN NHẬP 1. Lý do chọn đề tài và mục đích nghiên cứu ................................................................. 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề .......................................................................................... 2 3. Phạm vi và đối tượng nghiên cứu ............................................................................... 9 4. Phương pháp nghiên cứu và nguồn tài liệu ............................................................... 10 5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn................................................................................... 11 6. Cấu trúc của luận văn ................................................................................................ 12 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN 1.1. Khái niệm từ trong tiếng Việt và tiếng Anh ..................................................... 14 1.1.1 Khái niệm từ trong tiếng Việt. ..................................................................... 14 1.1.2. Khái niệm từ trong tiếng Anh ..................................................................... 18 1.2. Đặc điểm từ trong tiếng Việt và tiếng Anh ....................................................... 21 1.2.1. Đặc điểm từ trong tiếng Việt....................................................................... 21 1.2.2. Đặc điểm từ trong tiếng Anh....................................................................... 22 ii 1.3. Đơn vị cấu tạo từ trong tiếng Việt và tiếng Anh .............................................. 22 1.3.1. Các quan niệm chủ yếu về đơn vị cấu tạo từ .............................................. 23 1.3.2. Đơn vị cấu tạo từ trong tiếng Việt .............................................................. 25 1.3.3. Đơn vị cấu tạo từ trong tiếng Anh .............................................................. 26 1.3.4. Phân loại đơn vị cấu tạo từ trong tiếng Việt và tiếng Anh.......................... 26 1.4. Phân loại từ tiếng Việt và tiếng Anh về mặt cấu tạo........................................ 28 1.4.1. Phân loại từ tiếng Việt về mặt cấu tạo ........................................................ 28 1.4.2. Phân loại từ tiếng Anh về mặt cấu tạo ........................................................ 29 1.5. Phương thức cấu tạo từ ....................................................................................... 30 1.5.1. Khái niệm phương thức cấu tạo từ ............................................................. 30 1.5.2. Đồng đại và lịch đại trong nghiên cứu phương thức cấu tạo từ .................. 33 Chương 2: PHƯƠNG THỨC CẤU TẠO TỪ TRONG TIẾNG VIỆT 2.1. Phương thức chuyển âm ...................................................................................... 36 2.1.1. Biến âm trong ngữ lưu ................................................................................ 36 2.1.2. Biến âm trong lịch sử .................................................................................. 38 2.1.3. Biến âm văn hoá .......................................................................................... 39 2.2. Phương thức chuyển ngữ nghĩa từ vựng............................................................ 40 2.2.1. Chuyển nghĩa đen........................................................................................ 41 2.2.2. Chuyển nghĩa bóng ..................................................................................... 42 2.3. Phương thức chuyển từ loại ................................................................................ 43 2.3.1. Chuyển loại thực từ. .................................................................................... 43 iii 2.3.2. Chuyển loại hư từ ........................................................................................ 46 2.4. Phương thức ghép ................................................................................................ 47 2.4.1. Ghép thực từ ................................................................................................ 