Tài liệu Dạy học tạo lập văn bản thuyết minh ở lớp 10 theo định hướng phát triển năng lực học sinh

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM NGUYỄN NGỌC ĐỨC DẠY HỌC TẠO LẬP VĂN BẢN THUYẾT MINH Ở LỚP 10 THEO ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THÁI NGUYÊN - 2020 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM NGUYỄN NGỌC ĐỨC DẠY HỌC TẠO LẬP VĂN BẢN THUYẾT MINH Ở LỚP 10 THEO ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH Ngành: Lí luận và phƣơng pháp dạy học Văn - Tiếng Việt Mã số: 8 14 01 11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS Bùi Minh Đức THÁI NGUYÊN - 2020 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn Dạy học tạo lập văn bản thuyết minh ở lớp 10 theo định hướng phát triển năng lực học sinh là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu đảm bảo sự trung thực, những kết luận khoa học đƣợc trình bày trong luận văn chƣa đƣợc công bố ở bất kì công trình nào khác. Thái Nguyên, tháng 9 năm 2020 Tác giả luận văn Nguyễn Ngọc Đức i LỜI CẢM ƠN Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành đến PGS.TS Bùi Minh Đức, Khoa Ngữ văn, Trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội 2 - ngƣời hƣớng dẫn khoa học tận tâm giúp tôi hoàn thành luận văn này. Tôi cũng gửi lời cảm ơn tới các cán bộ, giảng viên Bộ phận Sau Đại học, Phòng Đào tạo Trƣờng Đại học Sƣ phạm - Đại học Thái Nguyên, các thầy cô trong Tổ bộ môn LL&PPDH bộ môn Văn - Tiếng Việt của Khoa Ngữ văn, Trƣờng Đại học Sƣ phạm - Đại học Thái Nguyên đã tạo điều kiện để tôi đƣợc học tập, nghiên cứu tại trƣờng và khoa. Xin cảm ơn gia đình, cơ quan và đồng nghiệp đã luôn động viên, hỗ trợ, tạo điều kiện thuận lợi để tôi hoàn thành đƣợc khóa học trong suốt thời gian vừa qua. Trân trọng! Thái Nguyên, tháng 9 năm 2020 Tác giả luận văn Nguyễn Ngọc Đức ii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN.......................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................... ii MỤC LỤC ................................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ........................................................................... v DANH MỤC CÁC BẢNG .......................................................................................... vi DANH MỤC CÁC HÌNH, BIỂU ĐỒ ....................................................................... viii MỞ ĐẦU ...................................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ....................................................................................................... 1 2. Lịch sử vấn đề ........................................................................................................... 2 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu............................................................................ 5 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ............................................................................ 6 5. Phƣơng pháp nghiên cứu .......................................................................................... 6 6. Giả thuyết khoa học .................................................................................................. 7 7. Đóng góp của luận văn ............................................................................................. 7 8. Cấu trúc của luận văn................................................................................................ 7 NỘI DUNG .................................................................................................................. 9 Chƣơng 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VẤN ĐỀ DẠY HỌC TẠO LẬP VĂN BẢN THUYẾT MINH Ở LỚP 10 THEO ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH .................................................................. 9 1.1. Cơ sở lí luận ........................................................................................................... 9 1.1.1. Năng lực và năng lực tạo lập văn bản ................................................................. 9 1.1.2. Văn bản thuyết minh và năng lực tạo lập văn bản thuyết minh ....................... 