Tài liệu Dạy học các tác phẩm truyện thời kì chống mĩ cứu nước trong sách giáo khoa bậc trung học theo đặc trưng thể loại

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM  TRIỆU THỊ THANH TUYỀN DẠY HỌC CÁC TÁC PHẨM TRUYỆN THỜI KÌ CHỐNG MĨ CỨU NƢỚC TRONG SÁCH GIÁO KHOA BẬC TRUNG HỌC THEO ĐẶC TRƢNG THỂ LOẠI LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Thái Nguyên - 2015 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM  TRIỆU THỊ THANH TUYỀN DẠY HỌC CÁC TÁC PHẨM TRUYỆN THỜI KÌ CHỐNG MĨ CỨU NƢỚC TRONG SÁCH GIÁO KHOA BẬC TRUNG HỌC THEO ĐẶC TRƢNG THỂ LOẠI Chuyên ngành: LL&PP DH Văn - Tiếng Việt Mã ngành: 60 14 01 11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. Hoàng Hữu Bội Thái Nguyên - 2015 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan, đây là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi, kết quả nghiên cứu trong Luận văn là trung thực, chƣa đƣợc công bố trong một công trình nào khác. Ngƣời thực hiện Triệu Thị Thanh Tuyền Xác nhận của trưởng khoa Xác nhận của người hướng dẫn chuyên môn khoa học TS. Hoàng Hữu Bội Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN i http://www.lrc.tnu.edu.vn LỜI CẢM ƠN Với tất cả tấm lòng kính trọng và lòng biết ơn sâu sắc, tôi xin chân thành cảm ơn sự hƣớng dẫn khoa học, tận tình và độ lƣợng của Thầy giáo . TS. Hoàng Hữu Bội trong quá trình thực hiện luận văn này. Tôi xin chân thành cảm ơn các Thầy giáo, Cô giáo khoa Ngữ văn trƣờng Đại học Sƣ phạm Thái Nguyên. Và các Thầy giáo, Cô giáo trƣờng Đại học Sƣ Phạm Hà Nội, đã tận tình, tạo mọi điều kiện thuận lợi, hƣớng dẫn, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu đề tài này Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn tới những ngƣời thân yêu, đã luôn ở bên tôi, động viên, giúp đỡ, khích lệ tôi trong những ngày học tập tại trƣờng. Thái Nguyên, tháng 04 năm 2015. Tác giả luận văn Triệu Thị Thanh Tuyền Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTNii http://www.lrc.tnu.edu.vn MỤC LỤC Trang LỜI CAM ĐOAN .......................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................... ii MỤC LỤC ................................................................................................................... iii PHẦN MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 PHẦN NỘI DUNG ....................................................................................................... 9 Chƣơng 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA VIỆC DẠY HỌC ....... 9 CÁC TÁC PHẨM TRUYỆN THỜI KÌ CHỐNG MĨ CỨU NƢỚC ........................... 9 TRONG SÁCH GIÁO KHOA BẬC TRUNG HỌC. ................................................... 9 1.1 Cơ sở lí luận ........................................................................................................ 9 1.1.1 Một số khái niệm mở đầu................................................................................. 9 1.1.1.1 Thời kì kháng chiến chống Mĩ trong lịch sử Việt Nam ................................ 9 1.1.1.2 Truyện thời kì kháng chiến chống Mĩ ......................................................... 11 1.1.2 Đặc điểm truyện thời kì chống Mĩ cứu nƣớc ................................................. 13 1.1.2.1 Đặc điểm về nội dung của truyện thời kì kháng chiến chống Mĩ ............... 13 1.2.2.2 Đặc điểm nghệ thuật của truyện thời kì kháng chiến chống Mĩ ................. 27 1. 2 Cơ sở thực tiễn của việc dạy học truyện thời kì chống Mĩ .............................. 33 1. 2.1 Các tác phẩm truyện thời kì kháng chiến chống Mĩ đƣợc lựa chọn vào chƣơng trình sách giáo khoa bậc trung học. ........................................................... 33 1. 2.2 Giáo viên với việc dạy học tác phẩm truyện thời kì chống Mĩ trong trƣờng phổ thông ................................................................................................................. 34 1.2.3 Học sinh với việc học tác phẩm truyện thời kì chống Mĩ ............................. 36 Chƣơng 2: ĐỊNH HƢỚNG DẠY HỌC CÁC TÁC PHẨM TRUYỆN THỜI KÌ CHỐNG MĨ CỨU NƢỚC THEO THỂ LOẠI .......................................... 