47 2.4.2. Ghép hư từ ................................................................................................... 54 2.5. Phương thức thành lập từ hoàn toàn mới .......................................................... 54 2.6. Phương thức láy ................................................................................................... 56 2.6.1. Láy đôi ........................................................................................................ 56 2.6.2. Láy ba và láy tư ........................................................................................... 63 2.7. Phương thức vay mượn ....................................................................................... 64 2.7.1. Phiên âm. ..................................................................................................... 64 2.7.2. Chuyển tự .................................................................................................... 66 2.7.3. Giữ nguyên dạng. ........................................................................................ 66 2.7.4. Ghép lai ....................................................................................................... 67 2.7.5. Sao phỏng .................................................................................................... 67 Chương 3: PHƯƠNG THỨC CẤU TẠO TỪ TRONG TIẾNG ANH 3.1. Phương thức chuyển âm (sound change) ........................................................... 70 3.1.1. Hiện tượng đồng hoá ................................................................................... 70 3.1.2. Hiện tượng phân bố lại ................................................................................ 72 3.1.3. Hiện tượng bớt âm ..................................................................................... 72 3.1.4. Hiện tượng thêm âm ................................................................................... 73 3.2. Phương thức chuyển ngữ nghĩa từ vựng (semantic change) ............................ 73 iv 3.2.1. Chuyển nghĩa đen........................................................................................ 73 3.2.2. Chuyển nghĩa bóng ..................................................................................... 75 3.3. Phương thức chuyển từ loại (conversion) .......................................................... 76 2.3.1. Chuyển loại thực từ. .................................................................................... 77 2.3.2. Chuyển loại hư từ ........................................................................................ 81 3.4. Phương thức ghép (compounding) ..................................................................... 82 3.4.1. Ghép thực từ ................................................................................................ 82 3.4.2. Ghép hư từ ................................................................................................... 87 3.5. Phương thức thành lập từ hoàn toàn mới (coinage) ......................................... 88 3.6. Phương thức phụ tố (affixation) ......................................................................... 89 3.6.1. Thêm tiền tố ................................................................................................ 90 3.6.2. Thêm hậu tố................................................................................................. 91 3.7. Phương thức vay mượn (borrowing).................................................................. 95 2.7.2. Vay mượn trực tiếp ..................................................................................... 95 2.7.3. Vay mượn chuyển tự. .................................................................................. 97 Chương 4: THỦ PHÁP DẠY TỪ DỰA VÀO ĐỐI CHIẾU PHƯƠNG THỨC CẤU TẠO TỪ TIẾNG VIỆT VÀ TIẾNG ANH 4.1. Thủ pháp dạy từ dựa vào đối chiếu phương thức chuyển âm trong tiếng Việt và tiếng Anh ...................................................................................................... 100 4.1.1. Đối chiếu phương thức chuyển âm trong tiếng Việt và tiếng Anh ........... 