13 1.1.3. Dạy học Ngữ văn theo định hƣớng phát triển năng lực học sinh ..................... 17 1.2. Cơ sở thực tiễn ..................................................................................................... 19 1.2.1. Văn bản thuyết minh trong chƣơng trình Ngữ văn THPT ................................ 19 1.2.2. Thực trạng dạy học tạo lập văn bản thuyết minh của giáo viên ....................... 21 1.2.3. Thực trạng tạo lập văn bản thuyết minh của học sinh ...................................... 26 TIỂU KẾT CHƢƠNG 1 ............................................................................................. 32 iii Chƣơng 2: BIỆN PHÁP TỔ CHỨC DẠY HỌC TẠO LẬP VĂN BẢN THUYẾT MINH Ở LỚP 10 THEO ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH ....................................................................................................... 33 2.1. Những yêu cầu có tính nguyên tắc đối với việc phát triển năng lực tạo lập văn bản thuyết minh của học sinh lớp 10 ................................................................... 33 2.1.1. Dạy học tạo lập văn bản thuyết minh là một tiến trình thực hành bao gồm nhiều giai đoạn ............................................................................................................ 33 2.1.2. Đảm bảo việc tạo lập văn bản thuyết minh của học sinh theo định hƣớng giao tiếp....................................................................................................................... 34 2.1.3. Dạy học tạo lập văn bản thuyết minh phải hƣớng vào hoạt động thực hành với hệ thống bài tập phong phú, đa dạng .................................................................... 36 2.2. Các biện pháp tổ chức dạy học tạo lập văn bản thuyết minh ở lớp 10 theo định hƣớng phát triển năng lực học sinh .................................................................... 37 2.2.1. Lập kế hoạch dạy học tạo lập văn bản thuyết minh ở lớp 10 theo định hƣớng phát triển năng lực học sinh............................................................................. 37 2.2.2. Tổ chức hoạt động học...................................................................................... 38 TIỂU KẾT CHƢƠNG 2 ............................................................................................. 69 Chƣơng 3: THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ............................................................... 70 3.1. Mục đích, yêu cầu, nội dung thực nghiệm........................................................... 70 3.1.1. Mục đích ........................................................................................................... 70 3.1.2. Yêu cầu ............................................................................................................. 70 3.1.3. Nội dung ........................................................................................................... 70 3.2. Đối tƣợng, thời gian, địa bàn thực nghiệm .......................................................... 71 3.3. Giáo án thực nghiệm ............................................................................................ 71 3.4. Tổ chức thực nghiệm ........................................................................................... 86 3.5. Đánh giá kết quả sau thực nghiệm ....................................................................... 87 3.5.1. Tiêu chí đánh giá............................................................................................... 87 3.5.2. Kết quả thực nghiệm và kết luận ...................................................................... 89 TIỂU KẾT CHƢƠNG 3 ............................................................................................. 95 KẾT LUẬN ................................................................................................................ 96 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................ 