38 2.1 Định hƣớng chung về phƣơng pháp dạy học tác phẩm truyện theo thể loại .... 38 2.1.1 Ý kiến của tác giả Trần Thanh Đạm .............................................................. 38 2.1.2 Ý kiến dạy Truyện của tác giả Nguyễn Viết Chữ .......................................... 39 2.1.3 Định hƣớng dạy học Truyện của luận văn ..................................................... 40 2.2 Định hƣớng riêng cho từng tác phẩm ............................................................... 41 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTNiii http://www.lrc.tnu.edu.vn 2.2.1 Định hƣớng dạy học tác phẩm ―Chiếc lƣợc ngà‖. ......................................... 41 2.2.2 Định hƣớng dạy học tác phẩm ―Những ngôi sao xa xôi‖ .............................. 52 2.2.3 Định hƣớng dạy học tác phẩm ―Những đứa con trong gia đình‖ .................. 61 2.2.4 Định hƣớng dạy học tác phẩm ―Rừng xà nu‖ ................................................ 71 Chƣơng 3: THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ................................................................... 84 3.1 Thiết kế bài học ―Những đứa con trong gia đình‖ .......................................... 84 3.2.1 Địa bàn thực nghiệm ..................................................................................... 92 3.2.2 Kế hoạch thực nghiệm ................................................................................... 93 3.2.3. Kết quả thực nghiệm ..................................................................................... 93 3.2.4. Kết luận chung về thực nghiệm .................................................................... 95 PHẦN KẾT LUẬN ..................................................................................................... 97 THƢ MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................... 99 PHỤ LỤC Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTNiv http://www.lrc.tnu.edu.vn PHẦN MỞ ĐẦU 1- Lí do chọn đề tài 1.1.Lí do lí thuyết Truyện viết về thời kì kháng chiến chống Mĩ cứu nƣớc đã đƣợc lựa chọn vào chƣơng trình sách giáo khoa Ngữ văn Trung học cơ sở và Trung học phổ thông từ lâu. Tuy có nhiều công trình nghiên cứu về truyện viết về thời kháng chiến chống Mĩ trong nhà trƣờng phổ thông. Hầu hết là các sách tham khảo chung cho sách giáo khoa theo chƣơng trình tổng thể mà có ít công trình nghiên cứu cụ thể về truyện viết về thời kì kháng chiến chống Mĩ cứu nƣớc trong sách giáo khoa bậc trung học. Do đó, chúng tôi chọn đề tài này để mong có đƣợc một đóng góp nhỏ bé vào lí thuyết dạy các tác phẩm truyện theo đặc trƣng thể loại, đặc biệt là bốn tác phẩm truyện viết về thời kì kháng chiến chống Mĩ cứu nƣớc trong sách giáo khoa Ngữ Văn lớp 9 và lớp 12 chƣơng trình phổ thông. 1.2.Lí do lí thực tiễn Các tác phẩm truyện viết về thời kì chống Mĩ cứu nƣớc đã đƣợc đƣa vào sách giáo khoa từ lâu. Tuy nhiên, dạy học các tác phẩm ấy sao cho có hiệu quả vẫn là một vấn đề đang đƣợc đặt ra. Chúng tôi chọn đề tài nghiên cứu này với hi vọng giải quyết phần nào vấn đề đang đặt ra đó. 2- Lịch sử vấn đề 2.1. Những công trình nghiên cứu truyện viết về thời kì kháng chiến chống Mĩ cứu nƣớc. Truyện về thời chống Mĩ cứu nƣớc là một trong những chặng đƣờng phát triển tiếp theo của của truyện Việt Nam hiện đại. Chặng đƣờng này, truyện đã kịp ghi lại hình ảnh cả dân tộc đang trong không khí sôi sục của những ngày toàn dân kháng chiến. Bởi vậy, đã có nhiều ngƣời quan tâm tới truyện trong thời kì này. * Cuốn “Giáo trình Văn học Việt Nam hiện đại tập II, từ sau Cách mạng tháng Tám 1945” (Do Nguyễn Văn Long chủ biên, Nhà xuất bản Đại học Sƣ phạm 2010) là một cuốn chuyên luận để dạy phần lịch sử Văn học Việt Nam Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN1 http://www.lrc.tnu.edu.vn hiện đại ở các trƣờng Đại học. Ở chƣơng VI, phần 3,nói về những năm cả nƣớc kháng chiến chống Mĩ 1965-1975, tác giả Nguyễn Văn Long đã viết những nội dung sau: 1. Truyện và kí tập trung phản ánh cuộc kháng chiến chống Mĩ Các thể loại văn xuôi phát triển mạnh và hướng vào các nhiệm vụ và mục tiêu của cuộc kháng chiến chống Mĩ, giải phóng miền Nam, bảo vệ miền bắc, giành độc lập và thống nhất Tổ quốc.