Tài liệu đánh giá tình hình quản lý trong công tác lập thẩm định và phê duyệt báo cáo đánh giá tác động môi trường của tỉnh lào cai từ năm 2011 đến 30 6 2016

. ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM PHÙNG MINH NGỌC ĐÁNH GIÁ TÌNH HÌNH QUẢN LÝ TRONG CÔNG TÁC LẬP, THẨM ĐỊNH VÀ PHÊ DUYỆT BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ TÁC ĐỘNG MÔI TRƯỜNG CỦA TỈNH LÀO CAI TỪ 2011 ĐẾN 30/6/2016 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC MÔI TRƯỜNG Thái Nguyên - 2016 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM PHÙNG MINH NGỌC ĐÁNH GIÁ TÌNH HÌNH QUẢN LÝ TRONG CÔNG TÁC LẬP, THẨM ĐỊNH VÀ PHÊ DUYỆT BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ TÁC ĐỘNG MÔI TRƯỜNG CỦA TỈNH LÀO CAI TỪ 2011 ĐẾN 30/6/2016 Chuyên ngành: Khoa học Môi trường Mã số ngành: 60 44 03 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC MÔI TRƯỜNG Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. ĐỖ THỊ LAN Thái Nguyên – 2016 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng: Luận văn này đã được thực hiện với số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực và chưa hề bảo vệ một học vị nào. Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận văn này đã được cảm ơn và thông tin trong luận văn đều được chỉ rõ nguồn gốc. Thái Nguyên, ngày 05 tháng 10 năm 2016 Người thực hiện luận văn Phùng Minh Ngọc ii LỜI CẢM ƠN Luận văn này được hoàn thành tại Trường Đại học Nông Lâm - Đại học Thái Nguyên, dưới sự hướng dẫn của Phó Giáo sư, Tiến sỹ Đỗ Thị Lan. Lời đầu tiên, tôi chân thành cảm ơn Trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên, Phòng Đào tạo – Đào tạo Sau đại học, Khoa Môi trường và PGS.TS Đỗ Thị Lan đã nhiệt tình hướng dẫn, giúp đỡ tôi trong quá trình nghiên cứu và đã cho tôi những ý kiến nhận xét, góp ý quý báu. Tôi xin chân thành cám ơn Trường Đại học Nông lâm Thái Nguyên đã quan tâm giúp đỡ và tạo điều kiện thuận lợi về thời gian, địa điểm, tài liệu cũng như những điều kiện khác cho tôi trong quá trình học tập. Tôi cũng bày tỏ lòng cảm ơn đối với Lãnh đạo Sở Tài nguyên và Môi trường tỉnh Lào Cai; Lãnh đạo Chi cục Bảo vệ môi trường tỉnh Lào Cai; các Thành viên từng tham gia hội đồng thẩm định; Phòng Tổng hợp – Đánh giá tác động môi trường, Phòng Tài nguyên Môi trường các huyện, thành phố và các đồng nghiệp, đồng môn, bạn bè đã hỗ trợ, giúp đỡ, động viên tôi trong suốt quá trình học tập cũng như trong quá trình hoàn thành Luận văn này. Thái Nguyên, ngày 05 tháng 10 năm 2016 Người thực hiện luận văn Phùng Minh Ngọc iii MỤC LỤC Trang LỜI CAM ĐOAN ....................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................ ii MỤC LỤC ................................................................................................................. iii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT...................................................................................v DANH MỤC CÁC BẢNG........................................................................................ vi DANH MỤC CÁC HÌNH ........................................................................................ vii MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 1. Tính cấp thiết của đề tài ..........................................................................................1 2. Mục tiêu của đề tài ..................................................................................................2 2.1. Mục tiêu chung .....................................................................................................2 2.2. Mục tiêu cụ thể .....................................................................................................2 3. Ý nghĩa của đề tài ....................................................................................................2 3.1. Ý nghĩa khoa học của đề tài .................................................................................2 3.2. Ý nghĩa thực tiễn của đề tài..................................................................................2 CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU ..................................................................3 1.1. Cơ sở khoa học của đề tài ....................................................................................3 1.1.1. Định nghĩa .........................................................................................................3 1.1.2. Mục đích của ĐTM ...........................................................................................4 1.1.3. Ý nghĩa của ĐTM..............................................................................................5 1.1.4. Căn cứ pháp lý thực hiện thẩm định báo cáo ĐTM ..........................................6 1.2. Tình hình nghiên cứu ĐTM trên Thế giới và tại Việt Nam .................................7 1.2.1. Tình hình nghiên cứu ĐTM của thế giới ..........................................................7 1.2.2. Tình hình thực hiện công tác thẩm định báo cáo ĐTM ở Việt Nam ..............13 1.2.3. Các nghiên cứu về công tác thẩm định ĐTM tại Việt Nam ............................26 1.3. Điều kiện tự nhiên - kinh tế xã hội và hiện trạng các thành phần môi trường tỉnh Lào Cai ......................................................................................................................27 1.3.1. Điều kiện tự nhiên ...........................................................................................27 1.3.2. Đặc điểm kinh tế - xã hội của tỉnh ..................................................................29 1.3.3. Hiện trạng chất lượng môi trường tỉnh Lào Cai ..............................................31 iv CHƯƠNG 2. ĐỐI TƯỢNG, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU.... 37 2.1. Đối tượng nghiên cứu.........................................................................................37 2.2. Phạm vi nghiên cứu ............................................................................................37 2.3. Địa điểm và thời gian nghiên cứu ......................................................................38 2.4. Nội dung nghiên cứu ..........................................................................................38 2.5. Phương pháp nghiên cứu ....................................................................................38 2.5.1. Phương pháp thu thập tài liệu, số liệu thứ cấp ................................................38 2.5.2. Phương pháp thu thập tài liệu, số liệu sơ cấp ..................................................39 2.5.3. Phương pháp đánh giá về công tác thẩm định báo cáo ĐTM .........................39 CHƯƠNG 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ..............................................................43 3.1. Đánh giá công tác lập, thẩm định và phê duyệt báo cáo ĐTM trên địa bàn tỉnh Lào Cai giai đoạn 2011 – 30/6/2016 .........................................................................43 3.1.1. Công tác lập báo cáo ĐTM trên địa bàn tỉnh ..................................................43 3.1.2. Công tác thẩm định, phê duyệt báo cáo ĐTM trên địa bàn tỉnh .....................58 3.2. Các yếu tố ảnh hưởng chính đến công tác lập, thẩm định và phê duyệt báo cáo ĐTM trên địa bàn tỉnh Lào Cai hiện nay ..................................................................74 3.3. Đề xuất giải pháp nâng cao chất lượng công tác ĐTM trên địa bàn tỉnh Lào Cai .... 