100 4.1.2. Thủ pháp dạy từ chuyển âm trong tiếng Việt và tiếng Anh ...................... 101 v 4.2. Thủ pháp dạy từ dựa vào đối chiếu phương thức chuyển nghĩa trong tiếng Việt và tiếng Anh ....................................................................................................... 104 4.2.1. Đối chiếu phương thức chuyển nghĩa trong tiếng Việt và tiếng Anh ....... 104 4.2.2. Thủ pháp dạy từ chuyển nghĩa trong tiếng Việt và tiếng Anh .................. 104 4.3. Thủ pháp dạy từ dựa vào đối chiếu phương thức chuyển từ loại trong tiếng Việt và tiếng Anh ....................................................................................................... 107 4.3.1. Đối chiếu phương thức chuyển từ loại trong tiếng Việt và tiếng Anh ...... 107 4.3.2. Thủ pháp dạy từ chuyển loại trong tiếng Việt và tiếng Anh ..................... 107 4.4. Thủ pháp dạy từ dựa vào đối chiếu phương thức ghép trong tiếng Việt và tiếng Anh .................................................................................................................... 111 4.4.1. Đối chiếu phương thức ghép trong tiếng Việt và tiếng Anh ..................... 111 4.4.2. Thủ pháp dạy từ ghép trong tiếng Việt và tiếng Anh................................ 111 4.5. Thủ pháp dạy từ dựa vào đối chiếu phương thức thành lập từ hoàn toàn mới trong tiếng Việt và tiếng Anh ........................................................................... 117 4.5.1. Đối chiếu phương thức thành lập từ hoàn toàn mới trong tiếng Việt và tiếng Anh .................................................................... 117 4.5.2. Thủ pháp dạy từ hoàn toàn mới trong tiếng Việt và tiếng Anh ................ 117 4.6. Thủ pháp dạy từ dựa vào đối chiếu phương thức láy trong tiếng Việt và tiếng Anh .................................................................................................................... 119 4.6.1. Đối chiếu phương thức láy trong tiếng Việt và tiếng Anh ........................ 119 4.6.2. Thủ pháp dạy từ láy trong tiếng Việt ........................................................ 119 4.7. Thủ pháp dạy từ dựa vào đối chiếu phương thức phụ tố trong tiếng Việt và tiếng Anh .................................................................................................................... 123 vi 4.7.1. Đối chiếu phương thức phụ tố trong tiếng Việt và tiếng Anh .................. 123 4.7.2. Thủ pháp dạy từ phái sinh trong tiếng Anh .............................................. 123 4.8. Thủ pháp dạy từ dựa vào đối chiếu phương thức vay mượn trong tiếng Việt và tiếng Anh ....................................................................................................... 127 4.8.1. Đối chiếu phương thức vay mượn trong tiếng Việt và tiếng Anh ............ 127 4.8.2. Thủ pháp dạy từ vay mượn trong tiếng Việt và tiếng Anh ....................... 128 KẾT LUẬN ................................................................................................................ 131 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................ 135 PHỤ LỤC ................................................................................................................... 145 Phụ lục 1: Tỷ lệ từ tiếng Việt và tiếng Anh được khảo sát theo phương thức cấu tạo ......................................................................... 145 Phụ lục 2: Đối chiếu tỉ lệ từ tiếng Việt và tiếng Anh theo phương thức cấu tạo......................................................................... 149 Phụ lục 3: Ngữ liệu tiếng Việt được khảo sát ............................................................ 154 Phụ lục 4: Ngữ liệu tiếng Anh được khảo sát ............................................................ 