Tài liệu Dịch học bảo vệ thực vật

Bé Gi¸o dôc vµ §µo t¹o Tr−êng ®¹i häc n«ng nghiÖp Hµ Néi Chñ biªn GS.TS. Hµ Quang Hïng GIÁO TRÌNH DỊCH HỌC BẢO VỆ THỰC VẬT (Dùng cho sinh viên ðại học chuyên ngành Bảo vệ thực vật và Cây trồng) Hµ Néi- 2008 Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Dịch học và Bảo vệ thực vật……………….……..0 lêi nãi ®Çu M«n DÞch häc b¶o vÖ thùc vËt lµ mét trong nh÷ng m«n häc chuyªn m«n quan träng cña tr−¬ng tr×nh ®µo t¹o kü s− N«ng häc, chuyªn ngµnh B¶o vÖ thùc vËt. M«n häc DÞch häc b¶o vÖ thùc vËt cung cÊp nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ thùc tiÔn vÒ dÞch häc. Trong b¶o vÖ thùc vËt, nh÷ng quy luËt ph¸t sinh, lan truyÒn, ®−êng chØ cña c¸c loµi dÞch h¹i chñ yÕu lµm ¶nh h−ëng nghiªm träng ®Õn n¨ng suÊt phÈm chÊt c©y trång n«ng nghiÖp. M«n häc cßn gióp ng−êi häc ph¸t hiÖn nh÷ng yÕu tè cña m«i tr−êng vµ ho¹t ®éng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp cña con ng−êi ¶nh h−ëng ®Õn ph¸t sinh ph¸t triÓn cña dÞch h¹i, trªn c¬ së ®ã ®Ò xuÊt biÖn ph¸p ng¨n chÆn, phßng chèng dÞch h¹i kÞp thêi, hîp lý. XuÊt ph¸t tõ môc tiªu ®µo t¹o vµ vÞ trÝ m«n häc, trong qu¸ tr×nh biªn so¹n gi¶i tr×nh "DÞch häc B¶o vÖ thùc vËt", c¸n bé gi¶ng d¹y bé m«n c«n trïng, khoa n«ng häc ®M cè g¾ng tr×nh bµy khoa häc, ng¾n gän, cËp nhËt ®Ó ng−êi ®äc tiÕp thu vµ trÝch dÉn tµi liÖu tham kh¶o dÔ dµng. Gi¶i tr×nh ®−îc ph©n c«ng biªn so¹n nh− sau: Chñ biªn : GS.TS. Hµ Quang Hïng Ch−¬ng më ®Çu : GS.TS. Hµ Quang Hïng Ch−¬ng I : GS.TS Hµ Quang Hïng Ch−¬ng II : GS.TS Hµ Quang Hïng Ch−¬ng III : TS §Æng ThÞ Dung Ch−¬ng IV : PGS. TS NguyÔn ThÞ Kim Oanh Ch−¬ng V : TS §Æng ThÞ Dung Ch−¬ng VI : PGS. TS NguyÔn ThÞ Kim Oanh Ch−¬ng VII : TS §Æng ThÞ Dung Ch−¬ng VIII : PGS. TS NguyÔn ThÞ Kim Oanh Ch−¬ng IX : GS.TS. Hµ Quang Hïng Mét sè néi dung vµ h×nh ¶nh minh häa trong gi¸o tr×nh ®−îc tham kh¶o, trÝch dÉn chñ yÕu tõ c¸c tµi liÖu tham kh¶o viÕt ë phÇn cuèi gi¸o tr×nh. Do ®iÒu kiÖn vµ thêi gian cã h¹n cho nªn trong biªn soan gi¸o tr×nh khã tr¸nh khái thiÕu sãt. Chóng t«i mong nhËn ®−îc ý kiÕn ®ãng gãp cña b¹n ®äc vµ ®ång nghiÖp ®Ó lÇn xuÊt b¶n kÕ tiÕp sÏ hoµn chØnh h¬n. C¸c t¸c gi¶. Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Dịch học và Bảo vệ thực vật……………….……..1 Bµi më ®Çu 1. VÞ trÝ, môc ®Ých vµ yªu cÇu m«n häc 1.1.VÞ trÝ m«n häc - M«n häc dÞch häc BVTV d¹y cho sinh viªn n¨m thø t− vµ häc viªn cao häc (Th¹c sü) chuyªn ngµnh BVTV, chuyªn ngµnh c©y trång, di truyÒn chän t¹o gièng, c«ng nghÖ sinh häc. - M«n häc cung cÊp nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vµ thùc tiÔn vÒ dÞch häc trong B¶o vÖ thùc vËt, sau khi ®M häc nh÷ng m«n häc chuyªn s©u cña khoa häc b¶o vÖ thùc vËt. - DÞch häc BVTV lµ m«n häc khoa häc nghiªn cøu c¸c qui luËt ph¸t sinh, lan truyÒn, ®−êng chØ cña c¸c lo¹i dÞch h¹i (dÞch h¹i chñ yÕu) trong s¶n suÊt n«ng nghiÖp, cho nªn m«n häc gióp häc viªn hiÓu ®−îc nh÷ng quy luËt kh¸ch quan ®ã vµ ph¸t hiÖn nh÷ng yÕu tè cã thÓ lµm ph¸t sinh ph¸t triÓn nh÷ng loµi dÞch h¹i c©y trång, trªn c¬ së ®ã ®Ò suÊt nh÷ng biÖn ph¸p kh«ng cho c¸c loµi dÞch h¹i chñ yÕu ph¸t sinh hoÆc ng¨n c¶n chóng lan truyÒn trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. 1.2. Môc ®Ých, yªu cÇu m«n häc - Môc ®Ých: M«n häc dÞch häc BVTV cung cÊp nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ dÞch tÔ häc cña dÞch h¹i chñ yÕu c©y trång n«ng nghiÖp, diÔn thÓ c¸c vô dÞch vµ c¸c yÕu tè sinh th¸i ¶nh h−ëng, ph−¬ng ph¸p dù tÝnh dù b¸o nguy c¬ dÞch h¹i. Trªn c¬ së ®ã ®Ò suÊt biÖn ph¸p phßng ngõa vµ dËp dÞch ®¹t hiÖu qu¶ kinh tÕ, m«i tr−êng vµ xM héi. -Yªu cÇu: + Häc viªn n¾m ®−îc nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ dÞch häc BVTV sù cÇn thiÕt tiÕn hµnh nghiªn cøu x¸c ®Þnh ®èi t−îng vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu dÞch häc BVTV. + Häc viÖn hiÓu dÞch h¹i vµ t×nh h×nh g©y h¹i cña chóng trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp; nh÷ng yÕu tè sinh th¸i ¶nh h−ëng ®Õn sù suÊt hiÖn, diÔn thÓ, lan truyÒn… cña c¸c loµi dÞch h¹i chñ yÕu, nguy c¬ cña dÞch h¹i. + Häc viªn n¾m ®−îc ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu qu¸ tr×nh h×nh thµnh, lan truyÒn, ®−êng chØ cña c¸c loµi dÞch h¹i trong dÞch häc BVTV. §Ó gi¶i thÝch v× sao? nh− thÕ nµo? mµ mét sè loµi dÞch h¹i trë thµnh tac nh©n g©y h¹i nguy hiÓm cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp; nh÷ng yÕu tè g×? ®M thóc ®Èy sù tån t¹i cña c¸c loµi dÞch h¹i chñ yÕu trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. + Häc viªn hiÓu dÞch häc BVTV kh«ng ph¶i lµ m«n khoa häc lý thuyÕt mµ lµ m«n khoa häc cã gi¸ trÞ thùc tiÔn tõ ®ã häc viªn cã kh¶ n¨ng ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ dÞch h¹i ®Ò xuÊt biÖn ph¸p ng¨n ngõa, thanh to¸n c¸c laäi dÞch h¹i võa b¶o vÖ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp , võa b¶o vÖ m«i tr−êng sèng cña con ng−êi, ®éng vËt nu«i. Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Dịch học và Bảo vệ thực vật……………….……..2 + Häc viªn biÕt vËn dông thèng kª häc trong ®¸nh gi¸ (Pest Risk Asscssments) nguy c¬ dÞch h¹i, m« h×nh ho¸ biÕn thÓ cña dÞch h¹i vµ hiÖu qu¶ kinh tÕ, xM héi, m«i tr−êng khi ¸p dông c¸c biÖn ph¸p phßng ngõa, ng¨n chÆn dÞch h¹i. + Häc viªn cã kh¶ n¨ng truyÒn b¸ th«ng tin, khuyÕn c¸o ng−êi n«ng d©n tham gia ph¸t hiÖn, phßng ngõa, ng¨n chÆn kÞp thêi dÞch h¹i c©y trång n«ng nghiÖp. 