97 PHỤ LỤC................................................................................................................. 101 iv DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT STT Viết tắt Từ, cụm từ 1 CT Chƣơng trình 2 DH Dạy học 3 ĐC Đối chứng 4 ĐHPTNL 5 GV Giáo viên 6 HS Học sinh 7 NL Năng lực 8 NV Ngữ văn 9 SGK Sách giáo khoa 10 THCS Trung học cơ sở 11 THPT Trung học phổ thông 12 TL Tạo lập 13 TN Thực nghiệm 14 VB Văn bản 15 VBTM Định hƣớng phát triển năng lực Văn bản thuyết minh v DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Kết quả khảo sát thực trạng DH TL VBTM ở một số trƣờng THPT ......... 21 Bảng 1.2. Nhận thức của GV và chuyên gia về mức độ cần thiết của việc DH TL VBTM ở lớp 10 theo ĐHPTNL HS .................................................... 25 Bảng 1.3. Kết quả khảo sát thực trạng tạo lập VBTM của HS ở một số trƣờng THPT ......................................................................................................... 26 Bảng 2.1. Chiến lƣợc trong mỗi giai đoạn tạo lập văn bản ........................................ 33 Bảng 2.2. Kế hoạch DH phát triển NL tạo lập VBTM ở HS lớp 10 .......................... 38 Bảng 2.3. Phiếu định hƣớng phân tích mẫu ................................................................ 40 Bảng 2.4. Phiếu học tập hƣớng dẫn phân tích mẫu trong DH đọc hiểu ..................... 41 Bảng 2.5. Tiêu chí đánh giá NL TL VBTM ở kiểu bài thuyết minh về con ngƣời ........ 44 Bảng 2.6. Phiếu học tập rèn kĩ năng tìm hiểu đề văn thuyết minh ............................. 47 Bảng 2.7. Phiếu học tập phát triển kĩ năng tìm ý cho bài văn thuyết minh ................ 48 Bảng 2.8. Phiếu học tập hƣớng dẫn HS tìm ý cho bài thuyết minh theo hệ thống câu hỏi định hƣớng .......................................................................... 50 Bảng 2.9. Phiếu học tập phát triển kĩ năng lập dàn ý cho bài văn thuyết minh ......... 51 Bảng 2.10. Tiến trình xây dựng kết cấu cho văn thuyết minh .................................... 52 Bảng 2.11. Các phƣơng pháp thuyết minh thƣờng dùng ............................................ 53 Bảng 2.12. Phiếu học tập phát triển kĩ năng sử dụng các phƣơng pháp thuyết minh 01 ...................................................................................................... 54 Bảng 2.13. Phiếu học tập phát triển kĩ năng sử dụng các phƣơng pháp thuyết minh 02 ...................................................................................................... 54 Bảng 2.14. Dạy viết dựa trên sản phẩm và dựa trên tiến trình ................................... 55 Bảng 2.15. Phiếu học tập hƣớng dẫn tìm hiểu đề (dành cho cá nhân HS) ................. 56 Bảng 2.16. Phiếu học tập hƣớng dẫn tìm hiểu đề (theo hình thức cặp đôi) ............... 57 Bảng 2.17. Phiếu học tập hƣớng dẫn tìm ý 01 (theo hình thức cá nhân).................... 58 Bảng 2.18. Phiếu học tập hƣớng dẫn tìm ý 02 (theo hình thức cá nhân).................... 58 Bảng 2.19. Phiếu học tập hƣớng dẫn tìm ý (theo hình thức nhóm) ............................ 59 Bảng 2.20. Phiếu học tập vận dụng các phƣơng pháp thuyết minh (theo hình cá nhân) .......................................................................................................... 60 vi Bảng 2.21. Phiếu học tập vận dụng các phƣơng pháp thuyết minh (tƣơng tác theo hình cặp đôi) ...................................................................................... 60 Bảng 2.22. Phiếu học tập lựa chọn hình thức trình bày đoạn văn .............................. 61 Bảng 2.23. Phiếu học tập phát triển ý thành đoạn văn hoàn chỉnh ............................. 61 Bảng 2.24. Phiếu học tập rèn kĩ năng liên kết các đoạn trong VB ............................. 62 Bảng 2.25. Phiếu biên tập bài viết .............................................................................. 63 Bảng 2.26. Phiếu tự đánh giá bài viết (dành cho cá nhân HS) ................................... 63 Bảng 2.27. Phiếu tự đánh giá bài viết (tƣơng tác theo hình thức cặp đôi) ................. 64 Bảng 2.28. Mẫu hồ sơ VB .......................................................................................... 66 Bảng 2.29. Mẫu phiếu phản hồi tự do......................................................................... 66 Bảng 2.30. Mẫu hồ sơ viết (theo gợi dẫn) .................................................................. 67 Bảng 3.1. Phiếu hỏi khảo sát HS sau giờ học thực nghiệm sƣ phạm ......................... 88 Bảng 3.2. Kết quả khảo sát phiếu hỏi HS sau giờ học thực nghiệm sƣ phạm. ........... 90 Bảng 3.3. Kết quả bài làm kiểm tra của HS sau giờ học thực nghiệm sƣ phạm. ....... 91 vii DANH MỤC CÁC HÌNH, BIỂU ĐỒ Hình 1.1. Cấu trúc năng lực ........................................................................................ 10 Biểu đồ 1.1. Nhận thức của GV và chuyên gia về mức độ cần thiết của việc DH TL VBTM ở lớp 10 theo ĐHPTNL HS ......................................... 25 Biểu đồ 3.1. Kết quả bài làm kiểm tra của HS lớp thực nghiệm sau khi kết thúc giờ học. .......................................................................................... 91 Biểu đồ 3.2. Kết quả bài làm kiểm tra của HS lớp đối chứng sau khi kết thúc giờ học. .......................................................................................... 92 Biểu đồ 3.3. Đồ thị biểu diễn điểm bài làm kiểm tra của HS lớp thực nghiệm và lớp đối chứng sau khi kết thúc giờ học. .............................. 92 viii MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Phát triển năng lực học sinh là yêu cầu cốt lõi của đổi mới cơ bản và toàn diện giáo dục nước ta Trong một thập niên trở lại đây, nền Giáo dục Việt Nam đã có những bƣớc tiến mới, bƣớc đầu đã gặt hái đƣợc nhiều kết quả tích cực nhằm đáp ứng và hội nhập cùng nền giáo dục toàn cầu khi bắt nhịp theo xu thế chung của thế giới, chuyển từ mục tiêu cung cấp tri thức sang hình thành các NL ở ngƣời học. Việc DH theo xu hƣớng mới - ĐHPTNL ngƣời học trong nhà trƣờng phổ thông là hết sức quan trọng và cấp thiết, đặc biệt xu hƣớng này đã và đang đặt ra những yêu cầu khác nhau ở nhiều khâu, nhiều công đoạn. Vì vậy, DH theo ĐHPTNL ngƣời học sẽ vừa là yêu cầu mang tính thời sự cấp bách do Bộ Giáo dục & Đào tạo đề ra, vừa mang tính thực tiễn đáp ứng đƣợc nhu cầu của ngƣời học và nhu cầu của thời đại, của cuộc sống. Từ những yêu cầu trên thì việc định hƣớng, nâng cao chất lƣợng đối với hoạt động DH theo ĐHPTNL trong giáo dục nói chung và với việc DH NV nói riêng là nhiệm vụ quan trọng, thiết thực mà mỗi ngƣời làm giáo dục cần đặc biệt quan tâm, chú trọng. 1.2. Phát triển NL TL VBTM là một trong những mục tiêu quan trọng trong chương trình Ngữ văn 10 Cùng với VB nghị luận, VBTM là một trong những kiểu VB thông dụng nhất, thƣờng dễ bắt gặp trong đời sống, ở nhiều lĩnh vực khác nhau. VBTM cung cấp thông tin về đối tƣợng trong tự nhiên và xã hội trên các phƣơng diện: đặc điểm, tính chất, phƣơng pháp, nguyên nhân,… bằng cách trình bày, giới thiệu và giải thích. CT NV lớp 10, bậc THPT có nhiệm vụ củng cố và nâng cao kiến thức NV trong CT bậc THCS, phát triển NL tự học cho HS. Lớp 10 là lớp đầu cấp bậc THPT, HS ở độ tuổi này có nhu cầu đƣợc phát triển thể chất, NL, trí tuệ, tâm hồn, tình cảm rất cao. Vì vậy, hoạt động DH ở năm học này cũng cần có nhiều sự thay đổi nhằm đáp ứng nhu cầu của ngƣời học. Trong đó, văn thuyết minh cũng là nội dung DH quan trọng giúp HS thể hiện sự tích cực, chủ động, sáng tạo của bản thân trong học tập cũng nhƣ trong cuộc sống. 1 1.3. Chất lượng DH TL VBTM còn nhiều hạn chế, cần phải được khắc phục Ở nƣớc ta, DH VBTM ngày càng đƣợc quan tâm, chú trọng. Về kết quả, cũng đã có những thay đổi tích cực cả về mặt lí luận cũng nhƣ thực tế dạy học, song vẫn còn nhiều hạn chế, cụ thể: nội dung DH VBTM còn đơn điệu, tẻ nhạt, dập khuôn, máy móc; phƣơng pháp DH chƣa phát huy đƣợc sự tích cực, chủ động, sáng tạo của ngƣời học; vì vậy, môn NV đã trở thành gánh nặng đối với không ít GV và HS Chính vì thế, đổi mới phƣơng pháp DH bộ môn NV nói chung và DH văn thuyết minh nói riêng theo ĐHPTNL HS là việc làm hết sức cấp thiết để nâng cao chất lƣợng giáo dục, đáp ứng yêu cầu của CT giáo dục phổ thông mới sau năm 2019. Là một ngƣời đang gắn bó trong môi trƣờng sƣ phạm, bản thân tôi thấy việc rèn luyện, trau dồi chuyên môn, nghiệp vụ là việc làm hết sức cần thiết. Xuất phát từ lòng yêu nghề, tính chất đặc thù của công