175 vii DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ STT NỘI DUNG TRANG 01 Hình 1.1. Phân loại từ tố trong tiếng Việt 27 02 Hình 1.2. Phân loại hình vị trong tiếng Anh 28 1 DẪN NHẬP 1. Lý do chọn đề tài và mục đích nghiên cứu Từ giữ vị trí trung tâm trong hệ thống ngôn ngữ. Trong quá trình học ngoại ngữ, nếu người học không có một vốn từ đầy đủ thì họ không thể sử dụng hiệu quả ngôn ngữ như một phương tiện giao tiếp và tư duy. Ngược lại, nếu người học hiểu thấu đáo cách thức cấu tạo, ý nghĩa và cách sử dụng từ thì khả năng lựa chọn và sử dụng từ càng chính xác, càng giúp họ có nhiều thuận lợi trong giao tiếp. Nói cách khác, vốn từ của người học càng giàu bao nhiêu thì cách diễn đạt tư tưởng, tình cảm càng rõ ràng, linh động và đặc sắc bấy nhiêu. Và như vậy, từ vựng được xem là một trong những yếu tố quan trọng nhất để phát triển năng lực ngoại ngữ của người học. Sự khác biệt về loại hình nói chung và cách thức cấu tạo từ nói riêng của hai ngôn ngữ Việt - Anh là một trong những lý do mà nhiều học viên học tiếng Việt (hoặc tiếng Anh) như một ngoại ngữ khá lúng túng và dùng từ không phù hợp. Từ thực tế của việc dạy và học tiếng Việt/ tiếng Anh như một ngoại ngữ, chúng tôi thấy việc nghiên cứu, đối chiếu phương thức cấu tạo từ trong tiếng Việt và tiếng Anh là cần thiết. Việc nghiên cứu, đối chiếu này nhằm đề xuất những thủ pháp hỗ trợ cho công tác dạy và học từ tiếng Việt (hoặc tiếng Anh) cho người bản ngữ tiếng Anh học tiếng Việt (hoặc ngược lại). Từ những lý do nêu trên mà chúng tôi chọn đề tài “Đối chiếu phương thức cấu tạo từ trong tiếng Việt và tiếng Anh dưới góc độ dạy tiếng”. Về mục đích nghiên cứu, luận văn miêu tả và đối chiếu các phương thức cấu tạo từ trong tiếng Việt và tiếng Anh, đồng thời ứng dụng những kết quả nghiên cứu vào giảng dạy tiếng Việt và tiếng Anh như một ngoại ngữ, cụ thể như sau: - Miêu tả và xác định những đặc điểm phương thức cấu tạo từ trong tiếng Việt và tiếng Anh. 2 - Đối chiếu phương thức cấu tạo từ trong tiếng Việt và tiếng Anh để tìm ra những tương đồng và dị biệt về phương thức cấu tạo từ của hai thứ tiếng này. - Trên cơ sở đối chiếu, xác định cách thức, thủ pháp giảng dạy từ tiếng Việt dựa trên phương thức cấu tạo cho người bản ngữ tiếng Anh học tiếng Việt như một ngoại ngữ và ngược lại. - Cuối cùng, luận văn còn là nguồn tài liệu tham khảo cho những ai quan tâm đến lĩnh vực cấu tạo từ trong tiếng Việt và tiếng Anh. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Thuật ngữ phương thức cấu tạo từ không còn xa lạ gì với các nhà ngôn ngữ học. Trong nghiên cứu cấu tạo từ, đơn vị cấu tạo từ đóng vai trò quan trọng trong toàn bộ vấn đề nghiên cứu. Sau đây chúng tôi xin điểm qua lịch sử nghiên cứu về từ và phương thức cấu tạo từ trong tiếng Việt và tiếng Anh. 2.1. Trong tiếng Anh Đơn vị cấu tạo từ trong tiếng Anh đã được nhiều nhà ngôn ngữ quan tâm và nghiên cứu. Thuật ngữ hình vị (morpheme) vẫn còn xa lạ đối với một ngôn ngữ biến hình như tiếng Anh mãi cho đến cuối thế kỷ XVIII. Trước đó, từ vẫn được xem là đơn vị cơ bản. Từ cũng được xem là đơn vị hoàn chỉnh và nhỏ nhất về mặt ngữ âm và ý nghĩa. Ferdinand de Saussure (1973) và các nhà ngôn ngữ học theo trường phái cấu trúc luận ở châu Âu đều biết rằng không thể chỉ căn cứ vào khái niệm từ khi nghiên cứu các ngôn ngữ Ấn – Âu mà còn phân tích từ thành những đơn vị nhỏ hơn từ. Những đơn vị nhỏ nhất và có nghĩa được xem như những hình vị. Tuy nhiên, hình vị bản thân nó đã xuất hiện theo quá trình phát triển của chữ viết từ rất lâu. Thuật ngữ hình vị đã được nêu ra nhiều trong ngôn ngữ học so sánh với những nghiên cứu so sánh loại hình và so sánh lịch sử các ngôn ngữ Ấn – Âu. Ngoài ra, khái niệm 3 nghĩa vị được hiểu như là một đơn vị nhỏ nhất, khu biệt về nghĩa và nó cũng đồng thời xuất hiện cùng với khái niệm hình vị trong các nghiên cứu ngôn ngữ học Ấn – Âu cổ điển. Theo quan điểm của cấu trúc luận Mỹ, Leonard Bloomfield (1973) và các nhà ngôn ngữ học khác cho rằng hình vị và nghĩa vị chỉ có thể được áp dụng phân tích từ cho các ngôn ngữ Ấn – Âu cổ điển chứ không thể được dùng cho các ngôn ngữ Ấn – Âu hiện đại và không thể được áp dụng vào những ngôn ngữ thuộc loại hình khác. Đơn vị cấu tạo nên từ, theo quan điểm của cấu trúc luận Mỹ, chỉ là hình vị. Hình vị được xem như đơn vị nhỏ nhất, hoàn chỉnh về mặt ngữ âm và ngữ nghĩa và có khả năng tái hiện trong ngôn ngữ. Đây là cơ sở phát triển cho việc nghiên cứu hình thái học sau này. Từ chỉ được xem là hình thái tự do nhỏ nhất và từ đóng vai trò như đơn vị cơ bản trong thành phần của câu. Trong ấn bản Language (Ngôn ngữ), Leonard Bloomfield (1973) đã phân loại hình vị thành hai loại: hình vị tự do/độc lập (free/independent morpheme) và hình vị hạn chế/ràng buộc (bound/dependent morpheme). Việc tổ hợp các hình vị thành lập từ theo mô hình như sau: - Một hình vị tự do = từ; - Một hình hạn chế + một hình thức tự do = từ; - Một hình vị tự do + một hình vị hạn chế = từ; - Một hình vị tự do + một hình vị tự do = từ. Ngoài ra, còn có những quan điểm khác nhau về đơn vị cấu tạo từ trong các ngôn ngữ Ấn – Âu. Quan điểm tạo sinh luận của Noam Chomsky (1965) dựa vào sự phân biệt cấu trúc bề mặt và bề sâu. Ông cho rằng hình vị (morpheme) thuộc về cấu trúc bề sâu và nó đối lập với các yếu tố cấu tạo từ (formative) ở cấu trúc bề mặt. Theo quan điểm nghĩa vị luận, Hjemslev xem tín hiệu (sign) làm khái niệm cơ sở để sản sinh ra các khái niệm như hình vị (dt Đỗ Hữu Châu 2004). Tín hiệu được xem như một đơn vị hai mặt thuần hình thái. 4 Hiện nay, hầu hết nhà ngôn ngữ học Anh đều dựa theo quan điểm cấu trúc luận Mỹ của Bloomfield để làm cơ sở nghiên cứu các phương thức cấu tạo từ trong tiếng Anh hiện đại. Các nhà nghiên cứu hình thái học tiếng Anh căn cứ vào khả năng hình thành từ và các tổ hợp các hình vị nêu trên để phân loại thành những phương thức cấu tạo. Trong việc nghiên cứu từ tiếng Anh hiện đại, các nhà nghiên cứu tiêu biểu như Norman C. Stageberg (1965) - An Introductory English grammar, Howard Jackson (1982) – Analyzing English, Irina V. Arnold (1986) – The English Word, Andrew Carstairs-McCarthy (2002) – An Introduction to English Morphology, Ingo Plag (2003) – Word-formation in English, Geert Booij (2005) – The Grammar of Words,… đều cho rằng từ tiếng Anh được cấu tạo chủ yếu bằng phương thức thêm tiếp tố/ phụ tố (affixation) và phương thức ghép (compounding). Phương thức thêm tiếp tố là phương thức cấu tạo từ trong đó từ được tạo thành từ bằng cách thêm tiền tố, hậu tố hoặc trung tố vào một hình vị khác. Phương thức ghép là phương thức cấu tạo từ trong đó từ được tạo thành bằng cách ghép hai hình vị với nhau. Ngoài hai phương thức cấu tạo từ cơ bản của tiếng Anh nêu trên, còn có những phương thức cấu tạo từ khác trong tiếng Anh như phương thức chuyển âm (sound change), phương thức chuyển từ loại (conversion),… 2.2. Trong tiếng Việt Có nhiều quan điểm khác nhau khi nghiên cứu về đơn vị và phương thức cấu tạo từ trong tiếng Việt. Từ những năm 60 của thế kỷ XX, Nguyễn Tài Cẩn và học trò của ông đã tiếp thu những tư tưởng của Polivanov và Dragunov, xác định rằng đơn vị cấu tạo từ tiếng Việt là tiếng. Trong ấn bản Ngữ pháp tiếng Việt: Tiếng – Từ ghép – Đoản ngữ, Nguyễn Tài Cẩn (1999) nghiên cứu tiếng chủ yếu trên bình diện ngữ pháp và cho rằng việc miêu tả ngữ pháp tiếng Việt từ đơn vị được gọi là tiếng là thích hợp nhất. Việc phân loại từ ghép dựa vào tính chất và quan hệ giữa các thành tố. Từ ghép được phân loại thành ba loại chính là từ ghép nghĩa (bao gồm 5 ghép láy nghĩa và ghép phụ nghĩa), từ láy âm và từ ngẫu hợp. Một điều đáng lưu ý nữa là quan niệm về phương thức ghép và phương thức láy của Nguyễn Tài Cẩn (1999) không phải phải là hai phương thức đối lập nhau. Ngoài ra, khi Hoàng Văn Hành (1985) nghiên cứu sâu về từ láy của tiếng Việt thì ông cho rằng đơn vị cấu tạo từ tiếng Việt chính là tiếng. Trong ấn bản Từ láy trong tiếng Việt, Hoàng Văn Hành (1985) đã dựa trên sự khảo sát từ láy tiếng Việt và sau đó đi đến kết luận rằng xu hướng hòa phối ngữ âm chi phối cơ trình cấu tạo từ láy của tiếng Việt. Quy tắc điệp và quy tắc đối biểu hiện cho xu hướng này. Dựa trên quy tắc hòa phối ngữ âm, Hoàng Văn Hành (1985) phân loại từ láy thành hai bậc. Bậc một là bậc dành cho những từ láy đôi theo quy tắc điệp vần hoặc đối vần trong đó bao gồm những từ láy bậc một hoàn toàn và láy bậc một bộ phận. Ngoài ra, bậc hai dành cho những từ láy ba và láy tư theo quy tắc vừa điệp vừa đối vần trong đó bao gồm láy bậc hai hoàn toàn và láy bậc hai bộ phận. Một số nhà nghiên cứu ngôn ngữ học chịu ảnh hưởng quan niệm hình thái học. Do vậy, khi họ nghiên cứu các phương thức cấu tạo từ tiếng Việt thì đều cho rằng đơn vị cấu tạo từ là hình vị. Đỗ Hữu Châu (1981) nghiên cứu về phương thức cấu tạo từ là việc tìm ra cách thức mà ngôn ngữ học tác động vào hình vị để cho ta các từ. Theo ý kiến của chúng tôi, đây được xem là một định nghĩa về phương thức cấu tạo từ được thực hiện trong nội tại từ của ngôn ngữ dựa trên quan điểm hình thái học. Trong việc nghiên cứu phương thức cấu tạo từ tiếng Việt, Đỗ Hữu Châu (1981) đã khẳng định trong ấn bản Từ vựng – Ngữ nghĩa rằng tiếng Việt sử dụng ba phương thức sau đây: phương thức từ hóa, phương thức ghép và phương thức láy. Dựa trên cách hiểu của Đỗ Hữu Châu (1981) về từ hóa hình vị, chúng ta nhận thấy rằng một hình vị vừa đóng vai trò là một âm tiết và vừa có khả năng hoàn chỉnh về ngữ pháp và ý nghĩa. Đỗ Hữu Châu (1981) cũng cho rằng bản thân hình vị cũng mang ý nghĩa và nó đóng vai trò như những thành phần cấu tạo của câu. Thêm vào 6 đó, khi nghiên cứu về cách phân chia các từ trong tiếng Việt thì Đỗ Hữu Châu (1981) lấy tính chất hình vị làm căn cứ thứ nhất của việc phân chia. Trong ấn bản Vấn đề cấu tạo từ tiếng Việt hiện đại, Hồ Lê (1976) đã xem các hình thức ngữ âm nhỏ nhất như những nguyên vị và sau đó phân chia những nguyên vị thành sáu loại chính: nguyên vị thực, nguyên vị ngữ pháp, nguyên vị hệ thống, nguyên vị tiềm tàng, nguyên vị tình cảm, nguyên vị mục đích. Các từ tiếng Việt được phân loại thành từ đơn, từ ghép thực bộ phận (những từ do một nguyên vị thực với một nguyên vị hệ thống hoặc một nguyên vị tiềm tàng kết hợp với nhau) và từ ghép thực hoàn toàn (những từ ghép do hai nguyên vị thực – nguyên vị tự thân có nghĩa kết hợp với nhau). Các từ ghép thực hoàn toàn được Hồ Lê (1976) chia nhỏ theo quan hệ cú pháp thành từ ghép song song và từ ghép chính phụ. Ngoài ra, Nguyễn Văn Tu (1976) xem từ tố như những đơn vị cấu tạo nên từ trong tiếng Việt trong đó từ tố được xác định như đơn vị gốc của từ và nó cũng được xem như đơn vị nhỏ nhất, có nghĩa. Từ tố được phân loại thành từ tố có nghĩa từ vựng và từ tố mang ý nghĩa bổ sung, từ tố độc lập và từ tố không độc lập. Nguyễn Văn Tu (1976) đã nêu ra trong ấn bản Từ và vốn từ tiếng Việt hiện đại những cách thức cấu tạo từ đơn và từ ghép trong tiếng Việt. Theo lý giải của Nguyễn Văn Tu (1976), từ đơn trong tiếng Việt được hình thành bằng một thành tố. Nói cách khác, từ đơn trong tiếng Việt được tạo thành từ một từ tố và từ tố này có vỏ ngữ âm tương đương với âm tiết. Bằng việc khái quát cấu tạo từ đơn trong tiếng Việt, Nguyễn Văn Tu (1976) tiếp tục kết hợp những từ đơn thành những cụm từ khác nhau mà ông gọi là từ ghép. Từ ghép được phân loại dựa trên sự tổ hợp cố định hay không cố định của từ đơn. Từ ghép được phân chia thành hai loại chính: từ ghép láy âm (hoàn toàn và bộ phận), và từ ghép chân chính trong đó có từ hợp nghĩa song song và từ bổ nghĩa chính phụ. Những từ lấp láy được Nguyễn Văn Tu (1976) quy loại thành từ ghép có quan hệ về ngữ âm và hình thức bởi vì từ lấp láy chính là những từ đơn cộng với biến âm của bản thân. 7 Hơn thế nữa, trong phần từ pháp của ấn bản Nghiên cứu ngữ pháp tiếng Việt, Nguyễn Kim Thản (1997) cũng có đồng quan điểm rằng đơn vị cấu tạo từ là từ tố. Từ tố được hiểu như thành tố có nghĩa cấu tạo nên từ. Theo vị trí trong từ, Nguyễn Kim Thản (1997) cho rằng có bốn loại từ tố: từ đầu, từ trung, từ căn và từ vĩ. Khi nghiên cứu về từ và từ tố thì Nguyễn Kim Thản (1997) chia những từ và từ tố thành hai loại: những từ và từ tố gốc Việt, và những từ và từ tố gốc Hán. Xét về cách cấu tạo của từ tố gốc Việt, Nguyễn Kim Thản (1997) nêu ra cấu tạo của từ thuần, từ trung gian (nửa thuần nửa ghép) và từ ghép (ghép liên hợp và ghép chính phụ). Khi xét về cách cấu tạo từ gốc Hán, Nguyễn Kim Thản (1997) cho rằng từ gốc Hán được cấu tạo bằng cách phép vay mượn và phép đồng hóa. Thêm vào đó, khi nghiên cứu về phép láy từ thì Nguyễn Kim Thản (1997) nêu ra ba phương thức thường (phép láy là láy lại toàn bộ, láy bộ phận có phụ thêm và bộ phận) được sử dụng để cấu tạo nên từ láy. Trong ấn bản Vấn đề “từ” trong tiếng Việt, Nguyễn Thiện Giáp (2011) đã chứng minh rằng từ tiếng Việt có vỏ ngữ âm trùng với âm tiết. Theo nhu cầu mở rộng vốn từ của tiếng Việt, những đơn vị từ mới được cấu tạo dựa trên cơ sở những từ đã có. Những đơn vị như thế được gọi là ngữ cố định. Nguyễn Thiện Giáp (2011) quan niệm rằng ngữ cố định có giá trị tương đương với từ và cũng phân biệt ngữ cố định với cụm từ tự do ở tính hoàn chỉnh về cấu tạo và khả năng tái hiện như một đơn vị có sẵn. Hai quá trình cấu tạo nên ngữ cố định trong tiếng Việt là quá trình từ vựng hóa và cú pháp hóa. Quá trình cú pháp hóa dựa theo cấu trúc bề mặt và bề sâu trên hình tuyến để cấu tạo ngữ cố định. Thêm vào đó, quá trình từ vựng hóa được cho rằng là quá trình biến đổi một kết hợp các từ (cụm từ) thành một đơn vị cố định của ngôn ngữ và hoạt động với tư cách tương đương với một từ đơn. Trong ấn bản Ngữ pháp tiếng Việt, Diệp Quang Ban (2008) quan niệm rằng hai đơn vị cấu tạo nên từ tiếng Việt là tiếng và từ tố trong đó tiếng và từ tố không thể hợp nhất lại với nhau và giữa chúng có mối liên hệ nhất định. Khi Diệp Quang Ban (2008) đối chiếu hai đơn vị này với nhau với hai cách xem xét khác nhau. Khi 8 xem xét số lượng tiếng cấu tạo từ tiếng Việt thì Diệp Quang Ban (2008) cho rằng từ đơn được cấu tạo từ một tiếng và tiếng đó luôn luôn có nghĩa, tức là một từ tố. Từ phức có nhiều hơn một tiếng và có thể là từ đơn tố hay đa tố. Thêm vào đó, khi xem xét số lượng từ tố cái mà tham gia vào cấu tạo nên từ tiếng Việt thì Diệp Quang Ban (2008) cho rằng từ đơn tố có thể là từ đơn hay từ phức, còn từ đa tố luôn luôn là từ phức. Trong đề tài nghiên cứu khoa học về “Sự phát triển của từ vựng tiếng Việt nửa sau thế kỷ XX” do Viện Khoa học Xã hội Việt Nam quản lý, Nguyễn Thị Trung Thành (2009) đã đứng trên phương diện nghiên cứu lịch sử phát triển của từ vựng tiếng Việt nửa sau thế kỷ XX bằng con đường cấu tạo từ. Đây là thời kỳ mà vốn từ tiếng Việt được mở rộng và phát triển chủ yếu bởi hai phương thức “láy” và “ghép”. Ngày càng nhiều những đơn vị đa tiết được hình thành qua hai phương thức cấu tạo từ cơ bản nêu trên. Ngoài ra, tiếng Việt còn vay mượn ngày càng phong phú và đa dạng các đơn vị của những ngôn ngữ cùng hoặc khác loại hình. Điều này đã làm thay đổi diện mạo của tiếng Việt một bước căn bản. Từ tiếng Việt trước đây chủ yếu là những từ đơn nhưng những từ tiếng Việt hiện nay được đa dạng hóa thành những từ phức. Quá trình đa tiết hóa các đơn vị từ trong tiếng Việt cũng xảy ra đồng thời với quá trình đơn tiết hóa và quá trình giảm tiết hóa. Nguyễn Đức Tồn (2011) nghiên cứu Các phương thức cấu tạo từ trong tiếng Việt nhìn từ góc độ nhận thức và bản thể. Từ việc nhìn nhận vấn đề nhìn từ góc độ bản thể, ông cho rằng từ đơn tiếng Việt được hình thành bằng một âm tiết. Theo lý giải của Nguyễn Đức Tồn (2011) thì khi một âm tiết đã có thuộc tính bản thể chính như từ thì không cần phải có một phương thức cấu tạo từ nào tác động vào bản thân âm tiết đó. Nguyễn Đức Tồn (2011) phủ nhận cái gọi là phương thức từ hóa hình vị của Đỗ Hữu Châu (1981) nêu ra. Dựa trên những cứ liệu so sánh lịch sử của Trần Trí Dõi, Nguyễn Đức Tồn (2011) cho rằng từ láy chỉ là các dạy láy lâm thời dựa trên quy tắc hoài phối ngữ âm chặt chẽ và thay đổi thanh điệu và sắc thái ý nghĩa của từ láy thay đổi theo yếu tố gốc. Do vậy, Nguyễn Đức Tồn (2011) cho rằng không có phương thức láy trong tiếng Việt mà chỉ có phương thức chuyển âm hay 9 biến âm. Từ láy được hiểu ở đây là những tổ hợp ghép song song dựa trên quan hệ đẳng lập. Ngoài ra, Nguyễn Đức Tồn (2011) cũng cho rằng từ mô phỏng âm thanh chỉ là từ ghép đẳng lập khi kiểm chứng những từ mô phỏng âm thanh bằng cách đảo vị trí âm tiết và xem xét trọng âm. Thêm vào đó, Nguyễn Đức Tồn (2011) cũng đề xuất thêm phương thức chuyển loại dựa trên cơ chế chuyển nghĩa và giữ nguyên vỏ ngữ âm. Nói tóm lại, quan niệm của Nguyễn Đức Tồn (2011) về phương thức cấu tạo từ tiếng Việt được hình thành bởi ba phương thức chính (phương thức chuyển âm hay biến âm, phương thức chuyển loại và phương thức ghép). Mai Thị Kiều Phượng (2011) cho rằng đơn vị cấu tạo từ là tiếng vị. Trong ấn bản Tiếng vị có phải là đơn vị cấu tạo từ tiếng Việt, Mai Thị Kiều Phượng (2011) xem tiếng vị như đơn vị cấu tạo từ nhỏ nhất, có tính nội dung ý nghĩa (đơn vị ngữ pháp nhỏ nhất về mặt chức năng cũng như kết cấu, đơn vị được lặp đi lặp lại và có thể tham gia vào cấu tạo từ) và hình thức (phân đoạn ngữ âm nhất định nhỏ nhất, phân đoạn chữ viết nhất định nằm giữa hai khoảng trống) và phân loại phương thức cấu tạo từ tiếng Việt dựa vào ngữ pháp - ngữ nghĩa và dựa vào ngữ pháp với đơn vị xuất phát là từ. Phương thức cấu tạo từ tiếng Việt về mặt ngữ pháp có những phương thức sau: từ hóa tiếng vị, phương thức láy tiếng vị, phương thức ghép tiếng vị. Phương thức cấu tạo từ tiếng Việt về mặt ngữ nghĩa được phân loại thành những phương thức sau: phương thức chuyển nghĩa, phương thức chuyển âm nhưng cùng nghĩa, phương thức chuyển âm, trái nghĩa và phương thức mô phỏng hay miêu tả. Ở cấp độ ngữ pháp với đơn vị xuất phát là từ, Mai Thị Kiều Phượng (2011) nghiên cứu sâu vào phương thức cấu tạo từ chuyển loại trong cấp độ ngữ pháp. 3. Phạm vi và đối tượng nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu chủ yếu của luận văn này là phương thức cấu tạo từ trong tiếng Việt và tiếng Anh. 3.2. Phạm vi nghiên cứu 10 Luận văn chủ yếu khảo sát và so sánh đối chiếu các phương thức cấu tạo từ trong tiếng Việt và tiếng Anh, đồng thời ứng dụng vào việc dạy từ tiếng Việt cho người bản ngữ tiếng Anh và dạy từ tiếng Anh cho người bản ngữ tiếng Việt. 4. Phương pháp nghiên cứu và nguồn tài liệu 4.1. Phương pháp nghiên cứu Trong luận văn, chúng tôi sử dụng phương pháp các phương pháp sau: 4.1.1. Phương pháp so sánh – đối chiếu Phương pháp so sánh - đối chiếu ngôn ngữ được sử dụng nhằm tìm ra sự tương đồng và dị biệt giữa phương thức cấu tạo từ trong tiếng Việt và tiếng Anh. Đây là phương pháp chủ yếu được dùng để thực hiện luận văn này. 4.1.2. Phương pháp thống kê - miêu tả Phương pháp này để lấy căn cứ cho việc so sánh - đối chiếu. Việc miêu tả, thống kê và đối chiếu đảm bảo tính khách quan và nhất quán. 4.1.3. Phương pháp phân tích - quy nạp Phương pháp phân tích - quy nạp được sử dụng để xác định các kiểu loại, các phương thức cấu tạo từ tiêu biểu. 4.1.4. Phương pháp giao tiếp trong dạy tiếng Phương pháp này được áp dụng trong việc giảng dạy từ tiếng Việt cho người bản ngữ tiếng Anh và trong việc giảng dạy từ tiếng Anh cho người Việt. 4.2. Nguồn tài liệu 11 Chúng tôi khảo sát khoảng 10.000 câu được trích dẫn từ 34 báo và tạp chí điện tử trong nước và 21 báo và tạp chí điện tử nước ngoài như: Tuổi trẻ, Thanh niên, Nhân dân, Dân trí, The New York Times, Fox News, BBC News, Daily News, Washington Post,… Sau đó, chúng tôi chọn ra 150 từ tiếng Việt và 152 từ tiếng Anh 1 điển hình với tiêu chí tần số xuất hiện nhiều nhất. Việc này được thực hiện bằng phần mềm thống kê từ vựng Word List Expert v.3.2.1 (Copyright of Mechanic Words). 5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn 5.1. Ý nghĩa khoa học - Luận văn góp phần làm rõ các quan niệm về từ và phương thức cấu tạo từ; phân loại và miêu tả một cách chi tiết các phương thức cấu tạo từ trong tiếng Việt và tiếng Anh. - Qua việc đối chiếu, luận văn cho thấy những tương đồng và dị biệt giữa các phương thức cấu tạo từ trong tiếng Việt và tiếng Anh. - Luận văn cũng đưa ra những mô hình cấu tạo từ, những thủ pháp giảng dạy từ vựng nhằm góp phần vào công tác giảng dạy tiếng Việt và tiếng Anh như một ngoại ngữ. 5.2. Ý nghĩa thực tiễn - Trong dạy tiếng: luận văn là tài liệu tham khảo nhằm phục vụ cho việc dạy và học tiếng Việt cho học viên bản ngữ tiếng Anh và ngược lại; giúp cho người học cũng như người dạy có thể nhận diện những cách thức cấu tạo cũng như ngữ nghĩa của từ và vận dụng chúng vào việc giảng dạy và học tập của mình; giúp cho người học gia tăng vốn từ cũng như vận dụng chúng một cách hiệu quả. Số lượng từ khảo sát không cao vì khuôn khổ giới hạn của một luận văn cũng như thời gian và năng lực của tác giả còn hạn chế. 1