[ 16 ,tr 167] 2. Những đặc điểm Khuynh hướng sử thi là đặc điểm bao trùm trong văn học thời kì chống Mĩ đặc điểm ấy được thể hiện rõ nét trong văn xuôi. Dù dung lương hạn chế của một bài tùy bút hay mở rộng bức tranh toàn cảnh trong một tiểu thuyết dài, dù câu chuyện chỉ diễn ra quanh một tình huống của một con người hay có quy mô bao quát cả một giai đoạn lịc sử, một chiến dịch lớn thì các tác phẩm đều đề cập đến vấn đề hệ trọng của dân tộc và thời đại, vận mệnh của đất nước và nhân dân…Văn xuôi thời kì chống Mĩ đã tiếp tục làm nảy nở và phát triển nhiều phong cách cá nhân và hình thành một số khuynh hướng thẩm mĩ trong việc khám phá, chiếm lĩnh và thể hiện đời sống. Nhân vật trung tâm của văn xuôi thời kì này là người lính. Đó là những con người sử thi tiêu biểu cho khát vọng, ý chí chiến đấu và quyết thắng của cả dân tộc, tiêu biểu cho chủ nghĩa anh hùng thời đại, cho sức mạnh và phẩm chất của con người Việt Nam Khuynh hướng sử thi tạo nên một giọng điệu trang trọng, sùng kính, ngợi ca, hào sảng..[ 16, tr,167,168] Nhƣ vậy, tác giả Nguyễn Văn Long đã khái quát những đặc điểm về giá trị nội dung của truyện viết về thời kì kháng chiến chống Mĩ (1965-1975): về nội dung, tâm tƣ thời đại “vươn tới khám phá và lí giải về cuộc chiến đấu, khái quát sự vận động lịch sử trong cuộc chiến tranh”, về nhân vật trung tâm trong tác phẩm truyện “các nhân vật anh hùng cũng thường được xây dựng như Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN2 http://www.lrc.tnu.edu.vn những con người toàn diện trong mối quan hệ chung và riêng, thủy chung, trọn vẹn với đất nước, quê hương, với cách mạng và cả tình nghĩa gia đình.”. Về giá trị nghệ thuật, tác giả nhấn mạnh vào những biến đổi khá rõ về hình thức thể loại, về phƣơng thức trần thuật về giọng điệu và ngôn ngữ. * Cuốn “Mấy vấn đề văn xuôi Việt Nam (1945-1970)” (Tác giả Phong Lê, Nhà xuất bản Khoa học xã hội, 1972) là một cuốn sách chuyên nghiên cứu về văn học Việt Nam giai đoạn 1945-1970. Cuốn sách gồm hai phần. Phần I: Những chặng đƣờng phát triển, phần II: Mấy vấn đề đặt ra trong quá trình phát triển của văn xuôi, và phƣơng pháp hiện thực xã hội chủ nghĩa. Trong phần I, chƣơng 5: Chủ nghĩa anh hùng cách mạng trong văn xuôi miền Bắc những năm cả nƣớc chống Mĩ, tác giả Phong Lê viết về các nội dung sau: Văn xuôi bước sang một thời kì mới, biến chuyến khá mạnh mẽ….thể hiện rõ rệt ở sự tập trung vào một chủ đề bao trùm: phát huy chủ nghĩa anh hùng cách mạng của mọi tầng lớp nhân dân trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ chủ nghĩa xã hội trên miền Bắc, giải phóng miền Nam, tiến tới hòa bình thống nhất nước nhà. [ 15, tr,105] I. Xu hƣớng tiếp cận cuộc sống. Yêu cầu đặt ra cho văn xuôi là làm sao nắm cho được, theo cho kịp những đề tài sốt dẻo…các tuyến lửa, các tên tuổi anh hùng. Tổ quốc và chủ nghĩa xã hội đã trở thành một chủ đề lớn bao trùm trong văn xuôi những năm chống Mĩ…có bao nhiêu vấn đề mới mẻ trong đời sống đang dần dần đòi hỏi được nêu ra trong một mối liên quan ràng buộc: tiền tuyến, hậu phương: chiến đấu, sản xuất:cái chung, cái riêng: đất nước và gia đình… Như vậy chủ đề trung tâm là chủ nghĩa anh hùng, nói cách khác, đó là sự phấn đấu thể hiện cho được sức mạnh của tình yêu đất nước gắn với tình yêu chế độ….Tình yêu nước như một sợi dây đàn căng, sẵn sàng ngânlên thành tiếng, tạo nên chất thơ, chất trữ tình khá đậm trong văn xuôi mấy năm đầu chống Mĩ.[15 ,tr.104-113] Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN3 http://www.lrc.tnu.edu.vn II. Nhân vật trung tâm của truyện. Ca ngợi chân thành và rất nhiệt tình con người mới,là nét nổi bật trong văn xuôi những năm chống Mĩ, dựng được những hình ảnh khách quan về đất nước và con người. Những đổi mới trong cách nhìn của các nhà văn, ý thức hướng hẳn về phía trước con người mới. Con người xả thân vì nước cũng là con người toàn tâm toàn ý vì lời ích tập thể [15,tr.124] Trong phần I, chƣơng 6: Con đƣờng lớn của văn xuôi cách mạng miền Nam, tác giả Phong Lê viết về các nội dung sau: I. Xu hƣớng tiếp cận cuộc sống. Văn xuôi miền Nam đã sinh ra và trưởng thành trong cuộc chiến đấu của nhân dân và là vũ khí của nhân dân chiến đấu…Chưa bao giờ văn xuôi có sức gắn sâu vào hiện thực cách mạng như mười năm qua. Ngay từ đầu tiếng nói của văn xuôi miền Nam là tiếng nói lớn của nhân dân, của cách mạng. Một tiếng nói căm thù lớn đối với đế quốc và bè lũ tay sai vang dội trong “Từ tuyến đầu tổ quốc”, “Những ngày gian khổ”, “Rừng xà nu…” một tiếng nói ca ngợi hào hùng thắm thiết chủ nghĩa anh hùng cách mạng của cuộc chiến đấu cuối cùng để giải phóng dân tộc vút lên trong “Người mẹ cầm súng”, “Sống như Anh…”[15,tr 138] II. Nhân vật trung tâm của truyện. Văn xuôi miền Nam những năm chống Mĩ đã xây dựng nên những điển hình kiểu mẫu về con người Việt Nam, trong sự gắn bó giữa vẻ đẹp truyền thống và những phẩm chất của giai cấp tiên phong. Hình ảnh con người miền Nam rõ nét và đậm dần, mở rộng thành hình ảnh người nông dân, hình ảnh người phụ nữ, anh chiến sĩ giải phóng quân, ….đến cả những người ở hàng ngũ bên kia…Một lẽ sống mới nhờ cách mạng mà bật ra cái vỏ trì trệ. Đó là những con người trong sự phong phú của những tình cảm lớn đẹp [ 15 ,tr144,145] Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN4 http://www.lrc.tnu.edu.vn * Cuốn Lịch sử văn học Việt Nam tập III, (Nguyễn Đăng Mạnh, chủ biên, NXB Đại học Sƣ phạm, 2002) Chƣơng I, phần III, mục 4.1964-1975. Văn học trong cao trào chống Mĩ cứu nƣớc. tác giả viết: ―Toàn bộ nền văn học từ Bắc chí Nam được huy động tổng lực vào cuộc chiến đấu. Đề tài tập trung: chống Mĩ. Chủ đề tập trung: ca ngợi chủ nghĩa anh hùng cách mạng. Cảm hứng sử thi được pháthuy hơn bao giờ hết. Lời văn là lời truyền hịch. Ngôn từ sang sảng. Hình ảnh chói lọi. Giọng điệu hùng hồn.” [20,tr,54] Ở miền Bắc: các cây bút văn xuôi đã nhanh nhạy chuyển hướng đề tài, và cảm hứng hướng vào những sự kiện thời sự nóng bỏng của cuộc chiến đấu. Nhiều kí sự, truyện ngắn, truyện vừa đã kịp thời phản ánh khí thế và những sự kiện, chiến công, những tấm gương anh hùng tiêu biểu trong thời kì đầu bước vào cuộc chiến đấu.[20,tr,150] Ở miền Nam: nhiều cây bút văn xuôi vươn tới sự khám phá , lí giải về cuộc chiến đấu và khái quát sự vận động lịch sử của cuộc chiến tranh. Nhiều tác phẩm tìm về khoảng thời gian những năm trước Đồng Khởi – thời kì “đen tối” khó khăn nhất của phong trào cách mạng ở miền Nam, để khám phá và thể hiện những mâu thuẫn dồn nén và sự bùng nổ cuộc đấu tranh vũ trang như là con đường duy nhất của nhân dân miền Nam. [20, tr,151] * Sách giáo khoa Ngữ văn lớp 12, tập I- Bộ cơ bản (Nhà xuất bản Giáo dục, 2008), đã có những nhận định về văn xuôi kháng chiến chống thực dân Mĩ nhƣ sau: “ Văn xuôi chặng đường này phản ánh cuộc sống, chiến đấu và lao động, đã khắc họa khá thành công hình ảnh con người Việt Nam anh dũng, kiên cường, bất khuất. Từ tiền tuyến lớn, những tác phẩm truyện, kí viết trong máu lửa của chiến tranh đã phản ánh nhanh nhạy, kịp thời cuộc chiến đấu của quân và dân miền Nam anh dũng. Người mẹ cầm súng của Nguyễn Thi, Rừng xà nu của Nguyễn Trung Thành, Giấc mơ ông lão vườn chim, Hòn Đất của Anh Đức,…..đã tạo được sự hấp dẫn người đọc trong những năm kháng chiến chống Mĩ. Ở miền Bắc, truyện và kí cũng phát triển mạnh. Tiêu biểu là Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN5 http://www.lrc.tnu.edu.vn kí chống Mĩ của Nguyễn Tuân, truyện ngắn của Nguyễn Thành Long, Nguyễn Kiên,Vũ Thị Thường, Đỗ Chu: tiểu thuyết Vùng trời của Hữu Mai, Cửa sông, Dấu chân người lính của Nguyễn Minh Châu….”[18,tr,8] Văn xuôi nói chung và truyện nói riêng viết về thời kì kháng chiến chống Mĩ đã đƣợc nhiều nhà nghiên cứu trăn trở, tìm hiểu để khẳng định giá trị. Các công trình nghiên cứu đó đã đóng góp những kiến thức bổ ích, quý báu giúp ngƣời thực hiện luận văn về truyện viết về thời kì kháng chiến chống Mĩ trong sách giáo khoa Ngữ văn bậc Trung học. 2.2. Những tài liệu nghiên cứu về dạy truyện thời chống Pháp - Bộ sách “Thiết kế bài học Ngữ văn theo hướng tích hợp” (Tác giả Hoàng Hữu Bội, Nhà xuất bản Giáo dục, 2004) - Bộ sách “Thiết kế hệ thống câu hỏi Ngữ văn ” (Tác giả Trần Đình Chung, Nhà xuất bản Giáo dục, 2006) - Bộ sách “Thiết kế dạy học Ngữ văn theo hướng tích hợp” (Tác giả Trƣơng Dĩnh, Nhà xuất bản Giáo dục, 2005) - Bộ sách giáo viên Ngữ văn bậc THCS (Tác giả Nguyễn Khắc Phi tổng chủ biên, Nhà xuất bản Giáo dục, 2006) - Sách giáo viên Ngữ Văn 12, tập II - Bộ cơ bản (Tác giả Phan Trọng Luận tổng chủ biên, Nhà xuất bản Giáo dục, 2008) - Sách giáo viên Ngữ Văn 12, tập II - Bộ nâng cao (Tác giả Trần Đình Sử tổng chủ biên, Nhà xuất bản Giáo dục, 2008) - “Thiết kế dạy học Ngữ văn 12” - Nâng cao (Tác giả Hoàng Hữu Bội, Nhà xuất bản Giáo dục, 2008) - “Thiết kế dạy học Ngữ văn ” (Tác giả Phan Trọng Luận, Nhà xuất bản Giáo dục, 2008) - “Thiết kế bài giảng Ngữ văn ” (Tác giả Nguyễn Văn Đƣờng, Nhà xuất bản Hà Nội, 2008) Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN6 http://www.lrc.tnu.edu.vn - Bộ sách “Hướng dẫn thực hiện chuẩn kiến thức, kĩ năng môn Ngữ văn” 2010 của Bộ Giáo dục và Đào tạo Mỗi cuốn sách, mỗi tác giả có cách nhìn khác nhau, thành công khác nhau khi khai thác các tác phẩm truyện viết về thời chống Mĩ cứu nƣớc. Mỗi vấn đề đƣợc các tác giả đề cập đến đều rất thiết thực, có tính thực tiễn cao, góp thêm giải pháp vào vấn đề dạy học văn ở bậc Trung học hiện nay. Các công trình nghiên cứu trên đã là những gợi dẫn rất quý báu cho chúng tôi trong quá trình làm đề tài. Tuy nhiên, chúng tôi mong muốn có cái nhìn tổng quát hơn về truyện viết về thời chống Mĩ trong nhà trƣờng để tìm ra đƣợc phƣơng án dạy học phù hợp với đặc điểm truyện viết về thời chống Mĩ và tầm tiếp nhận của thế hệ trẻ ngày nay. Bởi thế, chúng tôi mạnh dạn lựa chọn vấn đề này để nghiên cứu. 3- Đối tƣợng- Phạm vi nghiên cứu 1) Nghiên cứu các tác phẩm truyện về thời chống Mĩ cứu nƣớc đƣợc. 2) Hoạt động dạy học của thầy và trò về các tác phẩm truyện viết về thời kì chống Mĩ cứu nƣớc trong sách giáo khoa Ngữ văn bậc Trung học theo đặc trƣng thể loại. 4- Mục đích- Nhiệm vụ nghiên cứu 4.1. Mục đích Đề tài nghiên cứu này có hai mục đích: 1) Tìm ra đặc điểm của các tác phẩm truyện thời kì chống Mĩ cứu nƣớc đƣợc đƣa vào sách giáo khoa Ngữ Văn bậc trung học 2)Trên cơ sở đó xác định hƣớng dạy học cho từng tác phẩm, từ đó đề xuất một phƣơng án dạy học phù hợp với đặc trƣng của từng tác phẩm và phù hợp với khả năng tiếp nhận của học sinh miền núi chúng tôi. 4.2. Nhiệm vụ 1) Nghiên cứu trên bình diện lí thuyết: Cơ sở lí luận về truyện thời kì kháng chiến chống Mĩ cứu nƣớc: lí thuyết về đặc trƣng của tác phẩm truyện: lí thuyết về phƣơng pháp giảng dạy các tác phẩm truyện theo đặc trƣng thể loại. 2) Nghiên cứu thực tiễn: vị trí của các tác phẩm truyện viết về thời kì chống Mĩ cứu nƣớc trong chƣơng trình Ngữ văn cấp trung học: hoạt động dạy học của giáo viên Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN7 http://www.lrc.tnu.edu.vn về các tác phẩm này: họ đang dạy học nhƣ thế nào? Học sinh với các tác phẩm truyện này: hứng thú, hiểu biết, năng lực cảm thụ của các em về các tác phẩm truyện viết về thời kì kháng chiến chống Mĩ cứu nƣớc ra sao? 3) Thực nghiệm sƣ phạm để kiểm chứng tính khả thi của định hƣớng dạy học do luận văn đề xuất. 5- Phƣơng pháp nghiên cứu 5.1. Nhóm phƣơng pháp nghiên cứu lí thuyết - Phân tích, tổng hợp và hệ thống hóa các vấn đề lí luận - So sánh, đối chiếu 5.2. Nhóm phƣơng pháp nghiên cứu thực tiễn - Điều tra, khảo sát, thống kê, phân loại - Thực nghiệm sƣ phạm (Thiết kế bài giảng, dạy thực nghiệm) 6- Cấu trúc luận văn Ngoài phần ―mở đầu‖ và ―kết luận‖, luận văn này gồm ba chƣơng: Chƣơng I: Cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn của việc dạy học các tác phẩm truyện thời kì kháng chiến chống Mĩ cứu nƣớc trong sách giáo khoa bậc Trung học. Chƣơng II: Định hƣớng dạy học các tác phẩm truyện thời kì kháng chiến chống Mĩ cứu nƣớc theo thể loại. Chƣơng III: Thực nghiệm sƣ phạm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN8 http://www.lrc.tnu.edu.vn PHẦN NỘI DUNG Chƣơng 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA VIỆC DẠY HỌC CÁC TÁC PHẨM TRUYỆN THỜI KÌ CHỐNG MĨ CỨU NƢỚC TRONG SÁCH GIÁO KHOA BẬC TRUNG HỌC. 1.1 Cơ sở lí luận 1.1.1 Một số khái niệm mở đầu 1.1.1.1 Thời kì kháng chiến chống Mĩ trong lịch sử Việt Nam Thời kì kháng chiến chống Mĩ bắt đầu sau Hiệp Định Giơ-ne-vơ năm 1954 về Đông Dƣơng. Ngay sau Hiệp định Giơ-ne-vơ, Mĩ liền thay thế thực dân Pháp dựng lên chính quyền Ngô Đình Diệm ở miền Nam, thực hiện âm mƣu chia cắt nƣớc ta, biến miền Nam thanh thuộc địa kiểu mới, căn cứ quân sự Mĩ ở Đông Dƣơng và Đông Nam Á. Và kết thúc vào ngày 30 – 04 - 1975. Cuộc kháng chiến chống Mĩ, cứu nƣớc thắng lợi, kết thúc 21 năm chiến đấu chống Mĩ và 30 năm chiến tranh giải phóng dân tộc. Cuộc kháng chiến đó có những sự kiện lịch sử trọng đại nhƣ sau; ■ Ở miền Bắc; - Năm 1954 – 1960 Nhà nƣớc xã hội chủ nghĩa hàn gắn vết thƣơng chiến tranh, cải tạo quan hệ sản xuất, bƣớc đầu khôi phục kinh tế, bƣớc đầu xây dựng cuộc sống mới và con ngƣời mới. - Năm 1962 – 1965 Miền Bắc xây dựng bƣớc đầu cơ sở vật chất và kinh tế của chủ nghĩa xã hội, thực hiện kế hoạch nhà nƣớc 5 năm 1961-1965. - Ngày 05 –8- 1964. Sau khi dựng lên sự kiện ―vịnh Bắc bộ‖, Mĩ cho máy bay ném bom bắn phá miền Bắc tại cửa sông Gianh (Quảng Bình), Vinh –Bến Thủy (Nghệ An), Lạch Trƣờng (Thanh Hóa), Hòn Gai (Quảng Ninh). - Ngày 07 – 02 - 1965 Mĩ ném bom bắn phá Đồng Hới (Quảng Bình), Cồn Cỏ (Vĩnh Linh), chính thức gây ra chiến tranh phá hoại miền Bắc. - Nhân dân miền Bắc vừa chiến đấu chống chiến tranh phá hoại, vừa thực hiện nghĩa vụ hậu phƣơng lớn. - Năm 1969 -1973 Miền Bắc khôi phục và phát triển kinh tế xã hội, vừa chiến đấu chống chiến tranh phá hoại lần thứ hai của Mĩ vừa làm nghĩa vụ hậu phƣơng, chi Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN9 http://www.lrc.tnu.edu.vn viện cho chiến trƣờng miền Nam sức ngƣời sức của. Cùng nhân dân miền Nam giành lại độc lập, thống nhất hai miền Nam Bắc vào ngày 30-04-1975. ■ Ở miền Nam; - Năm 1954 -1959 nhân dân ta đấu tranh chống chế độ Mĩ –Diệm, giữ gìn và phát triển lực lƣợng cách mạng. - Năm 1959 -1960 nổ ra phong trào Đồng Khởi. + Tại Bến Tre, ngày 17 -01- 1960, cuộc Đồng Khởi đã mở ra vùng giải phóng rộng lớn, dẫn đến sự ra đời của Mặt trận Dân tộc giải phóng miền Nam Việt Nam ngày 20 -12 -1960 - Năm 1961 -1965 Mĩ triển khai chiến lƣợc “Chiến tranh đặc biệt‖ tại miền Nam. + Chiến lƣợc “Chiến tranh đặc biệt” của đế quốc Mĩ ở miền Nam là “dùng người Việt đánh người Việt‖. Mĩ đề ra kế hoạch Xtalây –Taylo hòng bình định miền Nam trong vòng 18 tháng. Mĩ tăng cƣờng viện trợ cho chính quyền Ngô Đình Diệm, tăng nhanh lực lƣợng Sài Gòn, tiến hành dồn “ấp chiến lược‖. Ngày 08 -02- 1962 Bộ chỉ huy quân sự Mĩ đƣợc thành lập ở Sài Gòn trực tiếp chỉ huy cuộc chiến tranh ở Việt Nam. + Miền Nam chiến đấu chống chiến lƣợc ―Chiến tranh đặc biệt‖ của đế quốc Mĩ. ◦ Tháng 01-1961 Chính phủ thành lập Trung ương cục miền Nam thay cho Xứ ủy Nam Bộ cũ ◦ Ngày 15 -12 -1961 các lực lƣợng vũ trang cách mạng thống nhất thành Quân giải phóng miền Nam. Cuộc đấu tranh chống và phá ―ấp chiến lược‖ diễn ra gay go, quyết liệt giữa ta và địch, với quyết tâm ―một tấc không đi, một li không dời”, nhân dân miền Nam kiên quyết bám đất, giữ làng, phá thế kìm kẹp của địch. ◦ Ngày 01 -01 -1963 Mĩ giật dây các tƣớng lĩnh trong quân đội Sài Gòn do Dƣơng Văn Minh cầm đầu làm cuộc đảo chính, giết anh em Diệm, Nhu. Chính quyền Sài Gòn lâm vào khủng hoảng triền miên, trong 18 tháng liên tục diễn ra hơn 10 cuộc đảo chính. + Năm 1963 L.Giônxơn đẩy mạnh hơn ―Chiến tranh đặc biệt‖. Kế hoạch Giônxơn –Mac Namara vạch ra nhằm tăng cƣờng quân sự, ổn định chính quyền Sài Gòn trong hai năm 1964 -1965 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN10 http://www.lrc.tnu.edu.vn - Chiến lƣợc ―Chiến tranh cục bộ‖ của đế quốc Mĩ ở miền Nam. + Năm 1965 Mĩ tiến hành chiến tranh xâm lƣợc mới bằng lực lƣợng quân đội Mĩ và quân Đồng Minh, lúc cao điểm nhất (năm 1969) lên đến gần 1,5 triệu quân. Sử dụng ƣu thế quân sự với quân số đông, vũ khí hiện đại, hỏa lực mạnh, cố gắng giành thế chủ động trên chiến trƣờng. Mĩ mở liên tiếp hai cuộc phản công năm 1965-1966 và 1966-1967 bằng hàng loạt cuộc hành quân “tìm diệt‖ và ―bình định‖ trên khắp miền Nam. + Với ý chí không gi lay chuyển ―Quyết chiến quyết thắng giặc Mĩ xâm lược‖ đƣợc sự phối hợp chi viện của miền Bắc, quân dân miền Nam đã anh dũng chiến đấu, với các thắng lợi mở đầu ở Núi Thành (Quảng Nam), Vạn Tƣờng (Quảng Ngãi). Và tiến hành cuộc Tổng tiến công nổi dậy mùa Xuân Mậu Thân năm 1968, trọng tâm là đô thị nhằm tiêu diệt bộ phận quân đội Mĩ, quân đồng minh và chính quyền Sài Gòn. ■ Năm 1969 -1973 Mĩ thực hiện chiến lƣợc ― Việt Nam hóa chiến tranh‖ và ―Đông Dương hóa chiến tranh‖ thực chất là rút quân đội Mĩ về và tăng nhanh ngụy quân Sài Gòn. - Năm 1972 quân ta mở cuộc tiến công từ ngày 30—3, lấy Quảng Trị làm hƣớng tiến công chủ yếu đến 06-1972 quân ta chọc thủng ba phòng tuyến mạnh nhất của địch là Quảng Trị, Đông Nam Bộ và Tây Nguyên. Trong khi đó Mĩ cho máy bay bắn phá các vùng sản xuất, nhà máy ở miền Bắc từ ngày 06-04-1972. - Đấu tranh trên mặt trận ngoại giao, Hiệp định Pa-ri 1973 về chấm dứt chiến tranh lập lại hòa bình ở Việt Nam, song Mĩ để lại hơn 2000 cố vấn cho chính quyền Sài Gòn nhằm phá hoại hiệp định Pa –ri. - Quân ta thực hiện cuộc tổng tiến công và nổi dậy Xuân 1975, diễn ra trong gần hai tháng từ ngày 4-3 đến ngày 2-5, qua ba chiến dịch lớn; Tây Nguyên, Huế -Đà Nẵng và chiến dịch Hồ Chí Minh, giành thắng lợi hoàn toàn và thống nhất Tổ quốc trên hai miền đất nƣớc. 1.1.1.2 Truyện thời kì kháng chiến chống Mĩ * Khái niệm truyện Theo Từ điển thuật ngữ Văn Học, (Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi, NXBGD-2007) định nghĩa về truyện nhƣ sau: Là tác phẩm tự sự… Có thể dựa Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN11 http://www.lrc.tnu.edu.vn vào tiêu chí nội dung hoặc tiêu chí hình thức để phân chia các tác phẩm tự sự thành các thể loại nhỏ hơn. Chia theo nội dung thể loại, ta sẽ có: tác phẩm mang chủ đề lịch sử dân tộc, thế sự - đạo đức, đời tư. Chia theo hình thức ta sẽ có các thể loại cơ bản: anh hùng ca, truyện, tiểu thuyết, truyện ngắn, ngụ ngôn. Truyện ngắn là tác phẩm tự sự cỡ nhỏ. Nội dung của thể loại truyện ngắn bao trùm hầu hết các phương diện đời sống; đời tư, thế sự hay sử thi, nhưng cái độc đáo của nó là ngắn. Truyện ngắn được viết ra để tiếp thu liền một mạch, đọc một hơi không nghỉ. Tiểu thuyết là tác phẩm tự sự cỡ lớn, có khả năng phản ánh hiện thực đời sống ở mọi giới hạn không gian và thời gian. Tiểu thuyết có thể phản ánh số phận của nhiều cuộc đời, những bức tranh phong tục, đạo đức xã hội, miêu tả các điều kiện sinh hoạt giai cấp, tái hiện nhiều tính cách đa dạng [13,tr.328] * Truyện thời kì kháng chiến chống Mĩ cứu nƣớc. Thời gian sáng tác: là những tác phẩm ra đời trong 10 năm kháng chiến chống Mĩ (1965-1975) và những tác phẩm viết về kháng chiến chống Mĩ sau khi thống nhất đất nƣớc, sau 1975. Một đội ngũ nhà văn đông đảo, gồm nhiều thế hệ và không hiếm tài năng, đƣợc đào luyện trong cách mạng và kháng chiến.Từ đội ngũ ấy hình thành nên kiểu nhà văn - chiến sĩ, đem nghệ thuật phục vụ cho sự nghiệp đấu tranh của dân tộc, đáp ứng yêu cầu của cách mạng và cuộc chiến tranh ái quốc. Đội ngũ ấy đông đảo và nhiều thế hệ: Thế hệ nhà văn đã có tên tuổi từ trƣớc cách mạng: Nguyễn Tuân, Tô Hoài, Nguyên Hồng….Thế hệ nhà văn trƣởng thành từ cuộc kháng chiến chống Pháp: Nguyễn Đình Thi, Nguyên Ngọc (Nguyễn Trung Thành), Nguyễn Văn Bổng (Trần Hiếu Minh), Lê Khâm (Phan Tứ), Nguyễn Ngọc Tấn (Nguyễn Thi)….Thế hệ nhà văn có tên tuổi từ thời kì miền Bắc xây dựng Chủ nghĩa xã hội: Nguyễn Khải, Chu Văn, Nguyễn Minh Châu, Bùi Đức Ái (Anh Đức)….Thế hệ nhà văn trƣởng thành từ cuộc kháng chiến chống Mĩ: Nguyễn Quang Sáng, Hữu Mai, Lê Minh Khuê…từ đội ngũ đông đảo ấy đã xuất hiện nhiều tài năng, hình thành những phong cách nghệ thuật đặc sắc. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN12 http://www.lrc.tnu.edu.vn ▫ Những tác phẩm truyện đặc sắc thời kì kháng chiến chống Mĩ: ▫ Truyện viết về miền Bắc đánh Mĩ có thể kể đến; - Vùng trời của Hữu Mai,( tiểu thuyết,3 tập, 1971, 1975, 1980) - Bão biển của Chu Văn, (tiểu thuyết, 2 tập, 1969) - Chiến sĩ của Nguyễn Khải,( truyện,1973) - Dấu chân người lính của Nguyễn Minh Châu, (tiểu thuyết, 1972) - Mảnh trăng cuối rừng của Nguyễn Minh Châu, (truyện ngắn) - Những ngôi sao xa xôi của Lê Minh Khuê.( truyện ngắn,) ▫ Truyện viết về miền Nam đánh Mĩ có thể kể đến: - Hòn Đất của Anh Đức, (tiểu thuyết,1966) -Chiếc lược ngà, Bông cẩm thạch của Nguyễn Quang Sáng,( truyện ngắn,1968, 1969) - Mẫn và Tôi của Phan Tứ,( tiểu thuyết,1972) - Người mẹ cầm súng của Nguyễn Thi, (truyện kí,1969) - Rừng xà nu của Nguyễn Trung Thành,( truyện kí 1969) …. 1.1.2 Đặc điểm truyện thời kì chống Mĩ cứu nƣớc 1.1.2.1 Đặc điểm về nội dung của truyện thời kì kháng chiến chống Mĩ * Sách giáo khoa Ngữ Văn 12, tập 1, (Nhà xuất bản Giáo Dục, 2009) viết về chặng đƣờng văn học kháng chiến chống Mĩ cứu nƣớc từ 1965 – 1975 nhƣ sau; Văn học chặng đường này tập trung viết về cuộc kháng chiến chống đế quốc Mĩ. Chủ đề bao trùm là ca ngợi tinh thần yêu nước và chủ nghĩa anh hùng cách mạng. Văn xuôi chặng đường này phản ánh cuộc sống, chiến đấu và lao động, đã khắc họa khá thành công hình ảnh con người Việt Nam anh dũng, kiên cường, bất khuất. Từ tiền tuyến lớn, những tác phẩm truyện, kí viết trong máu lửa chiến tranh đã phản ánh nhanh nhạy và kịp thời cuộc chiến đấu của quân dân miền Nam …cuộc đấu tranh gìn giữ hòa bình ở miền Bắc, hướng tới mục tiêu thống nhất nước nhà của dân tộc [17,tr.7,8]…Hướng vận động của cốt truyện, xung đột nghệ thuật, số phận, tính cách nhân vật,…dòng cảm xúc của tác giả đều từ hiện tại vươn tới tương lai, từ bóng tối ra ánh sáng, từ gian khổ hi sinh đến niềm vui chiến thắng…[18,tr.14] Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN13 http://www.lrc.tnu.edu.vn * Cuốn Lịch sử Văn học Việt Nam tập III (Nguyễn Đăng Mạnh chủ biên, NXB Đại học Sƣ Phạm, 2002), và cuốn Giáo trình Văn học Việt Nam hiện đại, tập II - Từ sau Cách mạng tháng Tám 1945 (chủ biên Nguyễn Văn Long, NXB Đại học Sƣ Phạm, 2010). Ở chƣơng IV.Văn xuôi (truyện và kí) giai đoạn 1945 -1975, đã có nhận định: Truyện và kí tập trung phản ánh cuộc kháng chiến chống Mĩ...Khuynh hướng sử thi là đặc điểm bao trùm trong văn học thời kì chống Mĩ, đặc điểm ấy cũng được thể hiện đậm nét trong văn xuôi. Dù dung lượng hạn chế của một bài tùy bút hay mở rộng tới bức tranh toàn cảnh trong một tiểu thuyết dài, dù câu chuyện chỉ diễn ra quanh một tình huống của một con người hay có quy mô bao quát cả một giai đoạn lịch sử, một chiến dịch lớn, thì các tác phẩm đều đề cập đến những vấn đề hệ trọng của một dân tộc và thời đại, vận mệnh của đất nước và nhân dân…..Nhân vật trung tâm của văn xuôi thời kì này là người lính. Đó là những con người sử thi, tiêu biểu cho khát vọng và ý chí chiến đấu quyết thắng của dân tộc…Đó là những con người ý thức sâu sắc về vị trí, ý nghĩa của cuộc chiến đấu, thấu hiểu chân lí thời đại cách mạng…Các nhân vật anh hùng cũng thường được xây dựng như những con người toàn diện trong các mối quan hệ chung và riêng, thủy chung trọn vẹn với quê hương đất nước….[20,tr.452]. Sau khi nghiên cứu kĩ các công trình trên và trực tiếp đọc các tác phẩm truyện tiêu biểu, chúng tôi có đƣợc hiểu biết nhƣ sau; 1.1.2.1.1 Đặc điểm thứ nhất: Các tác phẩm truyện thời kì kháng chiến chống Mĩ cứu nƣớc đã thể hiện chân thực và sinh động cuộc sống chiến đấu chống Mĩ cứu nƣớc của dân tộc ta. Dựng lại bức tranh hào hùng của dân tộc trong các chặng đƣờng đấu tranh chống đế quốc Mĩ xâm lƣợc. * Đó là cuộc sống sục sôi chiến đấu của dân tộc ta trong những ngày đánh giặc Mĩ xâm lược.. Ngay từ thời kì đầu của cuộc kháng chiến chống Mĩ, các nhà văn đã nhanh chóng đến những nơi ác liệt và nóng bỏng nhất. Nơi nào có tiếng súng, tiếng máy bay gầm rú, tiếng bom, tiếng đạn đại bác, nơi đó nhà văn có mặt. Có nhiều nhà văn vừa cầm súng vừa cầm bút, vƣợt Trƣờng Sơn đến với chiến trƣờng để tìm nguồn cảm hứng sáng tạo mới và khám phá đƣợc biết bao vẻ đẹp, bao kì tích anh hùng nảy nở Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN14 http://www.lrc.tnu.edu.vn