việc và niềm đam mê khoa học, tôi đã lựa chọn và nghiên cứu: Dạy học tạo lập văn bản thuyết minh ở lớp 10 theo định hướng phát triển năng lực học sinh. Hy vọng đề tài này sẽ tạo ra ít nhiều những tín hiệu thay đổi tích cực cho hoạt động DH, thúc đẩy quá trình đổi mới CT và phƣơng pháp DH hiện nay. 2. Lịch sử vấn đề Văn thuyết minh là loại VB thiết thực, gần gũi với đời sống, luôn gắn với nhu cầu giao tiếp và nhu cầu tìm hiểu thế giới tự nhiên - xã hội quanh ta, đồng thời luôn hƣớng tới việc đáp ứng nhu cầu của xã hội, con ngƣời. Chính vì thế, VBTM đã đƣợc các nhà khoa học quan tâm với nhiều công trình nghiên cứu chuyên sâu. Có thể nói văn thuyết minh đã có từ rất lâu, dù không đƣợc gọi tên là thuyết minh. Đọc “Việt Nam phong tục” của tác giả Phan Kế Bính (xuất bản năm 1915), “có thể thấy một bức tranh tổng thể về các phong tục xưa của dân tộc Việt Nam, từ những chuyện gần gũi thiết thân như ăn mặc, kiêng khem... đến những chuyện tôn giáo, chính trị... Những nếp xưa, thói cũ theo từng trang sách mà hiển hiện mang đến cho người đọc những xúc cảm thật trong lành và dung dị. Những hội hè, lễ Tết, giỗ chạp, ma chay, cưới xin... cũng theo đó mà được tái hiện, phục dựng, như đang bày ra trước mắt người đọc”. [46; tr241] Viết nhƣ Phan Kế Bính trong Việt Nam phong tục thì chính là theo phƣơng thức thuyết minh này. 2 Trong CT môn NV của Bộ Giáo dục & Đào tạo Việt Nam thì VBTM đã đƣợc đƣa vào CT học từ lớp 8, tiếp theo là lớp 9 ở bậc THCS và lớp 10 ở bậc THPT. Có thể nói, bộ SGK NV lớp 8, 9, 10 là những tài liệu đầu tiên mà GV đƣợc tiếp cận và hƣớng dẫn HS nghiên cứu về kiểu VB này. Trong đó, phần lớn thời lƣợng các nhà biên soạn dành để cung cấp những kiến thức cơ bản về văn thuyết minh cũng nhƣ định hƣớng cách DH, tuy nhiên, chƣa làm nổi bật đƣợc các đặc trƣng của VBTM với những kiểu VB khác. Đánh giá khách quan thì văn thuyết minh trong CT dù còn ở mức độ sơ giản, nhƣng các nội dung về VBTM đƣợc đề cập trong SGK là những tƣ liệu hết sức quan trọng cho ngƣời dạy, ngƣời học và là một cơ sở để chúng tôi triển khai nghiên cứu đề tài. Trong cuốn “Làm văn” (thuộc Dự án đào tạo GV THCS của Bộ GD&ĐT xuất bản năm 2008), tác giả Đỗ Ngọc Thống đã giới thuyết chung về sáu kiểu VB thông dụng và định hƣớng DH các kiểu VB này, trong đó có VBTM. Tác giả đã chỉ ra đƣợc đặc điểm riêng của VBTM so với các kiểu VB khác nhƣ: tự sự, miêu tả, biểu cảm hay nghị luận, hành chính - công vụ. Về cơ bản, quá trình DH văn thuyết minh đƣợc tuân thủ theo một quy trình với một số kĩ năng chung: tìm hiểu và phân tích đề; tìm ý và lập dàn ý; diễn đạt; trình bày. Tuy nhiên, hệ thống các bài tập minh họa và bài tập phát triển NL trong tài liệu này còn hạn chế, chƣa đa dạng, phong phú hơn. Trong cuốn “Rèn kĩ năng làm văn thuyết minh” của Trần Thị Thành (2012), tác giả đã cung cấp khái quát về văn thuyết minh một cách khái quát, cơ bản, đƣa ra hệ thống bài tập rèn kĩ năng viết văn thuyết minh cho đối tƣợng HS THCS khá đa dạng, hệ thống bài tập này rèn luyện từng kĩ năng để HS có thể hoàn thành tốt bài văn thuyết minh ở từng kiểu bài cụ thể nhƣ: nhận biết kiểu bài, cách thức tìm ý - lập dàn ý, cách TL VBTM hoàn chỉnh, thậm chí ứng dụng các phƣơng pháp nghệ thuật trong VBTM. Hệ thống bài tập phong phú này sẽ là nguồn tài liệu hữu ích để tác giả của luận văn sử dụng vào mục đích tham khảo. Tuy nhiên, trong phạm vi của tài liệu, tác giả Trần Thị Thành mới đƣa ra cách làm và các dạng bài tập rèn kĩ năng TL VBTM mà chƣa mô tả và xây dựng đƣợc cấu trúc NL TL VBTM của HS. Trong cuốn “Làm văn từ lí thuyết đến thực hành” của Đỗ Ngọc Thống cũng đề cập đến một số vấn đề chung về lí thuyết làm văn trong nhà trƣờng phổ thông và 3 một số bài viết liên quan đến chƣơng trình Văn – Tiếng Việt. Tác giả chủ yếu bàn về kiểu loại văn nghị luận và cách đổi mới dạy học trong nhà trƣờng. Nhóm tác giả Lê Ly Nam, Lê Thị Mỹ Trinh, Trần Lê Hân trong tài liệu “Phương pháp làm văn thuyết minh và tự sự lớp 9” cũng đã đề cập tới một số vấn đề chung về lý thuyết TL VBTM, văn tự sự, cụ thể là dành cho HS lớp 9. Trong tài liệu này, nhóm tác giả đã cung cấp các phƣơng pháp để TL VBTM cho từng dạng bài cụ thể nhƣ: thuyết minh về một địa điểm nổi tiếng, một món ăn, một đồ dùng, thuyết minh về phƣơng pháp, cách làm… và các bài văn mẫu minh họa cho từng dạng bài cụ thể. Trong bài báo “Một số kĩ thuật dạy viết văn bản thông tin của sách giáo khoa Literature (Mc Dougal Littell - Hoa Kì) vào dạy viết văn thuyết minh cho HS lớp 8 (Việt Nam)” của nhóm tác giả Trịnh Thị Lan, Nguyễn Thu Thủy đã dựa trên cơ sở tìm hiểu phần DH TL cho HS lớp 6 trong SGK Literature (Văn học) của Mc Dougal Littell - Hoa Kì và đề xuất “cách vận dụng hai kĩ thuật viết báo cáo nghiên cứu là sử dụng sơ đồ và thiết kế thẻ thông tin vào dạy viết văn thuyết minh cho HS lớp 8 ở nhà trường Việt Nam” [33; tr3]. Khi ứng dụng các kĩ thuật trên vào DH TL VBTM cho HS lớp 8, trƣớc khi TL VB, tất cả các thông tin đƣợc HS thu thập đƣợc hệ thống hóa. Sử dụng các kĩ thuật trên có ý nghĩa khả dụng với việc phát triển ở HS NL tự học và NL giải quyết vấn đề. Nhóm các nhà nghiên cứu Đỗ Ngọc Thống, Bùi Minh Đức trong chuyên luận “Dạy học phát triển năng lực môn Ngữ văn THPT có đề cập đến phƣơng pháp DH TL với các yêu cầu và quy trình DH TL trong nhà trƣờng nhằm phát huy NL TL VB cho HS. Chuyên luận này đã chỉ ra các bƣớc cần thiết để GV có thể hƣớng dẫn HS TL VB nhƣ một quá trình khép kín. Chính đề xuất này của tác giả sẽ là căn cứ để chúng tôi tham khảo và vận dụng vào quá trình DH TL VBTM của mình. Tuy nhiên, chuyên luận lại chƣa đi sâu vào nghiên cứu việc dạy TL VB cho từng kiểu VB cụ thể, nhƣ cách viết VB tự sự, cách viết VB miêu tả hay VBTM. Trong tài liệu “Tổ chức dạy học tạo lập văn bản thuyết minh (lớp 8) theo dự án” - luận văn thạc sĩ giáo dục học của Đặng Thị Hà (Trƣờng Đại học Giáo dục ĐHQG Hà Nội, phần văn thuyết minh trong chƣơng trình đã đƣợc tác giả xây dựng trên mô hình dự án dạy học, bao gồm: quy trình dạy học dự án; khả năng áp dụng quy 4 trình dạy học theo dự án vào dạy văn bản thuyết minh (trong chƣơng trình Ngữ văn 8); quy trình dạy học văn bản thuyết minh (Ngữ văn 8) theo dự án; yêu cầu của việc vận dụng quy trình dạy học theo dự án. Dạy học theo dự án là một trong những biện pháp dạy học mới đang đƣợc ứng dụng trong những năm gần đây, hƣớng nghiên cứu của luận văn sẽ là gợi ý quan trọng để tác giả đề xuất biện pháp phát triển NL TL VBTM cho HS lớp 10. Trong tài liệu “Rèn luyện kĩ năng viết văn thuyết minh cho học sinh lớp 10 theo định hướng phát triển năng lực” của sinh viên Nông Thị Sao Khuya do PGS.TS Nguyễn Thị Thu Thủy (Trƣờng ĐH Sƣ phạm Thái Nguyên) hƣớng dẫn (2014) đã đƣa ra các biện pháp để rèn kĩ năng TL VBTM cho HS lớp 10, cụ thể: kĩ năng phân tích đề văn thuyết minh, tìm ý và lập dàn ý, xây dựng kết cấu cho bài văn thuyết minh, viết đoạn, viết bài, kĩ năng phát hiện và tự sửa lỗi… Tuy nhiên, vấn đề mà tác giả này chƣa làm rõ đó là chƣa xây dựng đƣợc cấu trúc NL TL VBTM (tức là chƣa mô tả đƣợc các thành tố của NL TL VBTM) và hệ thống bài tập phát triển NL còn chƣa phong phú, đa dạng, chƣa thực sự hƣớng vào đối tƣợng trung tâm là HS. Không chỉ vậy, các đề xuất và giải pháp khoa học của tác giả chƣa có tính khả thi bởi chƣa tiến hành TN sƣ phạm (tính đến thời điểm tháng 5 năm 2020). Qua khảo sát, chúng tôi nhận thấy các công trình nghiên cứu về DH văn thuyết minh và phát triển NL TL VBTM cho HS lớp 10 THPT còn ít và có nhiều hạn chế. Chúng tôi coi các kết quả nghiên cứu trên là những tài liệu quan trọng để tham khảo cho ý tƣởng và hƣớng nghiên cứu mà chúng tôi đề xuất trong đề tài: Dạy học tạo lập văn bản thuyết minh ở lớp 10 theo định hướng phát triển năng lực học sinh. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Đề tài nghiên cứu nhằm đề xuất các biện pháp tổ chức DH TL VBTM ở lớp 10 theo ĐHPTNL HS. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu cơ sở lí luận và thực tiễn của hoạt động DH TL VBTM ở lớp 10 theo ĐHPTNL HS; - Đề xuất các hoạt động DH TL VBTM ở lớp 10 theo ĐHPTNL HS; 5 - TN sƣ phạm nhằm kiểm tra tính thực thi và mức độ hiệu quả của các biện pháp pháp đƣợc đề xuất. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tƣợng nghiên cứu của đề tài là quá trình DH TL VBTM cho HS lớp 10. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Đề tài tập trung nghiên cứu về các yêu cầu đối với việc DH TL VBTM ở lớp 10 theo ĐHPTNL HS; đề xuất các hoạt động DH TL VBTM ở lớp 10 theo ĐHPTNL HS. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi sẽ sử dụng: 5.1. Các phương pháp nghiên cứu lí thuyết - Phƣơng pháp chuyên gia Phƣơng pháp chuyên gia đƣợc sử dụng để thu thập ý kiến của các chuyên gia có trình độ chuyên môn cao và giàu kinh nghiệm trong lĩnh vực giáo dục và thực tiễn giảng dạy liên quan đến vấn đề nghiên cứu của luận văn. Phƣơng pháp này đƣợc thực hiện với hai hình thức: (1) lấy ý kiến đóng góp cho đề tài từ các chuyên gia nghiên cứu chuyên sâu về lí luận và phƣơng pháp dạy học Ngữ văn; (2) phỏng vấn trực tiếp một số GV phổ thông (đã hoặc đang dạy lớp 10) có NL chuyên môn, nghiệp vụ tốt, giàu kinh nghiệm. - Phƣơng pháp hồi cố lí thuyết. Phƣơng pháp hồ cố lí thuyết đƣợc sử dụng trong việc tổng thuật các văn kiện , tài liệu, nghị quyết của Đảng, Nhà nƣớc, Bộ Giáo dục & Đào tạo,… về lí luận giáo dục và dạy học. Phân tích, tổng hợp các tài liệu trong và ngoài nƣớc về lí luận giáo dục, lí luận dạy học nói chung và dạy học bộ môn Ngữ văn nói riêng. 5.2. Các phương pháp nghiên cứu thực tiễn - Phƣơng pháp quan sát sƣ phạm. Phƣơng pháp quan sát đƣợc sử dụng để khảo sát thực trạng dạy học TL VBTM trong nhà trƣờng hiện nay với trƣờng hợp lớp 10. Theo đó, chúng tôi đã quan sát trực tiếp các hoạt động của GV và HS trong các giờ học làm văn; đồng thời, trong quá 6 trình TNSP, để kiểm chứng hiệu quả của các biện pháp đề xuất đƣợc đề xuất trong luận văn, chúng tôi tiếp tục sử dụng phƣơng pháp này trong các giờ học TN và ĐC. - Phƣơng pháp điều tra khảo sát. Phƣơng pháp khảo sát đƣợc chúng tôi sử dụng trong các hoạt động: phỏng vấn, tƣ vấn, thăm dò điều tra, thu thập thông tin về vấn đề dạy học TL VBTM cho HS lớp 10; đánh giá ƣu điểm, nhƣợc điểm để làm cơ sở cho đề xuất đổi mới các yếu tố liên quan đến việc dạy học TL VBTM trong môn Ngữ văn cho HS 10; thực nghiệm khảo sát, thăm dò tính khả thi, hiệu quả của các biện pháp khoa học đƣợc đề xuất trong luận văn. - Phƣơng pháp TN sƣ phạm. Phƣơng pháp TN sƣ phạm đƣợc sử dụng nhằm mục đích xem xét, kiểm tra tính đúng đắn, khả thi, hiệu quả của các biện pháp dạy học đƣợc đề xuất trong luận văn nhằm phát triển NL TL VBTM ở HS lớp 10. 6. Giả thuyết khoa học Phát triển NL TL VB là mục tiêu cơ bản của DH VBTM trong phần Làm văn của môn Ngữ văn lớp 10 nhƣng thực tế còn nhiều hạn chế. Nếu đề xuất và áp dụng đƣợc các biện pháp hợp lí dựa trên lí thuyết khoa học tin cậy và thực tiễn phong phú thì sẽ góp phần phát triển đƣợc NL TL VBTM ở HS. 7. Đóng góp của luận văn - Xác định và lựa chọn đƣợc một số nội dung lí luận cũng nhƣ thực tiễn có ý nghĩa là cơ sở cho việc đề xuất các hoạt động phát triển NL HS trong DH TL VBTM ở lớp 10; - Đề xuất đƣợc các hoạt động DH TL VBTM ở lớp 10 theo ĐHPTNL HS dựa trên cơ sở đảm bảo tính khoa học, tính sƣ phạm và tính khả thi. Nhƣ vậy, những kết quả nghiên cứu, đề xuất của luận văn sẽ có tác dụng góp phần nâng cao chất lƣợng DH NV nói chung và phần làm văn nói riêng (đặc biệt là DH văn thuyết minh). 8. Cấu trúc của luận văn Cấu trúc của luận văn gồm 3 phần: Mở đầu; Nội dung và Kết luận. Phần Nội dung bao gồm 3 chƣơng: 7 Chƣơng 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của vấn đề dạy học tạo lập văn bản thuyết minh ở lớp 10 theo định hƣớng phát triển năng lực học sinh. Cơ sở lí luận của vấn đề nghiên cứu đƣợc xây dựng dựa trên các nội dung: (1) NL và của NL TL VB, (2) VBTM và cấu trúc của NL TL VBTM, (3) DH NV theo ĐHPTNL HS. Còn cơ sở thực tiễn của vấn đề đƣợc xây dựng thông qua việc khảo sát thực tế DH nhƣ: CT học, hoạt động dạy của GV và hoạt động học của HS. Tất cả các vấn đề trên sẽ là cơ sở vững chắc cho việc đề xuất các biện pháp DH TL VBTM cho HS lớp 10 theo ĐHPTNL. Chƣơng 2: Tổ chức dạy học tạo lập văn bản thuyết minh ở lớp 10 theo định hƣớng phát triển năng lực học sinh. Dựa vào cơ sở lí luận văn thực tiễn đã khảo sát ở Chƣơng 1, ở Chƣơng 2, chúng tôi tiến hành đề xuất những yêu cầu có tính nguyên tắc của việc DH TL VBTM ở lớp 10 theo ĐHPTNL HS; đồng thời đề xuất các phƣơng án, kế hoạch DH để phát triển NL TL VBTM cho HS lớp 10. Chƣơng 3: Thực nghiệm sƣ phạm. Để góp phần khẳng định những đề xuất của tác giả ở Chƣơng 2 có cơ sở khoa học đáng tin cậy và có tính ứng dụng cao, chúng tôi tiến hành hoạt động TN ở Chƣơng 3 của luận văn trên đối tƣợng là học lớp 10 THPT. Nội dung của Chƣơng 3 bao gồm: (1) Mục đích và yêu cầu của hoạt động TN, (2) Đối tƣợng, thời gian, địa bàn TN, (3) Nội dung, phƣơng pháp, qui trình TN, (4) Đánh giá kết quả sau TN và kết luận. 8 NỘI DUNG Chƣơng 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VẤN ĐỀ DẠY HỌC TẠO LẬP VĂN BẢN THUYẾT MINH Ở LỚP 10 THEO ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH 1.1. Cơ sở lí luận 1.1.1. Năng lực và năng lực tạo lập văn bản 1.1.1.1. Năng lực Trong tiếng Anh, NL là từ có thể đƣợc dùng với những thuật ngữ nhƣ ability, competency, capability, capacity,… Trong tiếng Việt, NL có nghĩa tƣơng đối gần với các từ khác nhƣ: kĩ năng, khả năng, tiềm năng,… tùy vào từng tình huống sử dụng riêng biệt. Tựu chung lại thì có thể hiểu NL theo các nghĩa sau đây: Theo “Từ điển tiếng Việt” của GS. Hoàng Phê, “NL đƣợc hiểu theo hai nét nghĩa”: (1) “Khả năng, điều kiện chủ quan hay tự nhiên sẵn có để thực hiện một hoạt động nào đó” và (2) “Là một phẩm chất tâm sinh lí tạo cho con ngƣời có khả năng để hoàn thành một hoạt động nào đó có chất lƣợng cao”. [28;848] Theo “Từ điển Bách khoa Việt Nam” (tập III) thì “NL là đặc điểm của cá nhân thể hiện mức độ thông thạo - tức là có thể thực hiện một cách thành thục và chắc chắn một số dạng hoạt động nào đó”. [25;41] Theo Phạm Minh Chánh trong bài viết “Dạy học theo định hướng phát triển năng lực HS”: “NL là một thuộc tính tâm lí phức hợp, là điểm hội tụ của nhiều yếu tố nhƣ tri thức, kĩ năng, kĩ xảo, kinh nghiệm, sự sẵn sàng hành động và trách nhiệm đạo đức”. Hay “NL là khả năng thực hiện có hiệu quả và có trách nhiệm các hành động, giải quyết nhiệm vụ, vấn đề thuộc các lĩnh vực nghề nghiệp, xã hội hay cá nhân trong những tình huống khác nhau trên cơ sở hiểu biết, kĩ năng, kĩ xảo và kinh nghiệm cũng nhƣ sự sẵn sàng hành động”. [14;21] Trong cuốn Tài liệu chuyên văn, tập 2: “NL là một tiêu chuẩn đòi hỏi ở một cá nhân khi thực hiện một công việc cụ thể. Nó bao gồm sự vận dụng tổng hợp các tri 9 thức, kĩ năng và hành vi ứng xử trong thực hành. Nói một cách khái quát, NL là một trạng thái hay một phẩm chất, một khả năng tƣơng xứng để có thể thực hiện một công việc cụ thể”. [47;12] Trong tài liệu “Xây dựng CT GDPT theo hướng tiếp cận năng lực”, Đỗ Ngọc Thống quan niệm: “NL có thể định nghĩa nhƣ là một khả năng hành động hiệu quả bằng sự cố gắng dựa trên nhiều nguồn nhân lực. Những khả năng này đƣợc sử dụng một cách phù hợp, bao gồm tất cả những gì học đƣợc từ nhà trƣờng cũng nhƣ kinh nghiệm của HS, những kĩ năng, thái độ và sự hứng thú; ngoài ra còn có những nguồn bên ngoài chẳng hạn nhƣ bạn cùng lớp, thầy cô giáo, các chuyên gia hoặc các nguồn thông tin khác”. [48;11] Trong “Chương trình Giáo dục phổ thông” của Bang Quecbe (Canada), “NL là sự kết hợp một cách linh hoạt và có tổ chức kiến thức, kĩ năng và thái độ, tình cảm, giá trị, động cơ cá nhân,… nhằm đáp ứng hiệu quả một yêu cầu phức hợp của hoạt động trong bối cảnh nhất định”. [dẫn theo 48;158] Theo nghiên cứu của chúng tôi, “NL là hững khả năng, kĩ xảo học đƣợc hay sẵn có của cá nhân nhằm giải quyết các tình huống xác định, cũng nhƣ sự sẵn sàng về động cơ, xã hội,… và khả năng vận dụng các cách giải quyết vấn đề một cách có trách nhiệm và hiệu quả trong những tình huống linh hoạt bằng những phƣơng tiện, biện pháp, cách thức phù hợp.” Dù định nghĩa nhƣ thế nào về NL thì bản thân khái niệm đã bao hàm đầy đủ các thành tố trong nó, đó là tri thức (tức là NL hiểu), kĩ năng (tức là NL làm) và thái độ (tức là NL ứng xử, mà theo nhà nghiên cứu Lƣơng Việt Thái trong công trình nghiên cứu cấp Bộ của mình (2011) đã gọi đó là “những điều kiện tâm lí để tổ chức và thực hiện tri thức, kĩ năng trong một cơ cấu thống nhất và theo định hƣớng rõ ràng”). Qua đó, chúng tôi khái quát lại cấu trúc của NL bằng mô hình sau: Kĩ năng Tri thức Năng lực Thái độ Hình 1.1. Cấu trúc năng lực 10