2. Mét sè kh¸i niÖn c¬ b¶n vÒ dÞch häc BVTV. - DÞch häc BVTV (Epidemiology in Plant Protection) lµ m«n khoa häc nghiªn cøu c¸c quy luËt ph¸t sinh, lan truyÒn, ®×nh chØ c¸c loµi dÞch h¹i s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ nh÷ng biÖn ph¸p phßng ngõa, ng¨n chÆn chóng. - DÞch häc (Epidemiology) víi mét nhµ khoa häc bÖnh c©y DÞch häc lµ mét m«n khoa häc cña bÖnh trong quÇn thÓ nh÷ng nghiªn cøu vÒ sù ph¸t triÓn vµ lan truyÒn cña bÖnh còng nh− c¸c yÕu tè ¶nh h−ëng ®Õn sù lan truyÒn cña bÖnh còng nh− c¸c yÕu tè ¶nh h−ëng ®Õn lan truyÒn cña chóng. Nãi mét c¸ch nguyªn häc (Etymologically) hay nguån gèc lÞch sö cña mét tõ. epi: NghiM tõ tiÕng Hy l¹p lµ cã quan hÖ gÇn hay dùa trªn, chØ mét sù gia t¨ng ®ang tíi nhanh. demos: Cã nghÜa lµ nh÷ng ng−êi Epidenmios: Cã nghÜa lµ C¸i g× ë gi÷a nh÷ng con ng−êi Epidemic: Sù t¨ng lªn c¶u bÖnh trong quÇn thÓ vËt chñ c©y trång theo kh«ng gian vµ thêi gian §Ó miªu t¶ bÖnh trªn c©y tõ epiphytotic lµ ®óng h¬n c¶ nh÷ng Ýt dïng phæ biÕn (bëi v× Fytos tõ Hy L¹p cã nghÜa lµ C©y) - DÞch häc m« t¶(Descriptive epidemiology) cã nghÜa lµ miªu t¶ dÞch h¹i vµ yÕu tè ¶nh h−ëng ®Õn chóng - DÞch häc sè l−îng, ®Þnh l−îng (quanLitative epidemiology) cã nghÜa lµ ®Þnh l−îng hay ®o kÝch th−íc kh¸c cña dÞch h¹i - DÞch häc so s¸nh (Compartive epidemiology) cã nghÜa lµ so s¸nh c¸c dÞch h¹i kh¸c nhau (chóng cã thÓ cïng dÞch h¹i nh−ng ë hÖ sinh th¸i kh¸c nhau hoÆc thËm chÝ c¸c dÞch h¹i kh¸c nhau) - Chu kú sèng trùc tiÕp (Direct life cycle. trong ®ã mét loµi ký sinh ®−îc chuyÓn vµo tõ mét vËt chñ tíi chu kú tiÕp theo mµ kh«ng cÇn mét vËt chñ trong thêi gian hoÆc vect¬ cña loµi kh¸c. - DÞch häc sinh th¸i (Ecological Epidemiology) mét nh¸nh cña dÞch nh− liªn kÕt qu¶ cña ph¶n øng sinh th¸i gi÷a quÇn thÓ vËt chñ vµ t¸c nh©n ký sinh. - DÞch ®éng vËt (Epizootic. mét dÞch xuÊt hiÖn trªn quÇn thÓ vËt chñ lµ thùc vËt. Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Dịch học và Bảo vệ thực vật……………….……..3 - BÖnh dÞch ph©n bè réng (Pandemic. mét dÞch h¹i ph©n bè réng trong kh«ng gian. - Lan truyÒn bÖnh (Transinission) qu¸ tr×nh mét dÞch h¹i chuyÓn tõ vËt chñ, vïng g©y h¹i nµy sang sinh vËt chñ, vïng g©y h¹i nµy sang vËt chñ, vïng g©y h¹i míi. Cã hai kiÓu truyÒn lan ngang vµ th¼ng ®øng. - DÞch h¹i (Pest) bÊt kú loµi, chñng hoÆc nßi sinh häc cña thùc vËt, ®éng vËt, vi sinh vËt g©y h¹i thùc vËt (c©y trång) vµ s¶n phÈm cña c©y trång. - DiÖn tÝch phi dÞch h¹i (Pest frec Area. mét diÖn tÝch trång trät ë ®ã laßi dÞch h¹i chñ yÕu kh«ng xuÊt hiÖn khi ®−îc biÓu thÞ b»ng dÊu hiÖu khoa häc. - Ph©n tÝch nguy c¬ dÞch h¹i (Pest rick Analysis) qu¸ tr×nh ®¸nh gi¸ dÊu hiÖu sinh häc, kinh tÕ vµ khÝa c¹nh khoa häc kh¸c cña dÞch h¹i ®Ó quyÕt ®Þnh liÖu dÞch h¹i ®ã nªn cÇn ®iÒu khiÓn. 3. LÞch sö ph¸t triÓn m«n häc. DÞch häc BVTV lµ m«n khoa häc cæ nh−ng còng lµ m«n t−¬ng ®èi trÎ trong khoa häc BVTV. DÞch häc BVTV lµ cæ v× ngay tõ thêi cæ khi con ng−êi ph¶i ®èi phã víi dÞch h¹i c©y trång n«ng nghiÖp b»ng hµng lo¹t nh÷ng biÖn ph¸p th« s¬. DÞch häc BVTV lµ trÎ v× míi ph¸t triÓn m¹nh khi c¸c m«n häc, ngµnh häc cã liªn quan h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh−: Thèng kª, VËt lý, Sinh th¸i häc, KhÝ t−îng häc, XM héi häc, To¸n häc, Kinh tÕ häc, Tin häc vµ khoa häc m¸y tÝnh… 3.1. DÞch häc thêi cæ ®¹i. Nh÷ng kiÕn thøc s¬ gi¶n vÒ dÞch häc ®M xuÊt hiÖn g¾n liÒn víi nhu cÇu cña thùc tiÔn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, giao l−u hµng ho¸ gi÷a c¸c vïng, c¸c n−íc. Nh÷ng vô dÞch x¶y ra trong thêi k× nµy ®M cung cÊp nh÷ng dÊu hiÖu ®Çu tiªn quan s¸t, nghiªn cøu vÒ dÞch h¹i, ®iÒu kiÖn suÊt hiÖn lan truyÒn cña chóng, mèi quan hÖ gi÷a dÞch h¹i, ®iÒu kiÖn m«i tr−êng vµ ho¹t ®éng s¶n xuÊt cña con ng−êi. Nh÷ng kh¸i niÖm vÒ tÝnh chèng chÞu, miÔn dÞch häc cña c©y ®−îc h×nh thµnh ë møc s¬ khai. 3.2. DÞch häc thêi kú phong kiÕn. Sù ph¸t triÓn kinh tÕ nãi chung, s¶n xuÊt n«ng nghiÖp nãi riªng trong thêi k× nay ®M lµm thay ®æi lùc l−îng xM héi, thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña nhiÒu ngµnh khoa häc. Trªn c¬ së kinh nghiÖm ng¨n ngõa phßng chèng c¸c lo¹i dÞch haÞ c©y trång nhiÒu kh¸i niÖm mang tÝnh chÊt khoa häc vÒ c¸c quy luËt ph¸t sinh, lan truyÒn ®−êng chØ cña c¸c loµi dÞch h¹i s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ c¸c biÖn ph¸p ng¨n ngõa, tiªu diÖt dÞch h¹i ®M ra ®êi nh»m tr¸nh l©y lan cña dÞch h¹i tõ vïng nµy sang vïng kh¸c, n−íc nµy sang n−íc kh¸c. Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Dịch học và Bảo vệ thực vật……………….……..4 3.3. DÞch häc trong thêi kú ph¸t triÓn T− b¶n chñ nghÜa. §©y lµ thêi kú mµ sù c¹nh tranh trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, trong giao l−u bu«n b¸n s¶n phÈm n«ng nghiÖp t¨ng lªn mét c¸ch m¹nh mÏ, nhiÒu n«ng d©n nghÌo ph¶i bá ruéng vµo thµnh thÞ ®Ó kiÕm sèng; NhiÒu cuéc chiÕn tranh x©m l−îc cïng víi nh÷ng vô dÞch lín s¶y ra liªn tôc ®M lµm ¶nh h−ëng ®Õn m«i tr−êng sinh th¸i, ®Õn søc khoÎ con ng−êi vµ ®éng vËt nu«i. NhiÒu ngµnh khoa häc trong thêi kú nµy ®M ph¸t triÓn lµm c¬ së ph©n tÝch nguyªn nh©n c¸c vô dÞch, nguy c¬ cña dÞch h¹i chñ yÕu trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. §ång thêi sö dông nh÷ng hiÓu biÕt ®ã ®Ó ng¨n ngõa thanh to¸n cã hiÖu qu¶ c¸c loµi dÞch h¹i võa b¶o vÖ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp võa b¶o vÖ m«i tr−êng sinh th¸i. 3.4. DÞch häc BVTV ph¸t triÓn ë ViÖt Nam. - Tr−íc c¸ch m¹ng th¸ng 8, n−íc ta lµ mét n−íc thuéc ®Þa, l¹c hËu vÒ kinh tÕ, v¨n ho¸ vµ khoa häc. Nh©n d©n ®Æc biÖt lµ ng−êi n«ng d©n lao ®éng cùc khæ d−íi ¸ch, ¸p bøc bãc lét cña bän thùc d©n phong kiÕn. Trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, nhiÒu vô dÞch suÊt hiÖn lan truyÒn vµ g©y ra nhiÒu thiÖt h¹i ®¸ng kÓ, ng−êi n«ng d©n thiÕu hiÓu biÕt ®µnh ph¶i bã tay, mong chê vµo trêi ®Êt, thÇn th¸nh ®Ó ng¨n ngõa dÞch h¹i. - Sau c¸ch m¹ng th¸ng 8, c¸c ho¹t ®éng b¶o vÖ thùc vËt cña n−íc ta b¾t ®Çu do chÝnh c¸n bé ViÖt Nam thùc hiÖn, chóng ta cßn rÊt nhiÒu h¹n chÕ, yÕu kÐm c¶ vÒ kiÕn thøc, tµi liÖu, ph−¬ng tiÖn c¬ së vËt chÊt cho ®iÒu tra nghiªn cøu, lÉn ®éi ngò c¸n bé cã ®ñ tr×nh ®é chuyªn m«n. HÇu hÕt c¸c vÊn ®Ò c¬ b¶n vÒ thùc tr¹ng dÞch h¹i c©y trång, diÔn thÓ vµ sù lan truyÒn cña chóng còng nh− biÖn ph¸p phßng chèng, ng¨n ngõa dÞch h¹i, ta cßn ph¶i dùa vµo tµi liÖu n−íc ngoµi vµ mét sè Ýt do Ph¸p ®Ó l¹i hoÆc nhê sù h−íng dÉn cña chuyªn gia n−íc ngoµi. Víi môc tiªu phôc vô s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ®¸p øng nhu cÇu cña xuÊt khÈu vµ trong n−íc, nh÷ng ng−êi lµm c«ng t¸c BVTV ë n−íc ta ®M cã nhiÒu thµnh tÝch to lín trong c«ng cuéc ng¨n ngõa, phßng chèng c¸c vô dÞch g©y h¹i s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. + Chóng ta dÇn dÇn hÖ thèng ®−îc thµnh phÇn loµi dÞch h¹i, t×m hiÓu sù ph¸t sinh, lan réng cña c¸c loµi dÞch h¹i chñ yÕu ë mçi hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp nhÊt ®Þnh, t×m hiÓu vµ x¸c ®Þnh nh÷ng yÕu tè ph¸t sinh dÞch h¹i mang tÝnh ®Æc thï. + Thùc nghiÖm vµ ®Ò suÊt c¸c biÖn ph¸p ng¨n ngõa thanh to¸n c¸c loµi dÞch h¹i ®Ó võa b¶o vÖ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, võa b¶o vÖ m«i tr−êng sinh th¸i, søc khoÎ céng ®ång. C©u hái «n tËp: C©u 1. Tr×nh bµy mét sè kh¸I niÖm vÒ Dich häc B¶o vÖ thùc vËt, cho vÝ dô. C©u 2. Tr×nh bµy ng¾n gän lÞch sö nghiªn cøu Dich häc B¶o vÖ thùc vËt trªn thÕ giíi vµ ë ViÖt Nam. Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Dịch học và Bảo vệ thực vật……………….……..5 Ch−¬ng 1. DÞch h¹i vµ t×nh h×nh g©y h¹i cña chóng ®èi víi s¶n xuÊt n«ng nghiÖp 1. DÞch h¹i c©y trång n«ng nghiÖp - DÞch h¹i lµ g×? DÞch h¹i lµ bÊt kú loµi, chñng, nßi sinh häc cña thùc vËt, ®éng vËt, vi sinh vËt g©y h¹i c©y trång vµ s¶n phÈm cña c©y trång. (Theo FAO 1990, söa l¹i FAV 1995, C«ng −íc quèc tÕ 1997). DÞch h¹i bao gåm bÊt cø c¬ thÓ sèng nµo g©y h¹i c©y trång hoÆc g©y ra thiÖt h¹i ®èi víi lîi Ých l¹i c©y trång cña con ng−êi. §Þnh nghÜa dÞch h¹i cã thÓ thay ®æi theo nhiÒu ®iÒu chuÈn kh¸c nhau, nh−ng ®Þnh nghÜa chung nhÊt cña dÞch h¹i lµ bÊt kú loµi thùc vËt, ®éng vËt nµo g©y h¹i hay lµm t¸c h¹i tíi con ng−êi, ®éng vËt nu«i, c©y trång, s¶n phÈm cña c©y trång thËm trÝ lµm quÊy nhiÔu víi………g©y ¶nh h−ëng h¹i. - DÞch häc cã ý nghÜa kinh tÕ lµ dÞch h¹i g©y ra thiÖt h¹i ®¸ng kÓ cho c©y trång lµm gi¶m ®¸ng kÓ n¨ng suÊt, phÈm chÊt c©y trång, lµm ¶nh h−ëng tíi quyÒn lîi ng−êi s¶n xuÊt (n«ng d©n). - Phøc hîp dÞch h¹i: Trong ®iÒu kiÖn th«ng th−êng, trªn quéng hay ngay trªn c©y trång bÞ tÊn c«ng bëi nhiÒu loµi (nhãm) dÞch h¹i. §Ó phßng chèng chóng ta ph¶i x¸c ®Þnh cÈn thËn loµi dÞch h¹i nguy hiÓm (KEYPESTS) vµ phèi hîp hµi hoµ c¸c biÖn ph¸p. - Phæ dÞch h¹i lµ tæng sè d¹ng hay loµi dÞch h¹i tÊn c«ng g©y h¹i mét lo¹i c©y trång nµo ®ã vµ cã liªn quan trªn mét diÖn tÝch trång trät nhÊt ®Þnh. 2. T×nh h×nh g©y h¹i cña dÞch h¹i ®èi víi s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. 2.1. T×nh h×nh g©y h¹i cña dÞch h¹i ®èi víi s¶n xuÊt n«ng nghiÖp trªn thÕ giíi. - BÖnh h¹i c©y trång bao gåm NÊm, vi khuÈn, viruts Phytoplasnea chóng xuÊt hiÖn, lan réng vµ g©y h¹i ®¸ng kÓ ®Õn n¨ng suÊt, phÈm chÊt s¶n phÈm n«ng nghiÖp thËm chÝ cßn lµm ¶nh h−ëng ®Õn m«i tr−êng sinh th¸i. NhiÒu lo¹i bÖnh g©y h¹i h¹t gièng, c©y con ë v−ên −¬m, nguyªn vËt liÖu nh©n gièng, ®Æc biÖt nh÷ng loµi bÖnh lµ ®èi t−îng kiÓm dÞch thùc vËt. + BÖnh th¸n thñ Gromerella cingulata (giai ®o¹n bµo tö Colletotrichun glocosporioides) g©y h¹i kh¸ phæ biÕn vµ nguy hiÓm trªn Xoµi vµ mét sè c©y ¨n qu¶ ë Philippines chóng h¹i c¸c bé phËn cña c©y vµ ë c¸c giai ®o¹n sinh tr−ëng (Podesimo; Demy 1978). T¹i Ên §é bÖnh th¸n thñ trªn g©y h¹i phæ biÕn trong c¸c v−ên c©y ¨n qu¶. Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Dịch học và Bảo vệ thực vật……………….……..6 + BÖnh phÊn tr¾ng Oidium mangifera lµ bÖnh h¹i phæ biÕn vµ quan träng trªn Xoµi vµ c©y ¨n qu¶ kh¸c ë Ên §é, Th¸i Lan (Bose; Mitha 1982). + BÖnh c©y h−¬ng lóa do nÊm Ephelis orygae Syd g©y h¹i m¹nh ë Ên §é, Trung Quèc, Th¸i lan (Ou 1985) nÊm Ephelis orygae l©y truyÒn qua h¹t. + BÖnh nÊm Botrytis cinerea g©y h¹i phæ biÕn trªn rau ë nhiÒu n−íc trªn thÕ giíi (VISTA - §¹i häc Illinois 2000). + BÖnh Phytophthona xuÊt hiÖn, lan réng vµ g©y h¹i thµnh dÞch trªn rau, d−a chuét hä Curcubitac (Margaret Tutlle 2001). + BÖnh Xanthomonas campestrispv, xuÊt hiÖn, lan réng vµ g©y h¹i thµnh dÞch trªn rau hä hoa thËp tù ë Mü vµ nhiÒu n−íc kh¸c (Margaret Tutlle, §¹i häc Cornell 1994). - BÖnh Viruts SMV h¹i ®Ëu t−¬ng ®M trë thµnh bÖnh h¹i nguy hiÓm nhiÒu vïng trång ®Ëu t−¬ng ë Trung Quèc, §µi Loan, Th¸i Lan mµ nguån ph¸t t¸n lµ nh÷ng h¹t ®Ëu t−¬ng cã RÖp Aphis nh− Vector truyÒn bÖnh (Chen Yongxuan, Xin Baidi… 1998) - BÖnh thèi ®en cæ rÔ l¹c do nÊm Aspergillusnigen van Tieghem g©y ra. BÖnh phæ biÕn vµ g©y h¹i nguy hiÓm thµnh dÞch ë nhiÒu n−íc trång l¹c trªn thÕ giíi (Feakin 1973; Subrahmanyam etall 1990). - BÖnh nÊm Fusarium pseudograminearum vµ Fusecrium gramineraum g©y h¹i nghiªm träng trªn lóa mú ë Mü, óc vµ nhiÒu n−íc ch©u ©u kh¸c(trung t©m nghiªn cøu hîp t¸c b¶o vÖ thùc vËt nhiÖt ®íi 2002). - BÖnh nÊm Sphaerotheca fulyginea Schlecht. XuÊt hiÖn, lan réng vµ thµnh dÞch trªn bÇu bÝ ë New Zealand, Mü, óc, vµ nhiÒu n−íc kh¸c (L.H. Cheah, J.K Cok 1996). - TuyÕn trïng Aphelenchoides sitzemabosi vµ A. fragariac g©y h¹i thµnh dÞch trªn c©y c¶nh ë nhiÒu n−íc (Vista, §¹i häc Illinois, Mü n¨m 2000). - BÖnh Virus g©y kh¶m tiªu ng« ®Æc biÖt ng« ®−êng ë Mü ®M trë thµnh dÞch trong mét sè n¨m gÇn ®©y (Thomas A: zithen.2001). - BÖnh nÊm Ramularia collo - cygni ®M xuÊt hiÖn lan réng vµ trë thµnh dich h¹i trªn lóa m¹ch ë New Zealand vµo nh÷ng n¨m 80 - 90 cña thÕ kû qua (I.C. Harvey. 