76 3.3.1. Các thách thức đối với công tác ĐTM trên địa bàn tỉnh trong thời gian tới ...76 3.3.2. Đề xuất một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả công tác ĐTM trên địa bàn tỉnh Lào Cai ...............................................................................................................77 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ................................................................................81 1. Kết luận .................................................................................................................81 2. Kiến nghị ...............................................................................................................82 TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................83 PHỤ LỤC v DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT BVMT : Bảo vệ môi trường BTNMT : Bộ Tài nguyên và Môi trường ĐRR : Đánh giá rủi ro ĐTK : Đánh giá tác động kinh tế ĐTS : Đánh giá tác động sức khỏe ĐTX : Đánh giá tác động xã hội ĐTM : Đánh giá tác động môi trường EU : Liên hiệp Châu âu IEE : ĐTM sơ bộ KT-XH : Kinh tế xã hội OECD : Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế OEPP : Cơ quan Kế hoạch và Chính sách môi trường QCVN : Quy chuẩn kỹ thuật Quốc gia TCMT : Tiêu chuẩn môi trường TNMT : Tài nguyên môi trường TOR : Điều khoản tham chiếu UBND : Ủy ban Nhân dân UNEP : Chương trình môi trường của Liên hợp quốc GHCP : Giới hạn cho phép vi DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 1.1: Vai trò và trách nhiệm trong các bước thực hiện của quá trình ĐTM .....10 Bảng 1.2: Quy trình và trách nhiệm của các bên liên quan trong thực hiện ĐTM ở Việt Nam ..................................................................................................23 Bảng 3.1. Danh sách báo cáo ĐTM trên địa bàn tỉnh Lào Cai được UBND tỉnh phê duyệt từ 2011 đến 30/6/2016 ...................................................................43 Bảng 3.2. Danh sách các đơn vị tư vấn thường xuyên lập báo cáo ĐTM trên địa bàn tỉnh Lào Cai từ 2011 đến 06/2016 ...........................................................44 Bảng 3.3: Kết quả đánh giá về công tác lập báo cáo ĐTM trên địa bàn tỉnh Lào Cai, giai đoạn 2011-2014 ................................................................................45 Bảng 3.4: Kết quả đánh giá về công tác lập ĐTM trên địa bàn tỉnh Lào Cai, giai đoạn từ 2015 đến 30/6/2016 ....................................................................50 Bảng 3.5: Quy trình thẩm định báo cáo ĐTM trên địa bàn tỉnh Lào Cai giai đoạn 2011- 2014 ...............................................................................................59 Bảng 3.6. Quy trình thẩm định, phê duyệt báo cáo ĐTM trên đia bàn tỉnh Lào Cai giai đoạn 2015-06/2016 ...........................................................................62 Bảng 3.7: Kết quả đánh giá về công tác thẩm định, phê duyệt ĐTM trên địa bàn tỉnh Lào Cai, giai đoạn 2011- 2014 ................................................................64 Bảng 3.8: Kết quả đánh giá về công tác thẩm định, phê duyệt báo cáo ĐTM trên địa bàn tỉnh Lào Cai, giai đoạn từ 2015 đến 30/6/2016 ................................66 Bảng 3.9: Bộ máy, năng lực cán bộ làm công tác quản lý bảo vệ môi trường trên địa bàn tỉnh Lào Cai .................................................................................73 vii DANH MỤC CÁC HÌNH Trang Hình 1.1 Quy trình ĐTM phổ biến trên thế giới .......................................................11 Hình 1.2: Khái quát về quy định thẩm định báo cáo ĐTM .......................................17 Hình 1.3. Bản đồ Hành chính tỉnh Lào Cai ...............................................................28 Hình 1.4. Bản đồ phân vùng chất lượng nước mặt theo WQI của Lào Cai năm 2015 ... 33 Hình 1.5. Trữ lượng rừng của tỉnh phân bổ theo đơn vị hành chính ........................35 Hình 3.1: Biểu đồ so sánh kết quả công tác lập báo cáo ĐTM trên địa bàn tỉnh Lào Cai trong hai giai đoạn 2011-2014 và 2015-06/2016 ..............................55 Hình 3.2: Biểu đồ so sánh kết quả công tác thẩm định, phê duyệt báo cáo ĐTM trên địa bàn tỉnh Lào Cai trong hai giai đoạn 2011-2014 và 2015-06/2016 ...68 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Lào Cai là một tỉnh vùng cao biên giới, thuộc vùng Trung du và miền núi phía Bắc Việt Nam với: Phía Bắc giáp Trung Quốc, phía Tây giáp tỉnh Lai Châu, phía Đông giáp tỉnh Hà Giang và phía Nam giáp tỉnh Yên Bái. Diê ̣n tić h của tin̉ h nằm trong khoảng 21040’÷ 22050 vĩ độ Bắc và 103031’ ÷ 104038’ kinh độ Đông, rộng 6.383,88 km2 và cách Hà Nội 296 km theo đường sắt và 345 km theo đường bộ. Đặc biệt, Lào Cai nằm trên con đường giao thông huyết mạch xuyên Á, thuộc tuyến hành lang kinh tế Côn Minh - Lào Cai - Hà Nội - Hải Phòng - Quảng Ninh, đây là cửa ngõ quan trọng cả về kinh tế - chính trị - an ninh quốc phòng của cả nước. Với việc đưa tuyến đường cao tốc Nội Bài - Lào Cai đi vào hoạt động (năm 2014), Lào Cai được đánh giá là môi trường thuận lợi thu hút sự quan tâm của nhiều nhà đầu tư trong và ngoài nước [34]. Là tỉnh có nhiều lợi thế để phát triển kinh tế - xã hội như tiềm năng về du lịch (có khu du lịch Sa Pa nổi tiếng, huyện Bắc Hà…), khai khoáng (với 35 loại khoáng sản phân bố trên 150 điểm mỏ, trong đó có một số điểm mỏ có trữ lượng khoáng sản lớn như quặng apatit, sắt, vàng…) và cửa khẩu Quốc tế thông thương với Trung Quốc nằm trong thành phố Lào Cai. Trong những năm qua, để phát triển nhanh kinh tế - xã hội, Lào Cai đã có nhiều cơ chế, chính sách nhằm thu hút các doanh nghiệp trong và ngoài nước vào đầu tư. Nhất là từ khi tuyến đường cao tốc Lào Cai – Nội Bài đi vào hoạt động thì càng có nhiều doanh nghiệp đầu tư vào tỉnh. Việc phát triển kinh tế - xã hội sẽ kéo kèm theo nguy cơ gây ô nhiễm và suy thoái môi trường, vì vậy, vấn đề đặt ra là làm sao để phát triển kinh tế - xã hội phải hài hòa gắn với bảo vệ môi trường. Đánh giá tác động môi trường là một công cụ trong công tác quản lý nhà nước về bảo vệ môi trường, nó là thủ tục pháp lý quan trọng bắt buộc các chủ dự án phải thực hiện môi trường nói chung, ngăn ngừa ô nhiễm môi trường nói riêng. Việc thực hiện ĐTM đối với các dự án đầu tư trở thành một thủ tục có tính pháp lý bắt buộc thực hiện trong quá trình triển khai dự án từ giai đoạn đề xuất dự án, nghiên cứu tiền khả thi (báo cáo đầu tư) đến nghiên cứu khả thi (dự án đầu tư), thiết kế và vận hành của dự án. Việc phân tích, đánh giá hiện trạng công tác thẩm định báo cáo ĐTM của tỉnh Lào Cai nhằm chỉ ra những điểm bất cập, còn vướng mắc cũng như phát huy 2 những thành quả đạt được trong công tác lập, thẩm định và phê duyệt báo cáo ĐTM của tỉnh, đề xuất các giải pháp nhằm góp phần trực tiếp nâng cao chất lượng và hiệu quả công tác quản lý môi trường nói chung là hết sức cần thiết và có ý nghĩa. Xuất phát từ nhu cầu thực tế nói trên và nguyện vọng của bản thân, tôi tiến hành thực hiện đề tài “Đánh giá tình hình quản lý trong công tác lập, thẩm định và phê duyệt báo cáo đánh giá tác động môi trường của tỉnh Lào Cai từ năm 2011 đến 30/6/2016”. 2. Mục tiêu của đề tài 2.1. Mục tiêu chung Nghiên cứu, đánh giá thực trạng và đề xuất các giải pháp nhằm góp phần nâng cao hiệu quả trong công tác lập, thẩm định và phê duyệt báo cáo ĐTM trên địa bàn tỉnh Lào Cai. 2.2. Mục tiêu cụ thể - Đánh giá tình hình quản lý trong công tác lập, thẩm định và phê duyệt báo cáo ĐTM trên địa bàn tỉnh Lào Cai từ năm 2011 đến 30/6/2016. - Nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng chính đến công tác lập, thẩm định và phê duyệt báo cáo ĐTM trên địa bàn tỉnh. - Đề xuất giải pháp nhằm nâng cao chất lượng công tác lập, thẩm định và phê duyệt báo cáo ĐTM trên địa bàn tỉnh Lào Cai. 3. Ý nghĩa của đề tài 3.1. Ý nghĩa khoa học của đề tài - Áp dụng kiến thức đã học sử dụng nghiên cứu, xây dựng luận văn tốt nghiệp; - Nâng cao khả năng nghiên cứu khoa học, kiến thức thực tế; - Tích lũy kinh nghiệm trong giải quyết công việc chuyên môn về công tác thẩm định báo cáo ĐTM. 3.2. Ý nghĩa thực tiễn của đề tài Giúp cơ quan quản lý môi trường căn cứ vào kết quả nghiên cứu đề tài để đưa ra cơ chế, chính sách, giải pháp nâng cao chất lượng công tác lập, thẩm định và phê duyệt báo cáo ĐTM của tỉnh Lào Cai trong thời gian tới, nhằm mục tiêu phấn đấu phát triển kinh tế xã hội của tỉnh theo hướng bền vững, gắn với BVMT. 3 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN TÀI LIỆU 1.1. Cơ sở khoa học của đề tài 1.1.1. Định nghĩa * Đánh giá tác động môi trường (ĐTM): Theo Khoản 23 Điều 3 Luật bảo vệ môi trường năm 2014 có đưa ra định nghĩa về ĐTM như sau: “ĐTM là việc phân tích, dự báo tác động đến môi trường của dự án đầu tư cụ thể để đưa ra các biện pháp bảo vệ môi trường khi triển khai dự án đó”. [17] * Thẩm định báo cáo ĐTM: Theo Từ điển Tiếng Việt thông dụng, NXB Đà Nẵng thì "Thẩm định" là "xem xét nhằm đánh giá để xác định, quyết định". Như vậy, có thể hiểu rằng thẩm định báo cáo ĐTM là việc các cơ quan có chức năng xem xét, nghiên cứu và đánh giá báo cáo ĐTM để đưa ra quyết định phê duyệt hay phê duyệt nhưng phải chỉnh sửa hay không phê duyệt báo cáo ĐTM. *Chủ thể có quyền thẩm định báo cáo ĐTM: Thẩm định báo cáo ĐTM là hoạt động của lĩnh vực quản lý nhà nước về BVMT nên thông thường do cơ quan nhà nước có thẩm quyền phê duyệt hồ sơ dự án thực hiện việc thẩm định. Chủ thể thực hiện việc thẩm định có thể là cá nhân hoặc một nhóm người (hội đồng). Hội đồng thẩm định phải do cơ quan Nhà nước có thẩm quyền phê duyệt báo cáo ĐTM ra quyết định thành lập theo một cơ chế nhất định. ĐTM là một lĩnh vực phức tạp, khoa học chuyên sâu, tổng hợp kiến thức và kinh nghiệm của các lĩnh vực khác nhau nên cần thiết phải được thẩm định dưới hình thức hội đồng (một tập thể gồm nhiều cá nhân có trình độ, kinh nghiệm liên quan đến lĩnh vực thẩm định). * Phê duyệt báo cáo ĐTM: Căn cứ vào kết quả thẩm định của Hội đồng thẩm định (bản nhận xét, đánh giá về báo cáo ĐTM), Cơ quan có quyền phê duyệt thông thường là cơ quan quyết định chấp thuận dự án đầu tư - ra quyết định phê duyệt báo cáo ĐTM. Nội dung của quyết định của cơ quan phê duyệt là chấp thuận nội dung của bản báo cáo ĐTM hoặc không chấp thuận hoặc chấp thuận nhưng kèm theo các yêu cầu (điều kiện) nhất định. Việc đưa ra quyết định của chủ thể có quyền phê duyệt được thực hiện dưới hình thức bằng văn bản (có tên gọi là Quyết định). Kết quả pháp lý của việc ra quyết định của cơ quan nhà nước có thẩm quyền phê duyệt là cơ sở để thực hiện các hoạt động liên quan tiếp theo. 4 1.1.2. Mục đích của ĐTM ĐTM có thế đạt được nhiều mục đích bởi ý nghĩa thiết thực của nó. Theo Lan Gilpin mục đích của ĐTM trong xã hội có 10 điểm chính sau [34]: ĐTM nhằm cung cấp một quy trình xem xét tất cả các tác động có hại đến môi trường của các chính sách, chương trình và của các dự án. Nó góp phần loại trừ cách “đóng cửa” ra quyết định như vẫn thường làm trước đây, không tính đến ảnh hưởng môi trường trong các khu vực công cộng và tư nhân. ĐTM tạo ra cơ hội để có thể trình bày với người ra quyết định về tính phù hợp của chính sách, chương trình, hoạt động, dự án về mặt môi trường, nhằm ra quyết định có tiếp tục thực hiện hay không. Đôi với các chương trình, chính sách, hoạt động, dự án được chấp nhận thực hiện thì ĐTM tạo ra cơ hội trình bày sự phối kết hợp các điều kiện có thể giảm nhẹ tác động có hại tới môi trường. ĐTM tạo ra phương thức để cộng đồng có thể đóng góp cho quá trình ra quyết định, thông qua các để nghị bằng văn bản hoặc ý kiến gửi tới người ra quyết định. Công chúng có thể tham gia vào quá trình này trong các cuộc họp công khai hoặc trong việc hòa giải giữa các bên (thường là bên gây tác động và bên chịu tác động). Với ĐTM, toàn bộ quá trình phát triển được công khai để xem xét một cách đồng thời lợi ích của tất cả các bên: bên đề xuất dự án, Chính phủ và cộng đồng. Điều đó góp phần lựa chọn được dự án tốt hơn để thực hiện. Những dự án mà vể cơ bản không đạt yêu cầu hoặc đặt sai vị trí thì có xu hướng tự loại trừ. không phải thực hiện ĐTM và tất nhiên là không cần cả đến sự chất vấn của công chúng. Thông qua ĐTM nhiều dự án được chấp nhận nhưng phải thực hiện những điều kiện nhất định, chảng hạn chủ dự án phải đảm bảo quá trình quan trắc, giám sát, lập báo cáo hàng năm, phải có phân tích sau dự án và kiểm toán môi trường độc lập. Trong ĐTM phải xét cả đến các khả năng thay thế, chẳng hạn như công nghệ, địa điểm đặt dự án phải được xem xét hết sức cẩn thận. ĐTM được coi là công cụ phục vụ phát triển, khuyến khích phát triển tốt hơn, trợ giúp cho tăng trướng kinh tế. Trong nhiều trường hợp, ĐTM chấp nhận sự phát thải, kể cả phát thải khí nhà kính cũng như việc sử dụng không hợp lý tài nguyên ở mức độ nào đấy, nghĩa 5 là chấp nhận phát triển tăng trường kinh tế. 1.1.3. Ý nghĩa của ĐTM ĐTM đạt được nhiều ý nghĩa, song có thể nêu bốn ý nghĩa cơ bản mà ĐTM mang lại là: 1. ĐTM là công cụ quản lý môi trường quan trọng. Song nó không nhằm thủ tiêu, loại trừ hoặc gây khó dễ cho phát triển kinh tế – xã hội như nhiều người lầm tưởng mà hỗ trợ phát triển theo hướng đảm bảo hiệu quả kinh tế bảo vệ môi trường. Vì vậy nó góp phần vào mục tiêu phát triển bền vững. Điều đó thể hiện qua một số điểm cụ thể sau: - ĐTM khuyến khích công tác Quy hoạch tốt hơn và giúp cho dự án hoạt động hiệu quả hơn. - ĐTM có thế tiết kiệm được thời gian và tiền của trong thời hạn phát triển lâu dài. Qua các nhân tố môi trường tổng hợp, được xem xét đến trong quá trình ra quyết định ở giai đoạn quy hoạch của các cơ sở, địa phương và Chính phủ sẽ tránh được những chi phí không cần thiết, tránh được những hoạt động sai lầm mà hậu hoạ của nó phải khắc phục một cách rất tốn kém trong tương lai. - ĐTM giúp cho Nhà nước, các cơ sở và cộng đồng có mối liên hệ chặt chẽ hơn. Các đóng góp của cộng đồng trước khi dự án được đầu tư, đảm bảo hiệu quả đầu tư dược nâng cao, góp phần cho sự phát triển thịnh vượng chung trong tương lai. Thông qua các kiến nghị của ĐTM, việc sử dụng tài nguyên sẽ thận trọng hơn và giảm được sự đe dọa của suy thoái môi trường đến sức khỏe con người và hệ sinh thái. 2. ĐTM không xét các dự án một cách riêng lẻ mà đặt chúng trong xu thế phát triển chung của khu vực, của quốc gia và rộng hơn là toàn Thế giới. Khi đánh giá một dự án cụ thể, bao giờ cũng xét thêm các dự án, phương án thay thế, nghĩa là xét đến các dự án có thể cho cùng đầu ra, nhưng có công nghệ sử dụng khác nhau hoặc đặt ở vị trí khác. Hơn nữa ở mỗi một khu vực luôn có chất lượng môi trường “nền”, mà khi đặt dự án vào, cần phải cân nhắc kỹ, tránh gây tác hại tích lũy ở mức độ cao cho một khu vực. 3. ĐTM huy động được sự đóng góp của đông đảo tầng lớp trong xã hội. Nó góp phần nâng cao trách nhiệm của các cơ quan quản lý, của chủ dự án đến việc bảo vệ môi trường. Đồng thời ĐTM liên kết được các nhà khoa học ở các lĩnh vực khác nhau, nhằm giải quyết công việc chung là đánh giá mức độ tác động môi trường các dự án, giúp cho người ra quyết định chọn được dự án phù 6 hợp với mục tiêu bảo vệ môi trường. ĐTM cũng phát huy được tính công khai của việc lập, thực thi dự án và ý thức của cộng dồng trong việc tham gia ĐTM nói riêng và bảo vệ môi trường nói chung. 4. ĐTM còn giúp kết hợp các công tác BVMT trong thời gian dài. Mọi tác động được tính đến không chí qua mức độ mà còn theo khả năng tích lũy, khả năng kéo dài theo thời gian. Trong thực tế nhiều vấn đề được bỏ qua trong quá khứ đã gây tác động có hại cho hiện tại và tương lai, nhiều hoạt động gây rủi ro lớn đã xảy ra buộc chúng ta phải cân nhắc kỹ. [34] 1.1.4. Căn cứ pháp lý thực hiện thẩm định báo cáo ĐTM Các văn bản pháp lý đã hết hiệu lực thi hành: [1] [2] [3] [4] [5] [16] [17] [9] [10] [11] - Luật Bảo vệ môi trường năm 1993; - Luật Bảo vệ môi trường năm 2005, được Quốc hội nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam khoá XI, kỳ họp thứ 8 thông qua ngày 29 tháng 11 năm 2005; - Nghị định số 80/2006/NĐ-CP ngày 09 tháng 8 năm 2006 của Chính phủ về quy định chi tiết và hướng dẫn thực hiện một số điều của Luật Bảo vệ môi trường; - Nghị định số 21/2008/NĐ-CP ngày 28 tháng 2 năm 2008 của Chính phủ sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 80/2006/NĐ-CP; - Nghị định số 29/2011/NĐ-CP ngày 18 tháng 4 năm 2011 của Chính phủ quy định về đánh giá môi trường chiến lược, ĐTM, cam kết bảo vệ môi trường; - Thông tư số 715/MTg ngày 03 tháng 4 năm 1995 của Bộ khoa học, Công nghệ và Môi trường hướng dẫn lập và thẩm định báo cáo ĐTM đối với các dự án đầu tư của nước ngoài; - Thông tư số 1100/MTg ngày 20 tháng 8 năm 1997 của Bộ khoa học, Công nghệ và Môi trường hướng dẫn lập, thẩm định báo cáo ĐTM đối với các dự án đầu tư để thay thế Thông tư số 715/MTg ngày 03/4/1995; - Thông tư số 08/2006/TT-BTNMT ngày 08 tháng 9 năm 2006 của Bộ Tài nguyên và Môi trường hướng dẫn về đánh giá môi trường chiến lược, ĐTM và cam kết bảo vệ môi trường; - Thông tư số 05/2008/TT-BTNMT ngày 08 tháng 12 năm 2008 của Bộ Tài nguyên và Môi trường hướng dẫn về đánh giá môi trường chiến lược, ĐTM và cam kết bảo vệ môi trường thay thế Thông tư số 08/2006/TT-BTNMT; 7 - Thông tư số 13/2009/TT-BTNMT ngày 18 tháng 8 năm 2009 của Bộ Tài nguyên và Môi trường quy định về tổ chức và hoạt động của Hội đồng thẩm định báo cáo ĐMC, ĐTM thay thế Quyết định số 13/2006/QĐ-BTNMT; - Thông tư số 26/2011/TT-BTNMT ngày 18 tháng 7 năm 2011 của Bộ Tài nguyên và Môi trường quy định chi tiết một số điều của Nghị định 29/2011/NĐCP của Chính phủ quy định về đánh giá môi trường chiến lược, ĐTM, cam kết bảo vệ môi trường; - Quyết định số 13/2006/QĐ-BTNMT ngày 08 tháng 9 năm 2006 của Bộ trưởng Bộ Tài nguyên và Môi trường ban hành Quy chế tổ chức và hoạt động của Hội đồng thẩm định báo cáo đánh giá môi trường chiến lược, Hội đồng thẩm định báo cáo ĐTM; - Quyết định số 19/2007/QĐ-BTNMT ngày 26 tháng 11 năm 2007 của Bộ trưởng Bộ Tài nguyên và Môi trường về việc ban hành quy định về điều kiện và hoạt động dịch vụ thẩm định báo cáo ĐTM; Văn bản pháp lý còn hiệu lực thi hành: [6] [12] [18] - Luật Bảo vệ môi trường được Quốc hội nước CHXHCN Việt Nam khóa XIII, kỳ ho ̣p thứ 7 thông qua ngày 23 tháng 6 năm 2014; - Nghị định số 18/2015/NĐ-CP ngày 14 tháng 02 năm 2015 của Chính phủ, Quy định về Quy hoạch Bảo vệ môi trường, đánh giá môi trường chiến lược, ĐTM và kế hoạch bảo vệ môi trường; - Thông tư số 27/2015/TT-BTNMT ngày 29 tháng 5 năm 2015 của Bộ Tài nguyên & Môi trường về Đánh giá môi trường chiến lược, ĐTM và kế hoạch bảo vệ môi trường. 1.2. Tình hình nghiên cứu ĐTM trên Thế giới và tại Việt Nam 1.2.1. Tình hình nghiên cứu ĐTM của thế giới a. Lịch sử hình thành và phát triển hệ thống ĐTM của Thế giới [15] Xét về tính chất công việc thì hoạt động đánh giá tác động môi trường đã có từ rất lâu. Song, nếu xét thời gian mà công việc này được gọi tên, được thừa nhận thì người ta thường lấy năm 1969, năm thông qua Đạo luật chính sách môi trường của Mỹ làm thời điểm ra đời của ĐTM. Trong Đạo luật này có những điều quy định, yêu cầu phải tiến hành ĐTM của các hoạt động lớn, quan trọng, có thể gây tác 8 động đáng kể tới môi trường. Một số thuật ngữ đã được đưa ra liên quan tới quá trình tuân thủ Đạo luật chính sách môi trường của Mỹ. Trong đó, ba thuật ngữ quan trọng nhất là: - Kiểm kê hiện trạng môi trường (Environmental Inventory) là hoạt động nhằm mô tả toàn diện về môi trường đang tồn tại ở vùng dự định đặt dự án hoặc vùng có các hoạt động về môi trường xảy ra. Việc kiểm kê phải đề cập đến môi trường lý hóa như: thổ nhưỡng, địa chất, địa hình, khí hậu, nước mặt, nước ngầm, chất lượng không khí, chất lượng nước,...; Môi trường sinh học như: các loài động vật, thực vật, đa dạng sinh học, khả năng phát triển, suy thoái của các loài; Môi trường nhân văn như: các điểm khảo cổ, di tích lịch sử, văn hóa, danh lam thắng cảnh, bảo tàng và thư viện,...; Môi trường kinh tế xã hội như: xu thế tăng dân số, phân bố dân số, mức sống, hệ thống giáo dục, mạng lưới giao thông, cơ sở hạ tầng, cấp thoát nước, quản lý rác, dịch vụ công cộng như công an, cứu hoả, bảo hiểm y tế,... - Đánh giá tác động môi trường (Environmental Impact Assessment (EIA)): được định nghĩa là sự xác định, đánh giá các tác động (hoặc ảnh hưởng) có thể xảy ra của các dự án, các quy hoạch phát triển hoặc của các quy định, luật pháp liên quan tới môi trường. Mục đích của ĐTM trước hết là khuyến khích việc xem xét các khía cạnh môi trường trong việc lập quy hoạch hoặc ra quyết định đối với các dự án, các hoạt động phát triển để có thể lựa chọn, thực thi dự án hoạt động có lợi cho môi trường hơn. - Tường trình tác động môi trường (Environmental Impact Statement (EIS)) hay báo cáo ĐTM của một dự án là văn bản chính yếu, tường trình tất cả kết quả của công tác ĐTM. Như vậy, rõ ràng với sự ra đời của Đạo luật chính sách môi trường của Mỹ, mục tiêu, ý nghĩa, thủ tục thi hành ĐTM đã được xác định bằng văn bản. Hệ thống pháp lý cùng với các cơ quan quản lý, điều hành được ban hành và thành lập đảm bảo cho việc thực hiện ĐTM nhanh chóng đi vào nề nếp. Sau Mỹ, ĐTM đã được áp dụng ở nhiều nước. Nhóm các nước và vùng lãnh thổ sớm thực hiện công tác này là: Nhật, