Tài liệu đối chiếu các phương tiện dùng để xưng hô trong truyện ngắn của nguyễn huy thiệp và truyện ngắn của nguyễn ngọc tư

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM ------- HÀ NGỌC YẾN ĐỐI CHIẾU CÁC PHƢƠNG TIỆN DÙNG ĐỂ XƢNG HÔ TRONG TRUYỆN NGẮN CỦA NGUYỄN HUY THIỆP VÀ TRUYỆN NGẮN CỦA NGUYỄN NGỌC TƢ LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC Thái Nguyên, 2009 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM ------- HÀ NGỌC YẾN ĐỐI CHIẾU CÁC PHƢƠNG TIỆN DÙNG ĐỂ XƢNG HÔ TRONG TRUYỆN NGẮN CỦA NGUYỄN HUY THIỆP VÀ TRUYỆN NGẮN CỦA NGUYỄN NGỌC TƢ LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC Chuyên ngành: Ngôn ngữ học Mã số: 60.22.01 NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. PHẠM NGỌC THƢỞNG Thái Nguyên, 2009 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả trong luận văn là trung thực và chưa từng được công bố trong bất cứ công trình nào. Tác giả luận văn Hà Ngọc Yến Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn LỜI CẢM ƠN Luận văn này hoàn thành dưới sự hướng dẫn tận tình của TS Phạm Ngọc Thưởng. Tác giả xin gửi đến thầy lời cảm ơn sâu sắc. Tác giả cũng xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành của mình tới tất cả những thầy cô, những người đã trực tiếp giúp tác giả nâng cao vốn kiến thức ngôn ngữ trong thời gian tác giả theo học chương trình thạc sĩ Ngôn ngữ khóa 2007-2009 tại trường Đại học sư phạm Thái Nguyên. Tác giả cũng xin bày tỏ lòng biết ơn đối với bạn bè và những người thân đã động viên, giúp đỡ tác giả trong thời gian hoàn thành luận văn. Tác giả luận văn Hà Ngọc Yến Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU ....................................................................................................... 3 1. Lí do chọn đề tài ......................................................................................... 3 2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................ 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu............................................................... 5 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu .............................................................. 6 5. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................ 6 6. Cấu trúc của luận văn ................................................................................. 7 Chƣơng 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN ........................................................................ 8 1.1. Giao tiếp và hoạt động giao tiếp .............................................................. 8 1.1.1. Nhân vật giao tiếp ............................................................................. 8 1.1.2. Hoàn cảnh giao tiếp .........................................................................12 1.2. Lý thuyết về hội thoại .............................................................................15 1.2.1. Khái niệm hội thoại .........................................................................15 1.2.2. Quy tắc chi phối quan hệ liên cá nhân – phép lịch sự .......................17 1.3. Phạm trù xưng hô ...................................................................................19 1.3.1. Khái niệm xưng hô ..........................................................................19 1.3.2. Các phương tiện dùng để xưng hô ...................................................21 1.4. Tiểu kết chương 1 ...................................................................................26 Chƣơng 2: CÁC PHƢƠNG TIỆN DÙNG ĐỂ XƢNG HÔ TRONG TRUYỆN NGẮN CỦA NGUYỄN HUY THIỆP VÀ TRUYỆN NGẮN CỦA NGUYỄN NGỌC TƢ ............................................................................28 2.1. Các phương tiện dùng để xưng hô trong truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp .....................................................................................................28 2.1.1. Các yếu tố xưng hô bằng lời (dạng hiển ngôn) .................................29 2.1.2. Các yếu tố xưng hô phi lời (dạng hàm ngôn) ...................................45 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 1 http://www.Lrc-tnu.edu.vn 2.2. Các phương tiện dùng để xưng hô trong truyện ngắn của Nguyễn Ngọc Tư ........................................................................................................48 2.2.1. Các yếu tố xưng hô bằng lời (dạng hiển ngôn) .................................48 2.2.2. Các yếu tố xưng hô phi lời (dạng hàm ngôn) ...................................60 2.3. Tiểu kết chương 2 ...................................................................................61 Chƣơng 3. SỰ ĐỒNG NHẤT VÀ KHÁC BIỆT GIỮA CÁC PHƢƠNG TIỆN DÙNG ĐỂ XƢNG HÔ TRONG TRUYỆN NGẮN CỦA NGUYỄN HUY THIỆP VÀ TRUYỆN NGẮN CỦA NGUYỄN NGỌC TƢ .....................63 3.1. Sự đồng nhất ..........................................................................................63 3.2. Sự khác biệt ............................................................................................66 3.3. Xu hướng “gia đình hoá” trong xưng hô ngoài xã hội ở truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp và truyện ngắn của Nguyễn Ngọc Tư .......................71 3.4. Những đặc sắc trong sử dụng các phương tiện xưng hô trong truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp và truyện ngắn của Nguyễn Ngọc Tư ..............74 3.4.1. Các yếu tố xưng hô phi lời (dạng hàm ngôn) ...................................74 3.4.2. Các yếu tố xưng hô bằng lời (dạng hiển ngôn) .................................77 3.5. Phong cách nhà văn ................................................................................92 3.6. Tiểu kết chương 3 ...................................................................................94 KẾT LUẬN ..................................................................................................95 TÀI LIỆU THAM KHẢO...........................................................................98 PHỤ LỤC...................................................................................................101 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 2 http://www.Lrc-tnu.edu.vn MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Trong giao tiếp bằng ngôn ngữ, xưng hô là yếu tố đầu tiên mà các vai giao tiếp cần phải lựa chọn để xác lập vị trí của mình. Dựa vào xưng hô mà quan hệ giữa các vai giao tiếp được thiết lập. Do đó, sử dụng từ xưng hô không chỉ giúp cuộc thoại có thể tiến hành mà nó còn ảnh hưởng lớn đến chiến lược và hiệu quả giao tiếp. Xưng hô đúng, hay sẽ góp phần thúc đẩy giao tiếp phát triển. Ngược lại, xưng hô không hợp lý sẽ gây ra những hậu quả không mong muốn trong giao tiếp. Qua cách sử dụng từ xưng hô người ta có thể biết được tình cảm, thái độ, mối quan hệ, trình độ học vấn của các nhân vật tham gia giao tiếp. Nguyễn Huy Thiệp và Nguyễn Ngọc Tư là hai tác giả lớn và đã khẳng định được vị trí của mình trong nền văn học Việt Nam đương đại. Mỗi tác giả ở một vùng miền, mang một phong cách nghệ thuật khác nhau ... Do đó, cách lựa chọn và sử dụng ngôn từ nghệ thuật cũng khác nhau, đặc biệt trong cách dùng các phương tiện dùng để xưng hô cũng mang đậm đặc điểm của phương ngữ hai vùng Nam - Bắc. Lý thuyết giao tiếp và hội thoại đã được đưa vào giảng dạy ở nhà trường phổ thông. Để hiệu quả giảng dạy cao, người giáo viên văn ngoài việc nắm vững tri thức cần tạo sức hút cho học sinh thông qua những tác phẩm văn học đặc sắc, cụ thể. Với những lý do nêu trên, chúng tôi mạnh dạn đề xuất nghiên cứu đề tài: "Đối chiếu các phương tiện dùng để xưng hô trong truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp và truyện ngắn của Nguyễn Ngọc Tư". 2. Lịch sử vấn đề Xưng hô từ lâu đã là vấn đề khá thú vị và được bàn đến khá nhiều trong giới ngôn ngữ học. Khi nghiên cứu đề tài này chúng tôi đã bước đầu tìm hiểu một số công trình, bài viết về xưng hô của một số tác giả. Cụ thể: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 3 http://www.Lrc-tnu.edu.vn - Các bài báo, bài viết nghiên cứu về xưng hô: + Hoàng Thị Châu (1995), Vài đề nghị về chuẩn hoá cách xưng hô trong xã giao, Tạp chí Ngôn ngữ và đời sống, số 3. + Nguyễn Văn Chiến (1993), Từ xưng hô trong tiếng Việt. Việt Nam những vấn đề ngôn ngữ và văn hoá, Hội ngôn ngữ học Việt Nam, Trường ĐHNN Hà Nội. + Stankêvich (1993), Cần tìm hiểu thêm về cách xưng hô trong tiếng Việt, Việt Nam những vấn đề ngôn ngữ và văn hoá, Hội ngôn ngữ học Việt Nam, Trường ĐHNN Hà Nội. + Phạm Văn Tình (1997), Nhân xem Bảy sắc cầu vồng bàn thêm về cách xưng hô trong nhà trường, Tạp chí Ngôn ngữ và đời sống, số 9. + Phạm Ngọc Thưởng (1994), Về đại từ nhân xưng ngôi thứ 3, Tạp chí Nghiên cứu Giáo dục, số 10. + Phạm Ngọc Thưởng (1995), Xưng hô giữa vợ và chồng trong gia đình người Tày - Nùng, Tạp chí Dân tộc học, số 1. + Như ý (1990), Vai xã hội và ứng xử ngôn ngữ trong giao tiếp, Tạp chí Ngôn ngữ, số 3. + Bùi Minh Yến (1990), Xưng hô giữa vợ và chồng trong gia đình người Việt, Tạp chí Ngôn ngữ, số 3. + Bùi Minh Yến (1993), Xưng hô giữa anh chị và em trong gia đình người Việt, Tạp chí Ngôn ngữ, số 3. + Bùi Minh Yến (1994), Xưng hô giữa ông bà và cháu trong gia đình người Việt, Tạp chí Ngôn ngữ, số 2. - Các công trình luận văn, luận án nghiên cứu về xưng hô: + Hồ Thị Lân (1989), Tìm hiểu vai trò của từ xưng hô trong giao tiếp và các nhân tố tác động đến từ xưng hô, Luận văn sau đại học, Trường ĐHSP Hà Nội. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 4 http://www.Lrc-tnu.edu.vn + Phạm Ngọc Thưởng (1998), Cách xưng hô trong tiếng Nùng, Luận án tiến sĩ, Trường ĐHSP Hà Nội. + Lê Thanh Kim (2000), Từ xưng hô và cách xưng hô trong các phương ngữ tiếng Việt từ góc nhìn của lý thuyết xã hội ngôn ngữ học, Luận án tiến sĩ, Viện Ngôn ngữ học, Hà Nội. + Bùi Minh Yến (2001), Từ xưng hô trong gia đình đến xưng hô ngoài xã hội của người Việt, Luận án tiến sĩ, Viện Ngôn ngữ học, Hà Nội. Điểm qua một số công trình trên, chúng ta thấy xưng hô được nghiên cứu dưới những góc nhìn khác nhau trong đời sống. Tuy nhiên, theo khảo sát ban đầu của chúng tôi thì các phương tiện dùng để xưng hô trong một tác phẩm chưa được đề cập nhiều, đặc biệt là hầu như chưa có công trình nào nghiên cứu một cách toàn diện và hệ thống các phương tiện dùng để xưng hô trong các tác phẩm của các tác giả ở những vùng miền khác nhau. Kế thừa thành quả các công trình của những nhà nghiên cứu trước đây, chúng tôi hi vọng luận văn này sẽ có hướng đi mới trong việc tìm hiểu các phương tiện dùng để xưng hô của người Việt nói chung và các tác phẩm văn học nói riêng. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Trong luận văn này, chúng tôi tập trung, nghiên cứu, tìm hiểu các phương tiện dùng để xưng hô trong truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp và truyện ngắn của Nguyễn Ngọc Tư. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Do yêu cầu của đề tài, chúng tôi tìm hiểu các phương tiện dùng để xưng hô trong 15 truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp: Chảy đi sông ơi, Tướng về hưu, Muối của rừng, Phẩm tiết, Kiếm sắc, Thương nhớ đồng quê, Truyện tình kể trong đêm mưa, Con gái thuỷ thần, Những người thợ xẻ, Không có vua, Những ngọn gió Hua Tát, Những bài học nông thôn, Huyền thoại phố phường, Giọt máu, Chút thoáng Xuân Hương (Nhà xuất bản Hội nhà văn, Hà Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 5 http://www.Lrc-tnu.edu.vn Nội, 2005). 14 truyện ngắn trong tập “Cánh đồng Bất Tận” cña NguyÔn Ngäc T-: Cải ơi, Thương quá rau răm, Hiu hiu gió bấc, Huệ lấy chồng, Cái nhìn khắc khoải, Nhà cổ, Mối tình năm cũ, Cuối mùa nhan sắc, Biển người mênh mông, Nhớ sông, Dòng nhớ, Duyên phận so le, Một trái tim khô, Cánh đồng Bất Tận (Nhà xuất bản Trẻ, Hà Nội, 2006). 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 4.1 Mục đích nghiên cứu - Nghiên cứu các phương tiện dùng để xưng hô để thấy được đặc điểm ngôn ngữ và giá trị sử dụng của chúng trong các truyện ngắn. - Chỉ ra sự đồng nhất và khác biệt trong cách sử dụng các phương tiện dùng để xưng hô trong tác phẩm của Nguyễn Huy Thiệp và Nguyễn Ngọc Tư. Qua đó thấy được sự khác nhau trong cách sử dụng các phương tiện dùng để xưng hô của phương ngữ Bắc và phương ngữ Nam. 4.2 Nhiệm vụ nghiên cứu - Xác lập những cơ sở lí luận được sử dụng để nghiên cứu các phương tiện dùng để xưng hô. - Khảo sát, thống kê, phân loại ... các phương tiện dùng để xưng hô trong các truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp và Nguyễn Ngọc Tư. - Miêu tả, phân tích và nhận xét những đặc điểm trong cách sử dụng các phương tiện xưng hô để thấy được sự đồng nhất và khác biệt trong truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp và truyện ngắn của Nguyễn Ngọc Tư. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Để nghiên cứu luận văn này, chúng tôi sử dụng những phương pháp nghiên cứu chủ yếu sau: - Phương pháp thống kê - phân loại: phương pháp này giúp tập hợp các phương tiện dùng để xưng hô đã khảo sát được rồi phân loại chúng theo những tiêu chí đã định sẵn. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 6 http://www.Lrc-tnu.edu.vn - Phương pháp phân tích - tổng hợp: phương pháp này được dùng để miêu tả đối tượng nghiên cứu và bước đầu tổng kết những kết quả đã nghiên cứu được. - Phương pháp so sánh - đối chiếu: phương pháp này được dùng để so sánh, đối chiếu các phương tiện dùng để xưng hô trong truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp và truyện ngắn của Nguyễn Ngọc Tư. 6. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, thư mục tài liệu tham khảo, phụ lục,… luận văn gồm 3 chương: - Chương 1: Cơ sở lí luận - Chương 2: Các phương tiện dùng để xưng hô trong truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp và truyện ngắn của Nguyễn Ngọc Tư. - Chương 3: Sự đồng nhất và khác biệt giữa các phương tiện dùng để xưng hô trong truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp và truyện ngắn của Nguyễn Ngọc Tư. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 7 http://www.Lrc-tnu.edu.vn Chƣơng 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN 1.1. Giao tiếp và hoạt động giao tiếp Theo Các Mác thì : “Con người là tổng hoà các mối quan hệ xã hội” và các quan hệ này được biểu hiện rõ nhất trong giao tiếp. Chính vì vậy, giao tiếp không chỉ là một hoạt động xã hội cơ bản mà nó còn đánh dấu sự phát triển vượt bậc của loài người. Nghiên cứu từ xưng hô do đó không thể đặt ngoài quá trình giao tiếp. Theo GS. Đỗ Hữu Châu, trong giao tiếp bằng ngôn ngữ đáng chú ý là sự có mặt của các nhân tố giao tiếp sau: ngữ cảnh, ngôn ngữ và diễn ngôn. Trong khuôn khổ phạm vi đề tài này, chúng tôi chỉ xin trình bày nhân tố ngữ cảnh giao tiếp trong việc ảnh hưởng đến việc lựa chọn và sử dụng từ xưng hô của các tác giả. Ngữ cảnh giao tiếp là những nhân tố có mặt trong một cuộc giao tiếp nhưng nằm ngoài diễn ngôn. Nó là một tổng thể của những hợp phần như: nhân vật giao tiếp và hiện thực ngoài diễn ngôn (hoàn cảnh giao tiếp). Chúng tôi sẽ đi sâu tìm hiểu cụ thể hai nhân tố này trong việc ảnh hưởng đến việc lựa chọn các phương tiện dùng để xưng hô trong sáng tác của Nguyễn Huy Thiệp và Nguyễn Ngọc Tư. 1.1.1. Nhân vật giao tiếp “Nhân vật giao tiếp là những người tham gia vào một cuộc giao tiếp bằng ngôn ngữ, dùng ngôn ngữ để tạo ra các lời nói, các diễn ngôn qua đó mà tác động vào nhau. Đó là những người tương tác bằng ngôn ngữ.” [7, 15] Nhân vật giao tiếp đóng vai trò quan trọng trong quá trình giao tiếp, nó có thể thúc đẩy hoặc tự kết thúc cuộc thoại. Do đó nó chính là linh hồn của cuộc thoại. Giữa các nhân vật giao tiếp có quan hệ vai giao tiếp và quan hệ liên cá nhân. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 8 http://www.Lrc-tnu.edu.vn 1.1.1.1. Vai giao tiếp Để tiến hành giao tiếp các thành viên tham gia giao tiếp phải xác lập vị thế giao tiếp của mình, nghĩa là phải nhận thức được đầy đủ về đối tượng tham gia giao tiếp (về tuổi tác, nghề nghiệp, địa vị xã hội, mục đích giao tiếp,vốn sống,...) và về chính bản thân mình. Nếu giao tiếp mới là sự gặp gỡ, tiếp xúc lần đầu thì các thành viên tham gia giao tiếp phải có bước thăm dò đối tượng thông qua cách giao tiếp, trình độ văn hoá ứng xử của mình để có thể thu thập thông tin về đối phương.“Vai giao tiếp chính là cương vị xã hội của một cá nhân nào đó trong một hệ thống các quan hệ xã hội. Vai được hình thành trong quá trình xã hội hoá các nhân”. [15, 30] Mỗi cá nhân trong mỗi hoàn cảnh giao tiếp nhất định lại đóng một vai khác nhau hợp thành một bộ vai cho mình trong hệ thống giao tiếp chung, chẳng hạn: khi đi học là sinh viên, khi đi xem phim là khán giả, khi ở nhà là con đối với bố mẹ, là anh đối với các em, là cháu đối với ông bà, ... Sự phong phú trong các vai giao tiếp từ đó cũng tạo nên sự phong phú trong cách xưng hô cho mỗi cá nhân. Các nhân vật trong một cuộc giao tiếp thường có sự phân vai khá rõ ràng: vai phát ra diễn ngôn tức là vai nói (viết) và vai tiếp nhận diễn ngôn (vai nghe). Khi giao tiếp trực tiếp, hai vai này thường luân chuyển, đổi vai cho nhau. Việc đổi vai không chỉ thúc đẩy giao tiếp phát triển mà đôi khi còn kết thúc giao tiếp: “Trong quá trình giao tiếp, người nhận có thể đóng vai trò tích cực hay tiêu cực. Người nhận tích cực khi anh ta luôn thay đổi vai trò người nhận - người phát, khi giao tiếp diễn ra ở hai chiều. Người nhận tiêu cực khi anh ta luôn giữ vai trò người nhận trong suốt quá trình giao tiếp, nghĩa là khi giao tiếp chỉ diễn ra một chiều”. [5, 43] Trên cơ sở có được thông tin về đối tượng giao tiếp mà nhân vật giao tiếp lựa chọn từ xưng hô thích hợp. Trong nhiều trường hợp, tuỳ thuộc vào Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 9 http://www.Lrc-tnu.edu.vn ngữ cảnh mà nhân vật giao tiếp lại giữ một vị thế giao tiếp nhất định. Không phải cứ nhiều tuổi, địa vị xã hội cao, chức vụ lớn, ... thì sẽ giữ vị thế giao tiếp cao hơn đối tượng còn lại mà chúng ta phải xác định trong ngữ cảnh đó yêu cầu gì của cuộc giao tiếp là nổi bật, giá trị nào là ưu tiên để từ đó lựa chọn các phương tiện xưng hô thích hợp. Cách xưng hô trong quan hệ gia tộc khác cách xưng hô ngoài xã hội. Do đó nhân vật phải xác định đúng vị thế giao tiếp, xây dựng chiến lược, động cơ, mục đích giao tiếp phù hợp mới tạo hiệu quả cao trong giao tiếp. Ví dụ: (Cuộc nói chuyện giữa ông Cơ và Thuỷ) - Sao không cho vào máy xát? Sao để ông biết? - Cháu quên, cháu xin lỗi mợ. [27, 20] Ở đây, xét về tuổi tác thì ông Cơ xếp vào bậc cha chú của Thuỷ. Nhưng xét về vị thế giao tiếp thì ông Cơ là người giúp việc, Thuỷ là con dâu của chủ ngôi nhà. Do xác định được vị thế của mình, trong đoạn thoại trên,Thuỷ chọn cách xưng hô trống không (xưng hô phi lời) thể hiện được vai trò người chủ, bậc trên; ông Cơ đứng ở vai trò người làm nên chọn cách xưng hô như trong gia đình phong kiến xưa (gọi người chủ trẻ tuổi là cậu, mợ) bất chấp vấn đề tuổi tác... Mặt khác, cách xưng hô trên cũng có thể là chiến lược giao tiếp của ông Cơ khi tạo sự gần gũi, thân mật, và tỏ ra biết lỗi mong sự tha thứ từ cô chủ. 1.1.1.2. Quan hệ liên cá nhân “Quan hệ liên cá nhân là quan hệ so sánh xét trong tương quan xã hội, hiểu biết, tình cảm giữa các nhân vật giao tiếp với nhau”. [7, 17] Quan hệ liên cá nhân giữa các nhân vật giao tiếp này có thể diễn tiến theo 2 kiểu: quan hệ vị thế xã hội (quyền uy) và quan hệ khoảng cách (thân cận). Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 10 http://www.Lrc-tnu.edu.vn Quan hệ Quan hệ liên cá nhân Quan hệ vị thế xã hội Quan hệ khoảng cách (quyền uy) (thân cận) Đặc điểm Khái niệm - Là quan hệ ứng xử xã hội dựa trên những quy - Là quan hệ ứng xử giữa các cá nhân thể hiện thái tắc giao tiếp nhất định. độ, tình cảm của các vai giao tiếp. Cơ sở xác lập Quan hệ giữa các nhân vật giao tiếp - Dựa vào tuổi tác, nghề nghiệp, chức quyền, thứ - Dựa theo mức độ hiểu biết lẫn nhau, thân thiện bậc,... với nhau. - Phi đối xứng, nghĩa là sẽ giữ nguyên không - Đối xứng, có thể tạo sự thân tình hoặc xa lạ với thay đổi trong quá trình giao tiếp. những mức độ khác nhau. Qua thương lượng có thể thay đổi khoảng cách. Yếu tố đặc trưng - Quan hệ này đặc trưng bởi yếu tố quyền lực và tạo ra khoảng cách giữa - Quan hệ này đặc trưng bằng yếu tố cận kề, gần gũi theo mức độ tình cảm hai bên giao tiếp. và luôn hướng tới sự đồng đẳng, thân mật. Biểu hiện - Quan hệ nơi công sở, nghi thức,... - Quan hệ bạn bè, đối tác, trong gia đình,... [ Xem thêm 7, 17 - 18] Quan hệ liên cá nhân chi phối cả tiến trình giao tiếp, cả nội dung và hình thức của diễn ngôn, do đó, xưng hô chịu áp lực rất mạnh từ quan hệ này. Qua việc sử dụng từ xưng hô mà vai nghe biết được vai nói xác định quan hệ vị thế và quan hệ xã hội với mình như thế nào. Trong tiếng Việt, lựa chọn và sử dụng từ xưng hô được coi như là một chiến lược trong việc thiết lập quan hệ liên cá nhân trong hội thoại. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 11 http://www.Lrc-tnu.edu.vn Trong những cơ quan, công sở,... thì nghi thức giao tiếp là một điều bắt buộc mọi người phải tuân theo, do đó, quan hệ quyền uy ở đây được xác lập một cách vững vàng và ít bị thay đổi nhất. Nhân viên và thủ trưởng đã có những từ xưng hô giúp định vị thứ bậc rõ ràng không thể có sự đổi ngôi trừ khi xuất hiện vấn đề tình cảm, mục đích riêng,... chi phối giao tiếp. Thực ra, trong đời sống thường ngày thì giao tiếp trong gia đình, tiêu biểu là trong cách lựa chọn từ xưng hô đã cho chúng ta thấy đây không chỉ là biểu hiện của việc tôn trọng quan hệ thân cận mà còn là biểu hiện của quan hệ quyền uy trong việc tạo ra không khí vừa tôn nghiêm vừa thân mật trong gia đình. Chẳng hạn, thay bằng cách xưng ông (bà) và hô cháu thì các nhân vật giao tiếp ở đây chuyển thành cách xưng ông (bà) và hô con, em,... Thay bằng cách gọi bố (mẹ) thì người con (đã có con) chọn cách xưng con thông thường nhưng chuyển cách hô mà đứng ở vị trí con mình gọi bố (mẹ) là ông (bà),... 1.1.2. Hoàn cảnh giao tiếp Hoàn cảnh giao tiếp là một trong những yếu tố chủ đạo chi phối hoạt động giao tiếp của con người. Đó là thế giới thực tại mà chúng ta đang sống với tất cả những nhân tố xã hội - ngôn ngữ ảnh hưởng đến việc lựa chọn và sử dụng các phương tiện ngôn ngữ, như: hiểu biết về thế giới xã hội, văn hoá, tôn giáo, lịch sử, ...; phong tục, tập quán; trình độ học vấn; kinh nghiệm xã hội; thói quen sử dụng ngôn ngữ; phạm vi giao tiếp (công sở, gia đình, ngoài xã hội, trong các vùng lãnh thổ riêng,...); đề tài, chủ đề hay hình thức giao tiếp.... Chẳng hạn, trong đoạn đối thoại sau đây: - Chỉ qua bến Cốc thôi nhá - Ông chủ hào hiệp của tôi mặc cả - Thằng ngu như chó, trời rét thế này về mà nằm ổ. Mày định học đánh cá mòi để làm gì thế? - Nó định lớn lên lập hợp tác xã! - Một gã béo lẳn và đen trùi trũi ở chiếc thuyền bên mỉm cười thâm hiểm - Giêsuma! Ông lỏi đã sành đi đánh cá đêm thì ta chỉ còn xương cá mà ăn thôi đấy! Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 12 http://www.Lrc-tnu.edu.vn - Quẳng nó xuống sông cho Hà Bá bắt! - Một gã nào đấy hăm doạ. Thuyền gã lướt qua và gã dùng chiếc mái chèo thúc vào sườn tôi đau điếng. - Ông cho nó đi xúi cả mẻ cá đêm nay là ăn đòn đấy! - Một lão mắt chột gầm gừ. Lão giơ mái chèo vẻ chẳng có gì là đùa bỡn cả. - Thôi mày xuống đi! - Ông chủ của tôi hốt hoảng - Cái lão trùm Thịnh không đùa với lão được đâu. - Cháu xin bác… - Tôi rên rỉ - Bác bảo cho cháu đến cuối bến Cốc cơ mà! - Cốc với cò gì... - Ông chủ của tôi lái thuyền vào bờ, nửa như bực bội nửa như ngượng nghịu - Mày chỉ mới ngồi mà nước tràn cả vào thuyền, đến cuối bến Cốc thì tao xuống dưới đáy sông với Hà Bá à? [27, 6] Trong đoạn thoại trên có thể xác định được hoàn cảnh giao tiếp như sau: + Chủ đề giao tiếp: việc xin đi đánh cá đêm của cậu bé. + Phạm vi giao tiếp: bến sông. + Hình thức giao tiếp: đối thoại trực tiếp (trong cuộc đối thoại này hình thức là đa thoại với 5 nhân vật tham gia giao tiếp xoay quanh một chủ đề chính). + Phong tục, thói quen: tục đi đánh cá mòi đêm của ngư dân vùng biển. + Trình độ học vấn: là những người dân lao động. + Tư tưởng, quan niệm: bảo thủ, lạc hậu,... (sợ vía người lạ đi cùng khiến mẻ cá đêm bị xui). Trong hoàn cảnh giao tiếp người ta đặc biệt chú ý đến sự tồn tại của tính quy thức và phi quy thức trong giao tiếp thông qua sự diễn đạt ngôn ngữ của các vai giao tiếp. Tính quy thức ở đây được hiểu là những yêu cầu, những quy tắc, những nghi lễ,... trong những hoàn cảnh giao tiếp hẹp (không gian, thời gian cụ thể để cuộc giao tiếp diễn ra như trong các nghi lễ ngoại giao, tôn giáo, trong công sở, nhà trường,...). Đây là các nghi thức mang tính quy phạm, có chuẩn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 13 http://www.Lrc-tnu.edu.vn mực riêng mà các thành viên tham gia giao tiếp ngầm hiểu và tôn trọng thực hiện nó. Ngược lại, tính phi quy thức là những hành vi giao tiếp ngoài xã hội, nơi những hoạt động giao tiếp diễn ra mà không chịu ảnh hưởng chi phối của bất cứ quy tắc, nghi lễ nào. Các vai giao tiếp được tự do, thoải mái bộc lộ mình. Tính quy thức/phi quy thức của hoàn cảnh giao tiếp còn ảnh hưởng lớn đến việc lựa chọn và sử dụng các từ xưng hô, “nó có mối quan hệ rất chặt chẽ với các chức năng của từ xưng hô cũng như vị thế xã hội và quyền uy của nhân vật giao tiếp” [26, 43]. Do đó, có thể nói trong hệ thống từ xưng hô chúng ta có thể xét đến từ xưng hô có tính quy thức và từ xưng hô không có tính quy thức. Ở những người có vị thế ngang bằng nhau như bạn - bạn thì việc sử dụng từ xưng hô ít tính quy thức hơn. Ngược lại, xưng hô ở vị thế không ngang bằng thì vai giao tiếp (nhất là vai thấp hơn) thường có lối xưng hô quy thức, chuẩn mực, “xưng khiêm hô tôn”. Các đại từ xưng hô thực thụ trong tiếng Việt (trừ đại từ tôi) phần lớn ít có tính quy thức. Các danh từ thân tộc (ông, bà, cô, chú, anh, ...) đang chiếm ưu thế trong các giao tiếp xã hội cùng các danh từ chỉ chức vụ, nghề nghiệp (giáo sư, bác sĩ, thầy giáo, ...) ... mang tính quy thức cao trong hoạt động giao tiếp. Trong khi đó danh từ chỉ tên riêng lại mang tính chất trung gian và thường phải căn cứ vào hoàn cảnh giao tiếp cụ thể mà xác định tính quy thức/không quy thức. Chẳng hạn, trong các phát ngôn sau: - Mời em Dung lên bảng! - Dung lấy cho chị cái lọ hoa ở trên bàn nhé! Cùng là hai nhân vật, mối quan hệ là chị em nhưng đặt trong hai hoàn cảnh giao tiếp mỗi người lại đóng một vai khác nhau do đó tính quy thức cũng được biểu hiện khác nhau: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 14 http://www.Lrc-tnu.edu.vn + Trong phát ngôn 1: có 2 vai giao tiếp cô giáo/học sinh. Trong môi trường học tập yêu cầu tính nghi thức cao do đó cách hô bằng tên riêng (em) “Dung” thể hiện tính quy thức cao hơn. + Trong phát ngôn 2: có 2 vai giao tiếp chị/em. Xét trong tương quan thì vai giao tiếp là không ngang bằng nhưng ở đây hoàn cảnh giao tiếp chi phối chính việc sử dụng từ xưng hô kết hợp với nhân tố thái độ, ngữ điệu,... khiến việc sử dụng từ hô bằng tên riêng “Dung” ít tính quy thức hơn. 1.2. Lý thuyết về hội thoại 1.2.1. Khái niệm hội thoại Hội thoại là một vấn đề đã được nghiên cứu từ lâu trên thế giới và hiện nay ngôn ngữ học của hầu hết các quốc gia đều bàn đến hội thoại. Ở Việt Nam, kế thừa những thành quả của ngôn ngữ học thế giới, hội thoại đã trở thành mảng nghiên cứu hấp dẫn của ngôn ngữ học ứng dụng. Xoay quanh khái niệm “hội thoại”, chúng ta có thể kể đến khái niệm của một số tác giả sau: Theo Hồ Lê thì “Hội thoại là hành vi thể hiện ngôn giao hai chiều, cụ thể và xác định, làm chuyển hoá vị thế của người thụ ngôn thành vị thế của người phát ngôn và ngược lại, đồng thời tạo ra sự liên kết hành vi phát ngôn với hành vi thụ ngôn tạo thành một thể thống nhất”. [dẫn theo 18, 13] Nguyễn Thiện Giáp: “Giao tiếp hội thoại là hành thức cơ bản của ngôn ngữ. Giao tiếp hội thoại luôn luôn có sự hồi đáp giữa người nói và người nghe, chẳng những người nói và người nghe tác động lẫn nhau mà lời nói của từng người cũng tác động lẫn nhau”. [11, 63] Nhìn chung khái niệm “hội thoại” được các nhà nghiên cứu nhắc đến đều bao gồm yếu tố chỉ nhân vật tham gia hội thoại và quy tắc luân phiên lượt lời giữa các vai giao tiếp thúc đẩy hội thoại phát triển. Đỗ Hữu Châu đưa ra khái niệm “hội thoại‟ một cách bao quát và rộng hơn, có thể áp dụng cho nhiều loại hình ngôn ngữ: “Hội thoại là hình thức Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 15 http://www.Lrc-tnu.edu.vn giao tiếp thường xuyên, phổ biến của ngôn ngữ, nó cũng là hình thức cơ sở của mọi hoạt động ngôn ngữ khác. Hội thoại là khái niệm dành cho mọi hình thức hội thoại khác nhau”. [7, 201] Theo Đỗ Hữu Châu thì hội thoại có một số đặc điểm sau: - Thoại trường khác nhau sẽ có cuộc hội thoại khác nhau. Tức là với một không gian - thời gian cụ thể sẽ tương ứng với hình thức hội thoại phù hợp với nó. - Số lượng tham gia hội thoại cũng khiến hội thoại mang những tính chất với những tên gọi khác nhau. Chẳng hạn, với hai người tham gia, chúng ta đặt tên hình thức hội thoại là song thoại, ba người tham gia – tương ứng với nó là hình thức tam thoại, nhiều người tham gia hội thoại hơn nữa thì có hình thức đa thoại. Cách đặt tên này cũng chỉ mang tính chất tương đối. - Cương vị và tư cách của những người tham gia hội thoại cũng sẽ ảnh hưởng lớn đến cuộc thoại. Theo đó, vị thế giao tiếp sẽ trở thành nhân tố nhằm duy trì, thúc đẩy hoặc kết thúc cuộc thoại. - Các cuộc hội thoại đều có những “đích” cụ thể của mình. Để bắt đầu cuộc thoại các đối tác hội thoại đã phải xác định mục tiêu giao tiếp mà mình cần đạt được từ đó xây dụng chiến lược phù hợp. Tuy nhiên, đối với những cuộc tán gẫu thì “đích” này thường không cụ thể và mang tính tự phát. - Các cuộc hội thoại khác nhau về tính có hình thức hay không có hình thức. Căn cứ vào từng cuộc thoại mà hình thức thể hiện, quy trình tổ chức, dẫn dắt,... cũng khác nhau... có khi không cần hình thức tổ chức hỗ trợ nào cả. - Với những hình thức hội thoại khác nhau thì ngữ vực để thể hiện nó cũng khác nhau. [xem thêm 7, 201] Hội thoại rất quan trọng trong cuộc sống, nhưng là ngôn ngữ, nó vẫn chỉ là một công cụ. Cách sử dụng công cụ ấy sẽ góp phần vào kết quả của các cuộc giao tiếp. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 16 http://www.Lrc-tnu.edu.vn