2002). - Ch©u chÊu ®µn Schistocerca gregaria Forsk cã sè l−îng phong phó (ng−êi ta ®M tÝnh ®−îc 50x 106 c¸ thÓ loµi ch©u chÊu nµy/1km2) mçi c¸ thÓ n¨ng 2gam chóng cã thÓ ¨n trªn 50 lo¹i c©y trång, cã thÓ ¨n 100.000 tÊn rau/ngµy. Theo dÉn liÖu thèng kª ch©u chÊu ®µn S.gregareri di chuyÓn thµnh ®µn rÊt lín, th−êng g©y dÞch ë nhiÒu n−íc Ch©u Phi 1944 chóng g©y h¹i 7 triÖu c©y nho ë LiBi, vµo n¨m 1957 chóng g©y h¹i 6000 tÊn cam ë Guinea, 167.000 tÊn Ngò cèc. ë Ethiopia vµo n¨m 1958. Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Dịch học và Bảo vệ thực vật……………….……..7 - Ch©u chÊt di c− Locusta migratiria ph©n bè ë Nam Phi. Uganda, céng hoµ Malages, ë mét sè n−íc nhiÖt ®íi §«ng Nam ¸. Ch©u chÊu sèng thµnh ®µn di c− bao phñ trªn diÖn tÝch c©y trång hµng 100ha (kho¶ng 100con /m2) chóng cã thÓ ¨n 1000 tÊn rau/ ngµy. Vµo nh÷ng n¨m 1948 1951 ch©u chÊu thµnh dÞch h¹i trªn 35.000 ha trång lóa vµ mÝa ë Madagaria. Theo t¹p chÝ Encyclopedia Pargon cña ý th× con ch©u chÊu lín nhÊt tõ tr−íc ®Õn nay mµ con ng−êi b¾t ®−îc cã chiÒu dµi c¬ thÓ 0,75m, s¶i c¸nh 1,78m nÆng 9kg ®−îc thu b¾t ë miÒn nam Ethiopia vµo n¨m 1957 (hiÖn nay mÉu vËt ®−îc phôc chÕ, l−u gi÷ ë ViÖn b¶o tµng tù nhiªn Roma, Italya.. - Bä xÝt dµi Leptocorisa acuta Thuuberg lµ loµi s©u h¹i lóa nguy hiÓm. Chóng th−êng xuÊt hiÖn víi sè l−îng lín, ph¸t t¸n thµnh dÞch ë Ên §é, Indonesia, Pakistan, Malaysia. Srilanca, Myanma, Philipines vµo nh÷ng n¨m 70 - 80 cña thÕ kû 20 g©y h¹i 40 - 50% n¨ng suÊt lóa, mét sè ®iÓm cã thÓ bÞ mÊt tr¾ng. - RÇy xanh ®u«i ®en Nephotettix virescent Distfant ngoµi g©y h¹i trùc tiÕp l¸ lóa, rÇy cßn lµ vector truyÒn bÖnh. Tungro (mét sè bÖnh nguy hiÓm do nghÒ trång lóa ë c¸c n−íc nhiÖt ®íi ch©u ¸) nh− vô dÞch bÖnh Tungro x¶y ra vµo n¨m 1971 ®M g©y h¹i hµng tr¨m ngh×n ha lóa ë Philipines, hµng ngh×n ha lóa ë Malaysia. - RÖp Toxoptera graminum Rond. §M trë thµnh dÞch h¹i nguy hiÓm cho lóa mú vµ mét sè c©y trång hä nhµ hoµ th¶o. N¨m 1944 - 1945 rÖp g©y h¹i lµm gi¶m 80 -100% n¨ng suÊt lóa mú ë Urugoay. - KiÕn h¹i c©y Acromyrmex octospinosus Reich trë thµnh 1 trong nh÷ng nhãm dÞch h¹i nguy hiÓm trªn c©y trång ë T©n ThÕ giíi. ThiÖt h¹i do chóng g©y ra cã thÓ so víi thiÖt h¹i do ch©u chÊu tµn ph¸ c©y trång ë c¸c n−íc Ch©u phi, Trung ¸. - Mät ®ôc cµnh cµ phª Xyloborus morstatti lµ loµi s©u h¹i nghiªm träng c¸c n−¬ng trång cµ phª Robusta g©y ra thÊt thu h¬n 20% n¨ng suÊt hµng n¨m. Vµo n¨m 1951 - 1956 mät ®ôc cµnh lµm 20% c©y cµ phª bÞ chÕt ë Venezuella. Mät trë thµnh dÞch h¹i cµ phª ë Trinidad (Mü) vµo nh÷ng n¨m 50 thÕ kû 20. Mät ®ôc cµnh lµ s©u h¹i nghuy hiÓm cho nghÒ trång cµ phª suÊt 60 n¨m quan ë Sirilanka g©y tæn thÊt nghiªm träng 20% n¨ng suÊt. - S©u hång h¹i b«ng Pectinophora gossypiella Sannd lµ loµi s©u h¹i cã kh¶ n¨ng xuÊt hiÖn , lan réng thµnh dÞch. Hµng n¨m s©u hång g©y tæn thÊt trung b×nh 15 - 25% s¶n l−îng b«ng ë Ên §é, Ai CËp, g©y thiÖt h¹i nghiªm träng, thÊt thu n¨ng suÊt nhÊt cho nghÒ trång b«ng ë Trung Quèc, Liªn X« cò vµo nh÷ng n¨m 1940 - 1950 cña thÕ kû 20. S©u hång trë thµnh dÞch h¹i b«ng nguy hiÓm ë Brazil g©y thÊt thu 25 - 30% n¨ng suÊt b«ng. Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Dịch học và Bảo vệ thực vật……………….……..8 - S©u ®ôc th©n 5 v¹ch Chilo supressalyis Waluer ®−îc coi lµ s©u h¹i lóa nguy hiÓm ë NhËt, Hµn Quèc, §µi Loan, Trung Quèc trong nhiÒu n¨m qua. - S©u Gai Hispa arsuigera Olivier trë thµnh dÞch h¹i g©y thÊt thu n¨ng suÊt lóa tõ 20 - 65% ë Bangladesh, 39 - 65 % ë Ên §é trong nhiÒu n¨m qua. - S©u gai Hispa armigera Olivier trë thµnh dÞch g©y thÊt thu n¨ng suÊt lóa tõ 20 - 65%, ë Bangladesh 39 - 65% ë Ên §é trong nhiÒu n¨m qua. - Bä c¸nh cøng Brontispa longissima Gestro ®M trë thµnh s©u h¹i nghiªm träng trªn c©y dõa ë Java (Indonexia. . Mo. 1965 kho¶ng 55.000 c©y dõa bÞ bä c¸nh cøng ph¸ ë 3 huyÖn thuéc Java vµo n¨m 1940. Vô bä c¸nh cøng còng x¶y ra ë ®¶o Solomon 1929. 2.2. T×nh h×nh g©y h¹i cña dÞch h¹i ®èi víi s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ë ViÖt Nam. Nh÷ng n¨m tr−íc ®©y theo chñ tr−¬ng ph¸t triÓn c©y l−¬ng thùc, rau, mµu cña nhµ n−íc, cho nªn chóng ta míi tËp trung ph¸t hiÖn, chØ ®¹o phßng chèng dÞch h¹i trªn c©y lóa ®Ó gãp phÇn b¶o ®¶m an ninh l−¬ng thùc quèc gia. Theo b¸o c¸o cña Cô b¶o vÖ thùc vËt, c¸c vô dÞch cña dÞch h¹i tõ n¨m 1975 ®−îc liÖt kª gåm: 1977 - 1979 DÞch rÇy n©u (N. lugens Stall) ®M g©y thiÖt h¹i trªn 200.000ha lóa ë ®ång b»ng s«ng Cöu Long. 1978 - 1980 DÞch s©u n¨n ®M g©y thiÖt h¹i 11.000ha lóa ë c¸c tØnh miÒn Trung (B×nh TrÞ Thiªn, Phó Kh¸nh…) 1984 - 1987 DÞch s©u ®ôc th©n g©y h¹i ®¸ng kÓ cho lóa ë nhiÒu tØnh miÒn B¾c, khu 4 cò. DiÖn tÝch bÞ h¹i nÆng trªn 1triÖu ha. 1986 - 1987 DÞch bä s¸t dµi xuÊt hiÖn, g©y h¹i nghiªm träng ë nhiÒu vïng trång lóa cña Thanh Ho¸, NghÖ An, Hµ TÜnh, mét sè diÖn tÝch thÊt thu n¨ng suÊt trªn 70%. 1990 - 1991 DÞch s©u cuèn l¸ nhá g©y h¹i lóa trªn diÖn réng ë kh¾p c¸c tØnh trång lóa ë n−íc ta. 1992 - 1995 DÞch ®¹o «n ®M g©y h¹i gÇn 300.000 ha ë kh¾p c¸c vïng trång lóa miÒn B¾c ViÖt Nam. 1995 - 1997 DÞch chuét h¹i lóa b¾t ®Çu xuÊt hiÖn g©y h¹i m¹nh trong c¶ n−íc tõ nh÷ng n¨m 1990 ë n−íc ta c¸c tØnh §ång b»ng S«ng Cöu Long: Chuét trë thµnh mét trong 9 nhãm dÞch h¹i chñ yÕu, th−êng xuyªn g©y h¹i trªn lóa. Hµng n¨m chuét h¹i trung b×nh 150.000 ha lóa. 1995 - 1997 DÞch èc b−¬i vµng xuÊt hiÖn vµ g©y h¹i nghiªm träng vµ ®¸ng kÓ ë vïng trång lóa cña c¶ n−íc. Trë thµnh dÞch h¹i kiÓm dÞch 1998 vµ dÞch h¹i nguy hiÓm 2000. §Æc biÖt ë vïng trång lóa sa kh«ng chñ ®éng ®iÒu khiÓn ®−îc n−íc. Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Dịch học và Bảo vệ thực vật……………….……..9 Theo thèng kª cña Côc BVTV trong 5 n¨m qua tõ 1999 - 2005 cã 9 nhãm dÞch h¹i chñ yÕu (3 nhãm loµi c«n trïng, 4 nhãm loµi bÖnh, 2 nhãm loµi ®éng vËt kh¸c. th−êng xuyªn g©y h¹i nÆng trªn lóa. Ngoµi 9 nhãm loµi dÞch trªn cßn cã 4 loµi dÞch h¹i ®−îc ghi nhËn h¹i lóa trªn diÖn réng lµ bä xÝt dµi, bä trÜ, bÖnh lóa cá, n¨m 200 lµ bä xÝt dµi bä trÜ vµ bÖnh vµng lïn. + Xu thÕ g©y h¹i cña rÇy n©u, rÇy l−ng tr¾ng cã chiÒu h−íng gi¶m. + S©u ®ôc th©n h¹i lóa cã xu thÕ g©y h¹i t−¬ng ®èi æn ®Þnh, víi diÖn tÝch bÞ h¹i hµng n¨m 270.000 ha c¸c tØnh trång lóa ë miÒn B¾c bÞ h¹i nÆng h¬n miÒn Nam. + BÖnh kh« v»n cã xu thÕ gi¶m g©y h¹i. + BÖnh ®¹o «n cã diÖn tÝch bÞ h¹i t−¬ng ®èi cao hµng n¨m diÖn tÝch lóa bÞ h¹i tõ 240.000 - 260.000 ha. N¨m 2002 diÖn tÝch bÞ h¹i do dÞch ®¹o «n t¨ng mét c¸ch ®ét ngét. Theo thèng kª cña Côc BVTV sau ngµy miÒn B¾c hoµn toµn gi¶i phãng (1954) nh©t lµ sau ngµy ®Êt n−íc thèng nhÊt (1975) nhiÒu lo¹i c©y l©u n¨m cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao nh− cao su, cµ phª, chÌ, hå tiªu, c©y ®iÒu vµ c¸c lo¹i rau qu¶… ®−îc ph¸t triÓn nhanh vÒ diÖn tÝch cho mét khèi l−îng s¶n phÈm ®¸ng kÓ trë thµnh hµng ho¸ xuÊt khÈu, ®¸p øng nhu cÇu trong n−íc. Bªn c¹nh ®ã nhiÒu lo¹i c©y l©u n¨m ®ang tá ra cã gi¸ trÞ vÒ mÆt xM héi vµ c¶i t¹o m«i tr−êng, hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp. Thêi gian qua chóng ta ®M ®Èy m¹nh c«ng t¸c ph¸t hiÖn nh÷ng vô dÞch h¹i, chØ ®¹o thùc hiÖn c¸c biÖn ph¸p phßng chèng Þch h¹i trªn c©y l©u n¨m ®¹t kÕt qu¶ tèt. - ChØ ®¹o viÖc ph¸t hiÖn kÞp thêi dÞch h¹i vµ thùc hiÖn biÖn ph¸p phßng chèng chóng trªn c©y ¨n qu¶, cam, quýt, nhMn, thanh long, xoµi, s©u riªng, v¶i ë c¸c t×nh phÝa Nam, phÝa B¾c. - ChØ ®¹o phßng chèng dÞch h¹i bä hung ph¸ ho¹i mÝa ë c¸c tØnh Thanh Ho¸ , T©y Ninh… - ChØ ®¹o phßng chèng dÞch h¹i s©u bÖnh h¹i c©y Keo ë Tuyªn Quang, s©u rãm h¹i th«ng ë L¹ng S¬n, Hµ TÜnh bä xÝt h¹i quÕ ë c¸c tØnh trång quÕ ë phÝa B¾c. - Ph¸t hiÖn vµ phßng chèng dÞch bä c¸nh cøng h¹i nân dõa ë c¸c tØnh Nam Trung Bé ®Õn c¸c tØnh miÒn Nam. Riªng n¨m 2002 ®M chØ ®¹o phßng chèng bä c¸nh cøng h¹i dõa ë 26 tØnh, thµnh b¶o vÖ h¬n 4 triÖu c©y dõa kh«ng bÞ bä c¸nh cøng h¹i. C©u hái «n tËp: C©u 1. §Þnh nghÜa DÞch h¹i c©y trång n«ng nghiÖp, cho vÝ dô. C©u 2. Tr×nh bµy t×nh h×nh g©y h¹i cña dÞch h¹i chÝnh (s©u, bÖnh) trªn c©y trång n«ng nghiÖp. C©u 3. Nªu mét sè vÝ dô vÒ sù g©y h¹i cña s©u, bÖnh chñ yÕu trªn c©y trång n«ng nghiÖp trong 10 n¨m qua. Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Dịch học và Bảo vệ thực vật……………….……..10 Ch−¬ng 2. BiÕn ®éng sè l−îng cña dÞch h¹i vµ yÕu tè sinh th¸i ¶nh h−ëng 1. Kh¸i niÖm chung - BiÕn ®éng sè l−îng cña sinh vËt nãi chung, dÞch h¹i nãi riªng chÞu t¸c ®éng cña qu¸ tr×nh ®iÒu chØnh tù nhiªn hay qu¸ tr×nh tù ®iÒu chØnh. + Qu¸ tr×nh dao ®éng liªn tôc vÒ sè l−îng cña dÞch h¹i trong thiªn nhiªn, trong hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp lµ kÕt qu¶ t−¬ng t¸c gi÷a hai qu¸ tr×nh BiÕn ®æi vµ §iÒu chØnh (hay biÕn c¶i vµ ®iÒu hoµ). Qu¸ tr×nh biÕn ®æi x¶y ra do t¸c ®éng ngÉu nhiªncña c¸c yÕu tè giao ®éng m«i tr−êng chñ yÕu lµ yÕu tè thêi tiÕt vµ khÝ hËu. C¸c yÕu tè biÕn ®æi cã thÓ t¸c ®éng ¶nh h−ëng ®Õn sè l−îng, chÊt l−îng cña c¸c c¸ thÓ hay quÇn thÓ dÞch h¹i b»ng c¸ch trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp qua sù trao ®æi tr¹ng th¸i sinh lý cña c©y trång (thøc ¨n cña dÞch h¹i) qua ho¹t tÝnh cña thiªn ®Þch…(mèi quan hÖ gi÷a dÞch h¹i vµ thiªn ®Þch). Qu¸ tr×nh ®iÒu chØnh ®−îpc thùc hiÖn do c¸c yÕu tè néi t¹i cña dÞch h¹i. Khi cã t¸c ®éng cã tÝnh chÊt lµm gi¶m nh÷ng giao ®éng ngÉu nhiªn cña sè l−îng mËt ®é, quÇn thÓ ®Ó kh«ng v−ît qua khái giíi h¹n ®iÒu chØnh ho¹t ®éng theo nguyªn t¾c cña mèi liªn hÖ nghÞch phñ ®Þnh. Vai trß cña c¸c yÕu tè biÕn ®æi vµ ®iÒu chØnh cã thÓ ®−îc gi¶i thÝch theo s¬ ®å cña Viktorov 1976. Thøc ¨n Quan hÖ trong loµi YÕu tè thêi tiÕt, khÝ hËu Søc sinh s¶n tû lÖ chÕt di c− MËt ®é quÈn thÓ Thiªn ®Þch Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Dịch học và Bảo vệ thực vật……………….……..11 S¬ ®å biÕn ®éng quÇn thÓ cña c«n trïng (Theo Viktorov 1976) T¸c ®éng cña yÕu tè biÕn ®æi, mang tÝnh mét chiÒu T¸c ®éng cña yÕu tè ®iÒu chØnh, mang tÝnh thuËn, nghÞch - C¬ chÕ ®iÒu chØnh sè l−îng dÞch h¹i lµ c«n trïng ®−îc hiÓu theo mèi quan hÖ cïng loµi, mèi quan hÖ kh¸c loµi, mèi quan hÖ quÇn xM (sinh vËt quÇn). Trong ®ã mèi quan hÖ c¹nh tranh trong loµi ®−îc xem lµ c¬ chÕ ®iÒu chØnh sè l−îng cã tÇm quan träng ®¸ng kÓ. HiÖn nay ®M cã nhiÒu dÊu hiÖu cho thÊy. Mäi c¬ chÕ ®iÒu chØnh sè l−îng dÞch h¹i lµ c«n trïng ®Òu cã t¸c dông trong mét giíi h¹n dao ®éng mËt ®é cña quÇn thÓ. Mçi c¬ chÕ ®iÒu chØnh ®−îc ®Æc tr−ng bëi ng−ìng trªn, ng−ìng d−íi vµ vïng t¸c ®éng m¹nh nh− m« h×nh t¸c ®éng cña c¸c c¬ chÕ ®iÒu chØnh sè l−îng c«n trïng (Theo Viktorov 1976 cã söa ®æi). Sù h×nh thµnh cña c¸c c¬ chÕ ®iÒu chØnh sè l−îng c«n trïng cã liªn quan h÷u c¬ víi sù ph¸t triÓn tiÕn ho¸ cña tõng loµi trong hÖ sinh th¸i x¸c ®Þnh theo yªu cÇu ®èi víi møc ®é sè l−îng vµ sù ®iÒu chØnh cña sinh vËt nµy hay sinh vËt kh¸c. §èi víi mçi loµi ®Òu cã mËt ®é quÇn thÓ tèi −u x¸c ®Þnh, mµ trong ®ã c¸c c¸ thÓ ®Òu cã ®ñ c¸c ®iÒu kiÖn sèng thÝch hîp nhÊt. - Mét trong nh÷ng ph−¬ng ph¸p th−êng ®−îc sö dông ®Ó ph©n tÝch nguyªn nh©n biÕn ®éng sè l−îng cña dÞch h¹i lµ c«n trïng ®ã lµ ph−¬ng ph¸p håi quy tuyÕn tÝnh ®a t¹p (hay håi quy ®a t¹p) víi ph−¬ng tr×nh Y = bo + b1x1 + b2x2 + b3x3+ ……bnxn. ë ®©y x lµ ®¹i l−îng biÕn thiªn ®éc lËp nh− c¸c yÕu tè khÝ t−îng; blµ h»ng sè. Ph−¬ng ph¸p nµy ®Ó x¸c lËp ph−¬ng tr×nh dù b¸o. VÒ mËt ®é quÇn thÓ víi mét chØ sè ®o biÕn thiªn ®éc lËp cña yÕu tè l−îng m−a, nhiÖt ®é, Èm ®é…. §Ó nghiªn cøu biÕn ®éng sè l−îng dÞch h¹i lµ c«n trïng trong c¸c thÕ hÖ kÕ tiÕp nhau cã thÓ ¸p dông ph−¬ng ph¸p. Log Nn+1 = log Nn + log F - Kn Kn = K1 + K2 + K3 +K4 +K5 +K6 . ë ®©y : gi¸ trÞ k cña thÕ hÖ Kn. Tû lÖ chÕt trong c¶ thÕ hÖ: F - tèc ®é t¨ng tr−ëng cña quÇn thÓ - DÞch h¹i bao gåm c«n trïng, bÖnh , cá d¹i, chuét vµ sinh vËt g©y h¹i kh¸c, chÞu t¸c ®éng vµ phô thuéc vµo sù biÕn ®æi khÝ hËu, thêi tiÕt mçi vïng sinh th¸i. Mét hay nhiÒu trong sè c¸c yÕu tè thêi tiÕt cã thÓ ¶nh h−ëng râ rÖt ®Õn sù xuÊt hiÖn, ph©n bè, biÕn ®éng sè l−îng vµ nguy c¬ g©y h¹i cña mçi loµi dÞch h¹i. - C¸c kiÓu biÕn ®éng sè l−îng cña dÞch h¹i c©y trång ®ång ®Ò, chuÈn, nÉu nhiªn, côm. §Ó miªu t¶ biÕn ®éng sè l−îng cña quÇn thÓ mçi loµi dÞch h¹i ng−êi ta th−êng dïng nh÷ng ph−¬ng ph¸p. + §−êng cong tæng sè cña sù biÕn ®éng sè l−îng Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Dịch học và Bảo vệ thực vật……………….……..12 + ThiÕt lËp b¶ng sãng (Life Table. vµ x¸c ®Þnh tû lÖ thùc tù nhiªn cña mçi loµi dÞch h¹i lµ c«n trïng hay ®éng vËt kh¸c. B»ng c¸c ph−¬ng ph¸p x¸c ®Þnh biÕn ®éng sè l−îng cña dÞch h¹i mµ chia ra: + DÞch h¹i kh«ng cã ý nghÜa kinh tÕ + DÞch h¹i kh«ng th−êng xuyªn + DÞch h¹i quanh n¨m + DÞch h¹i nghiªm träng (chñ yÕu). 2. Nh÷ng yÕu tè sinh th¸i ¶nh h−ëng ®Õn biÕn ®éng sè l−îng c¸c dÞch h¹i c©y trång. 2.1. Ph©n lo¹i nh÷ng yÕu tè sinh th¸i. - Nhãm yÕu tè khÝ hËu thêi tiÕt + NhiÖt ®é + Èm ®é + L−îng m−a + S−¬ng, m©y mï + Giã vµ sù bay h¬i + Tia phãng x¹ mÆt trêi. - Nhãm yÕu tè h÷u sinh + Thøc ¨n + Thiªn ®Þch - Ho¹t ®éng s¶n xuÊt cña con ng−êi 2.2. Vai trß cña c¸c yÕu tè sinh th¸i ®Õn biÕn ®éng sè l−îng cña dÞch h¹i. 2.2.1. Vai trß cña nhãm yÕu tè khÝ hËu thêi tiÕt - NhiÒu vô dÞch cña c¸c loµi dÞch h¹i (s©u bÖnh…) cã liªn quan chÆt chÏ víi nh÷ng yÕu tè khÝ hËu thêi tiÕt ®Æc biÖt lµ nhiÖt ®é, Èm ®é, m−a. Ch¼ng h¹n nh− nhiÖt ®é cao m−a Ýt (®é Èm thÊp) cã thÓ lµm cho s©u ®ôc th©n thµnh dÞch, ph¸ ho¹i nghiªm träng. L−îng m−a lµ yÕu tè quan träng lµm t¨ng quÇn thÓ s©u keo, s©u c¾n gèc h¹i lóa, bä rÇu xanh ®u«i ®en vµ s©u v»n h¹i lóa. HiÓu biÕt c¬ b¶n vÒ yÕu tè khÝ hËu, thêi tiÕt vµ mèi quan hÖ cña chóng víi c©y trång, dÞch h¹i cã thÓ gióp chóng ta ®Ò xuÊt biÖn ph¸p sö dông yÕu tè khÝ hËu, thêi tiÕt ®iÒu khiÓn dÞch h¹i c©y trång ng¨n ngõa vµ phßng chèng dÞch h¹i mét c¸c hîp lý mét c¸ch hiÖu qu¶. - NhiÖt ®é: ë vïng nhiÖt ®íi, cã nhiÖt ®é khÝ hËu trung b×nh cao h¬n vïng khÝ hËu Êm, «n ®íi v× gÇn ®−êng xÝch ®¹o. NhiÖt ®é ®Êt ë c¸c n−íc nhiÖt ®íi nãi chung gi¶m theo giê trong ngµy vµ t¨ng theo giê trong ®ªm. Th«ng th−êng nhiÖt ®é kh«ng khÝ gi¶m theo ®é bèc h¬i trong tÇng ®èi l−u hoÆc ®é cao 10km thÊp nhÊt cña khÝ quyÓn. Nãi chung nhiÖt ®é gi¶m 1oc trong 100m. Tuy nhiªn cã tr−êng hîp Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Dịch học và Bảo vệ thực vật……………….……..13 nhiÖt ®é kh«ng khÝ t¨ng theo ®é bèc h¬i ng−êi ta gäi lµ sù nghÞch chuyÓn thÝch hîp cho sù kh« h¹n. Trong ngµy kh«ng khÝ trªn mÆt ®Êt cã nhiÖt ®é cao h¬n h¬n kh«ng khÝ trªn mÆt n−íc; T×nh tr¹ng nµy lµ ng−îc l¹i vµo buæi ®ªm. - Mét sè ph¶n øng cã ý nghÜa cña dÞch h¹i ®èi víi nhiÖt ®é. + Nãi chung c«n trïng cã ph¶n øng nghØ ®«ng khi nhiÖt ®é xuèng thÊp, qua hÌ khi nhiÖt ®é t¨ng cao. C«n trïng cã ph¶n øng víi tiÕt trêi Êm ¸p vµo nh÷ng ngµy xu©n ®Çu tiªn ch¼ng h¹n: Sù sinh tr−ëng, ph¸t triÓn cña rÖp, muçi cã liªn quan chÆt chÏ víi nhiÖt ®é t¨ng dÇn vµo mïa xu©n. Víi nhiÖt ®é cao h¬n vµo ngµy hÌ ®Çu tiªn th«ng qua sù thay ®æi tû lÖ sinh s¶n, tû lÖ chÕt do thiªn ®Þch cña chóng cã kh¶ n¨ng kiÒm chÕ chóng. Qua nghiªn cøu nguån cho ta thÊy r»ng s©u ®ôc th©n 2 chÊm h¹i lóa cã mèi quan hÖ chÆt chÏ víi nhiÖt ®é, Èm ®é vµ l−îng m−a. Tû lÖ nân hÐo vµ b«ng b¹c cã ph¶n øng ©m víi nhiÖt ®é, l−îng m−a thÊp ph¶n øng d−¬ng víi nhiÖt ®é cao. ë Pilippines, trong mét sè nghiªn cøu vÒ mèi quan hÖ cña nhiÖt ®é, ®é Èm ®Õn biÕn ®éng mËt ®é quÇn thÓ rÇy h¹i l¸ (RÇy xanh ®u«i ®en, rÇy tr¾ng nhá…) vµ rÇy h¹i th©n lóa (RÇy n©u, rÇy l−ng tr¾ng…) ®M chØ râ mËt ®é cña rÇy t¨ng khi nhiÖt ®é trung b×nh t¨ng. + NhiÖt ®é ¶nh h−ëng ®Õn sù ph©n bè cña c¸c loµi chuét h¹i c©y trång nhiÖt ®é ¶nh h−ëng ®Õn cÊu tróc cña hang chuét. ë miÒn b¾c n−íc ta do cã mïa ®«ng gi¸ l¹nh cho nªn hang, tæ cña nhiÒu loµi chuét cã cÊu t¹o thay ®æi cã ®−êng hÇm phøc t¹p h¬n chia ra phßng ë, phßng lµm tæ, phßng nu«i con… Cßn mïa hÌ hang cã cÊu t¹o ®¬n gi¶n. NhiÖt ®é m«i tr−êng cao hay thÊp h¬n nhiÖt ®é cùc thuËn sinh s¶n cña chuét gi¶m ®i mét c¸ch râ rÖt. ë miÒn b¾c ViÖt Nam vÒ mïa ®«ng nhiÒu lo¹i chuét h¹i gi¶m c−êng ®é sinh s¶n. + BÖnh kh« v¨n h¹i lóa cã xu tÝnh xuÊt hiÖn vµ g©y dÞch trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é vµ Èm ®é cao. Trong khi bÖnh b¹c l¸ ph¸t triÓn thÝch hîp ë nhiÖt ®é 25 - 27Oc. Thêi gian cÇn cho nÊm ®¹i «n h¹i lóa x©m nhËp vµo tÕ bµo vËt chñ thay ®æi kh¸c nhau d−íi ¶nh h−ëng cña nhiÖt ®é (tÕ bµo vËt chñ bÞ x©m nhËp sau 10giê ë nhiÖt ®é 32Oc; 8h ë nhiÖt ®é 28oc vµ 6h ë nhiÖt ®é 24oc.. - L−îng m−a vµ Èm ®é. + M−a nhiÒu xuÊt hiÖn sím trong n¨m ®−îc x¸c nhËn nh− mét yÕu tè g©y thµnh dÞch cña s©u v»n h¹i lóa sau ®ã ®é Èm gi¶m thÊp sÏ lµm ¶nh h−ëng ®Õn mËt ®é quÇn thÓ s©u v»n gi¶m. ë NhËt B¶n, dÞch cña s©u c¾n gèc h¹i lóa cã mèi quan hÖ chÆt chÏ víi l−îng m−a trung b×nh trong th¸ng th¸ng 2 vµ th¸ng 3 hµng n¨m. ë ViÖt Nam 2 loµi s©u ®ôc th©n lóa cã tËp tÝnh ng−îc nhau víi l−îng m−a. S©u ®ôc th©n 5 v¹ch ®Çu l©u xuÊt hiÖn vµ g©y dÞch vµo mïa m−a, trong khi s©u ®ôc th©n hai chÊm ho¹t ®éng m¹nh vµo mïa kh«. Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Dịch học và Bảo vệ thực vật……………….……..14 ë Ên §é l−îng m−a Ýt, thÊp vµo mïa m−a trong n¨m sÏ thÝch hîp cho s©u ®ôc th©n xuÊt hiÖn ph¸t sinh thµnh dÞch.Sè ngµy cã m−a trong th¸ng vµo giai ®o¹n s©u non tuæi 2 cña rÇy n©u (N Lugens) cã quan hÖ ®Õn søc sèng, søc sinh s¶n cña tr−ëng thµnh løa nµy. Vô dÞch cña ch©u chÊu ®µn (Locusta. còng cã quan hÖ chÆt víi l−îng m−a vµ ®é Èm kh«ng khÝ, lµm ¶nh h−ëng ®Õn tËp tÝnh di c− cña ch©u chÊt còng nh− kh¶ n¨ng sinh s¶n cña chóng. * §é Èm cã ¶nh h−ëng lín ®Õn sù ph©n bè cña chuét h¹i c©y trång. Trong mïa lò, lôt chuét ®ång di chuyÓn thµnh ®µn lªn gß cao ch©n ®ª, hoÆc vµo c¸c lµng quanh khu ruéng trång. Trong khi vµo mïa kh« chóng cã thÓ ®µo hang lµm tæ ngay trªn bê ruéng hoÆc bªn trong ruéng lóa. - Giã. Khi kh«ng khÝ di chuyÓn v× sù thay ®æi ¸p lùc khÝ quyÓn gi÷a hai vïng sinh th¸i, giã sÏ ®−îc t¹o thµnh. Kh«ng khÝ bÒ mÆt chuyÓn tõ biÓn vµo ®Êt liÒn g©y ra giã biÓn (sea breeze. §ªm ®Êt m¸t nhanh h¬n n−íc, thêi gian nµy kh«ng khÝ bÒ mÆt chuyÓn tõ ®Êt liÒn ra biÓn t¹o ra giã ®Êt (Land breeze.. YÕu tè giã lµm cho ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é, Èm ®é æn ®Þnh trong mét ®¬n vÞ diÖn tÝch nhÊt ®Þnh. Giã lµ t¸c nh©n ph¸t t¸n chñ yÕu h¹t cá d¹i vµ bµi tö nÊm bÖnh tõ ruéng nµy sang ruéng kh¸c. Giã còng lµ yÕu tè t¹o ®iÒu kiÖn cho ch©u chÊu, gi¸n, bä rÇy, rÖp, bä trÜ më réng khu vùc ph©n bè di chuyÓn tõ khu vùc sinh th¸i nµy, lMnh thæ n−íc nµy sang khu vùc sinh th¸i, lMnh thæ n−íc kh¸c. 2.2.2. Vai trß cña nhßm yÕu tè h÷u sinh. - Thøc ¨n. + Thùc vËt vµ c©y trång lµ thøc ¨n chñ yÕu cña c¸c loµi dÞch h¹i. HÇu hÕt c¸c bé phËn cña c©y nh− th©n l¸ mÇm h¹t qu¶ rÔ ®Òu lµ thøc ¨n cña chóng. + Chuét h¹i ngoµi ¨n thùc vËt, c©y trång chóng cßn ¨n c¶ ®éng vËt nh− c«n trïng, chim, thó nhá. Tuú theo thµnh phÇn cña thøc ¨n mµ ng−êi ta chia chuét h¹i ra c¸c nhãm: Nhãm chuét ¨n thùc vËt, nhãm chuét ¨n h¹t, nhãm chuét ¨n t¹p. Khi kiÕm ¨n, mét sè loµi chuét cßn ®em thøc ¨n vÒ dù tr÷ trong tæ (chñ yÕu c¸c loµi chuét sèng ë vïng «n ®íi vµ hµn ®íi. ChÊt l−îng vµ sè l−îng thøc ¨n , hµm l−îng n−íc trong thøc ¨n cã ý nghÜa quan träng ®Õn ho¹t ®éng sèng cña chuét, tíi søc gia t¨ng quÇn thÓ chuét ë mçi vïng sinh th¸i). + Trªn c¬ së nghiªn cøu dÞch h¹i lµ bÖnh kh«ng truyÒn nhiÔm vµ nguyªn nh©n g©y ra bÖnh chóng ta thÊy râ mèi quan hÖ gi÷a c©y trång, bÖnh h¹i vµ yÕu tè m«i tr−êng. Bªnh kh«ng truyÒn nhiÔm lµm c©y suy yÕu søc chèng bÖnh bÞ gi¶m sót t¹o ®iÒu kiÖn cho bÖnh truyÒn nhiÔm ph¸ h¹i. Mét sè bÖnh kh«ng truyÒn nhiÔm lµm thay ®æi c¸c ho¹t ®éng sinh lý, trao ®æi chÊt cña c©y, mét sè s¶n phÈm tiÕt ra ngoµi t¹o m«i tr−êng thuËn lîi Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Dịch học và Bảo vệ thực vật……………….……..15 bÖnh truyÒn nhiÔm g©y h¹i. BÖnh truyÒn nhiÔm (dÞch h¹i lµ bÖnh) ph¸t sinh lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh t¸c ®éng phøc t¹p gi÷a c©y trång (ký chñ) vi sinh vËt g©y bÖnh vµ ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh cho nªn c©y trång vµ giai ®o¹n cña c©y trång c¶ bÖnh thuËn lîi sÏ t¹o ®iÒu kiÖn cho bÖnh h¹i xuÊt hiÖn, l©y lan vµ trë thµnh dÞch khi ®iÒu kiÖn m«i tr−êng ngo¹i c¶nh thuËn lîi. ThiÕu mét trong ba ®iÒu kiÖn c¬ b¶n nãi trªn bÖnh kh«ng thÓ ph¸t sinh vµ c©y trång kh«ng thÓ bÞ bÖnh ®−îc. BÖnh ph¸t sinh, ph¸t triÓn hµng lo¹t s¶y ra mét c¸ch nhanh chãng tËp trung trong mét thêi gian trªn mét ph¹m vi kh«ng gian réng vµ g©y t¸c h¹i nghiªm träng cho s¶n xuÊt c©y tr«ng n«ng nghiÖp ta gäi lµ dÞch bÖnh c©y. Quy m« cña dÞch bÖnh c©y cã thÓ hÑp hay réng gäi lµ dÞch bÖnh côc bé, vµ dÞch bÖnh toµn bé. - Thiªn ®Þch. + Trong qu¸ tr×nh ®iÒu chØnh c¸c quÇn thÓ sinh vËt th−êng biÓu hiÖn tÝnh chÊt kh¸c biÖt trong c¸c bËc dinh d−ìng ch¼ng h¹n sè l−îng cña c¸c quÇn thÓ sinh vËt tù d−ìng, ¨n thÞt (b¾t måi), ký sinh vµ sinh vËt ph©n gi¶i bÞ giíi h¹n bëi nguån dù tr÷, t−¬ng tù nh− yÕu tè ®iÒu chØnh phô thuéc vµo mËt ®é nªn c¸c ®¹i diÖn cña nhãm nµy nhÊt thiÕt cã sù c¹nh tranh theo Philip chia quan hÖ c¹nh tranh thµnh c¸c d¹ng: C¹nh tranh ch−a hoµn chØnh, c¹nh tranh hoµn chØnh, siªu c¹nh tranh. + Ngoµi quan hÖ ký sinh, b¾t måi ¨n thÞt, quan hÖ c¹nh tranh trong c¸c quÇn xM sinh vËt cßn tån t¹i lo¹i quan hÖ kh¸c lµ hé sinh vµ céng sinh. + Mçi loµi sinh vËt gi÷ mét vÞ trÝ nhÊt ®Þnh trong hÖ sinh th¸i, trë thµnh c¸c m¾t xÝch cña d©y truyÒn dinh d−ìng hoÆc m¹ng l−íi sinh d−ìng. Mèi quan hÖ gi÷a chóng tu©n theo quy luËt h×nh th¸p sè l−îng, quy luËt tù ®iÒu chØnh… 2.2.3. Vai trß cña ho¹t ®éng s¶n xuÊt cña con ng−êi. - Ho¹t ®éng s¶n xuÊt cña con ng−êi cã ¶nh h−ëng to lín ®Õn c¸c loµi dÞch h¹i. Nã lµm thay ®æi thµnh phÇn vµ mËt ®é cña dÞch h¹i, lµm cho mét sè loµi cã thÓ bÞ tiªu diÖt , gi¶m ®¸ng kÓ sè l−îng, cã thÓ di chuyÓn ®Õn ruéng kh¸c, hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp kh¸c ®Ó c− tró ph¸t triÓn vµ tån t¹i. - Ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi cßn t¹o ®iÒu kiÖn cho sinh vËt l¹ cã ®iÒu kiÖn tån t¹i thµnh loµi míi råi trë thµnh dÞch h¹i nghiªm träng cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. - Ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi ®M trë thµnh yÕu tè sinh th¸i v« cïng quan träng cã ¶nh h−ëng râ rÖt ®Õn m«i tr−ëng tù nhiªn… Ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi ®M lµm cho thiªn nhiªn thay ®æi vµ ®M huû ho¹i nhiÒu mèi quan hÖ t−¬ng hç c©n b»ng ®−îc h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lÞch sö cña sinh giíi. Con ng−êi gieo trång c¸c lo¹i c©y míi th©m canh t¨ng n¨ng suÊt b»ng hµng lo¹t biÖn ph¸p kü thuËt t¹o nguån thøc ¨n cho dÞch h¹i trë nªn phong phó, d− thõa, lµm gi¶m ®a d¹ng sinh häc vµ t¹o ®iÒu kiÖn sèng thuËn lîi cho nhiÒu lo¹i dÞch h¹i. Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Dịch học và Bảo vệ thực vật……………….……..16 C©u hái «n t©p: C©u 1. tr×nh bµy kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ biÕn ®éng sè l−îng cña s©u, bÖnh h¹i chÝnh trªn c©y trång n«ng nghiÖp. C©u 2. Tr×nh bµy ng¾n gän nh÷ng yÕu tè sinh th¸i ¶nh h−ëng ®Õn biÕn ®éng sè l−îng cña dÞch h¹i trªn c©y trång? C©u 3. Tr×nh bµy ¶nh h−ëng cña yÕu tè v« sinh (nhiÖt ®é, Èm ®é, giã, m−a…) ®Õn biÕn ®éng sè l−îng cña s©u, bÖnh h¹i chÝnh trªn c©y trång n«ng nghiÖp. C©u 4. Tr×nh bµy ¶nh h−ëng cña yÕu tè h÷u sinh (thøc ¨n, thiªn ®Þch ..) ®Õn biÕn ®éng sè l−îng cña s©u, bÖnh h¹i chÝnh trªn c©y trång n«ng nghiÖp. C©u 5. Tr×nh bµy ¶nh h−ëng cña yÕu tè ho¹t ®éng cña con ng−êi (trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, chÕ biÕn vµ th−¬ng m¹i …) ®Õn biÕn ®éng sè l−îng cña s©u, bÖnh h¹i chÝnh trªn c©y trång n«ng nghiÖp. C©u 6. Nªu ý nghÜa nghiªn cøu nh÷ng yÕu tè sinh th¸i ¶nh h−ëng ®Õn biÕn ®éng sè l−îng cña s©u, bÖnh h¹i chÝnh trªn c©y trång n«ng nghiÖp, cho vÝ dô. Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Dịch học và Bảo vệ thực vật……………….……..17 Ch−¬ng 3. Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra biÕn ®éng c¸c vô dÞch ë ViÖt Nam 1. Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra ngoµi ®ång ruéng 1.1. Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra trùc tiÕp s©u h¹i 1.1.1. §iÒu tra sè l−îng s©u trong ®Êt: ViÖc ®iÒu tra ®Ó n¾m ®−îc sè l−îng s©u trong ®Êt lµ mét viÖc lµm rÊt quan träng trong c«ng t¸c dù tÝnh dù b¸o s©u h¹i c©y trång. C«ng t¸c nµy bao gåm nh÷ng c«ng viÖc chÝnh sau ®©y: LÊy mÉu, sµng ®Êt läc s©u. Tuú theo ®èi t−îng dù tÝnh, tuú theo mËt ®é s©u trong ®Êt mµ diÖn tÝch, ®é s©u cña ®iÓm lÊy mÉu cã kh¸c nhau. a/ Ph−¬ng ph¸p ®µo ®Êt lÊy mÉu Trªn c¬ së ®é s©u cña ®Êt ®Ó lÊy mÉu, ng−êi ta chia mÉu s©u h¹i trong ®Êt lµm 3 lo¹i : + Lo¹i mÉu c¹n: ®−îc lÊy ë ®é s©u tõ 0 - < 5cm. Môc ®Ých – n¾m ®−îc sè l−îng c¸c lo¹i s©u c− tró ë líp ®Êt bÒ mÆt. Ch¼ng h¹n: s©u non, nhéng thuéc bé c¸nh v¶y; trøng ch©u chÊu; trøng vµ s©u non mét sè loµi thuéc bé c¸nh cøng (c©u cÊu, bä nh¶y) … + Lo¹i mÉu võa: ®−îc lÊy ë ®é s©u tõ 5 –45 cm. Môc ®Ých lµ ®Ó ph¸t hiÖn thu thËp sè l−îng mét sè loµi s©u c− tró trong ®Êt nh− s©u x¸m, s©u thuéc hä bæ cñi (Elateridae., s©u thuéc hä bãng tèi (Tenebrionidae.. + Lo¹i mÉu s©u: ®−îc lÊy ë ®é s©u tõ > 45-65 cm. C¸c biÖt cã tr−êng hîp ph¶i ®µo s©u tíi 2m. Lo¹i mÉu nµy th−êng ¸p dông víi môc ®Ých nghiªn cøu, thÝ nghiÖm ®Ó ph¸t hiÖn c¸c loµi ®i s©u xuèng ®Êt ®Ó qua ®«ng. VÒ kÝch th−íc diÖn tÝch ®Êt lÊy mÉu còng thay ®æi tuú theo sù ph©n bè cña loµi s©u h¹i trong ®Êt. Tr−êng hîp s©u ph©n bè ®Òu, th× diÖn tÝch ®iÓm lÊy mÉu 20 x 20cm (1/25 m2), hoÆc 25 x 25 cm (1/16 m2). Th«ng th−êng, diÖn tÝch ®iÓm lÊy mÉu lµ 50 x 50 cm (1/4 m2). Còng cã thÓ lÊy mÉu ®Êt gi÷a 2 luèng c©y theo h×nh ch÷ nhËt (40 x 60 cm). Ngoµi ra, tuú theo pha ph¸t dôc cña s©u, mµ quyÕt ®Þnh diÖn tÝch ®Êt lÊy mÉu. NÕu s©u ®ang ë giai ®o¹n tÜnh (trøng hoÆc nhéng), diÖn tÝch ®iÓm lÊy mÉu cã thÓ chØ cÇn 1/16 m2. NÕu s©u®ang ë giai ®o¹n ®éng (s©u non hoÆc tr−ëng thµnh), th× kÝch th−íc mÉu ph¶i lín h¬n. Ph©n bè c¸c ®iÓm lÊy mÉu ®Êt ®Ó ®iÒu tra cÇn ®−îc x¸c ®Þnh mét c¸ch kh¸ch quan, ngÉu nhiªn. MÉu cã thÓ ph©n bè theo kiÓu bµn cê, ®−êng chÐo gãc, theo ®−êng zigzag, theo h×nh r¾n bß, theo tuyÕn ®−êng ®i hoÆc theo thêi gian. Trong qu¸ tr×nh lÊy mÉu, nÕu ë vÞ trÝ nµo ®ã, thÊy s©u tËp trung t−¬ng ®èi nhiÒu, cÇn t¨ng sè l−îng mÉu lªn ®Ó x¸c ®Þnh kÝch th−íc æ s©u. NÕu ®iÒu tra sè l−îng s©u trong ®Êt nh»m môc ®Ých tiÕn hµnh biÖn ph¸p Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Dịch học và Bảo vệ thực vật……………….……..18 tiªu diÖt th× t¹i c¸c ®iÓm ph¸t hiÖn cã nhiÒu s©u, cÇn ®−îc ®¸nh dÊu ®Ó nhí. §èi víi c¸c loµi s©u ®a thùc, chóng ta kh«ng chØ ®iÒu tra sè l−îng s©u ®ång ruéng, mµ cßn ph¶i ®iÒu tra trªn c¸c ®¸m ®Êt hoang, bê ruéng. Sè l−îng mÉu s©u trªn mét ®¸m ®Êt nhiÒu hay Ýt phô thuéc vµo tÝnh chÊt, môc ®Ých, ®èi t−îng theo dâi vµ kÝch th−íc ®¸m ®Êt chóng ta ®iÒu tra. VÝ dô, ®Ó x¸c ®Þnh sù di chuyÓn cña s©u trong ®Êt, x¸c ®Þnh ®Æc tÝnh cña s©u hoÆc x¸c ®Þnh sè s©u chÕt trong ®Êt do t¸c ®éng cña yÕu tè ngo¹i c¶nh, th× sè l−îng mÉu s©u cÇn thu ®−îc ph¶i ®ñ cho tõng ®¹i diÖn. Sè c¸ thÓ cÇn thu thËp cho mçi ®¹i diÖn Ýt nhÊt lµ 30 c¸ thÓ. Nh−ng nÕu môc ®Ých ®iÒu tra lµ ®Ó phôc vô c«ng t¸c dù tÝnh dù b¸o sè l−îng còng nh− sù ph¸t triÓn cña mét loµi s©u h¹i, th× sè l−îng c¸ thÓ cÇn thu thËp Ýt nhÊt lµ 50 c¸ thÓ víi c¸c tuæi kh¸c nhau. Nh− vËy, nÕu sè mÉu trªn mét ruéng Ýt th× ph¶i t¨ng sè ®iÓm ®iÒu tra lªn. §èi víi c¸c loµi s©u ph©n bè ®Òu trong ®Êt, sè ®iÓm lÊy mÉu cã thÓ Ýt h¬n so víi sè ®iÓm lÊy mÉu cña c¸c loµi s©u ph©n bè kh«ng ®Òu. §Ó x¸c ®Þnh mËt ®é s©u trong ®Êt, sè l−îng mÉu cÇn ®iÒu tra ph¶i trªn 5 mÉu. C¸c ®iÓm lÊy mÉu ph¶i ®−îc ph©n bè ®Òu. §èi víi c¸c vïng trång rau mµu, sè l−îng mÉu th−êng lÊy ®Ó ®iÒu tra nh− sau: - C¸nh ®ång cã diÖn tÝch < 10 ha – ®iÒu tra 8 mÉu víi diÖn tÝch mçi ®iÓm lµ 50 x 50cm. - C¸nh ®ång cã diÖn tÝch tõ 11 – 50ha – ®iÒu tra 12 mÉu. - C¸nh ®ång cã diÖn tÝch tõ 51 – 100ha – ®iÒu tra 16 mÉu. - C¸nh ®ång lín h¬n 100ha, th× cø thªm 100ha, ®iÒu tra thªm 4 mÉu. §Ó theo dâi tæ ch©u chÊu, s©u non s©u x¸m trªn ®ång ruéng (kÓ c¶ ®Êt hoang), cø 1ha ®iÒu tra 4 ®iÓm, mçi ®iÓm lÊy 25 x 25 cm. 1.1.2. §iÒu tra sè l−îng s©u trªn mÆt ®Êt: §iÒu tra sè l−îng s©u trªn mÆt ®Êt cÇn ®−îc tiÕn hµnh trong suèt thêi gian ho¹t ®éng cña s©u. ViÖc ®iÒu tra theo dâi nµy gióp chóng ta x¸c ®Þnh ®−îc sè l−îng s©u trªn mét ®¬n vÞ diÖn tÝch, ph¸t hiÖn sù di chuyÓn, møc ®é phæ biÕn, giai ®o¹n ph¸t dôc cña s©u … C«ng viÖc ®iÒu tra nµy th−êng ®−îc tiÕn hµnh trªn nh÷ng vïng ®Êt trèng hoÆc cã rÊt Ýt c©y. DiÖn tÝch mçi ®iÓm lÊy mÉu lµ 25 x 25 cm hoÆc 100 x 100 cm. Còng cã thÓ lÊy mÉu víi kÝch th−íc 40 x 100 cm. ChiÒu réng cña ®iÓm lÊy mÉu phô thuéc vµo ®é réng cña luèng c©y. KÝch th−íc cña ®iÓm lÊy mÉu cßn phô thuéc vµo sù ph©n bè cña s©u vµ tr¹ng th¸i ho¹t ®éng cña s©u. NÕu s©u ph©n bè ®Òu, sè l−îng s©u nhiÒu th× kÝch th−íc chØ cÇn nhá. Ng−îc l¹i, nÕu s©u ph©n bè kh«ng ®Òu vµ th−a, th× kÝch th−íc mÉu cÇn lín h¬n. Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Dịch học và Bảo vệ thực vật……………….……..19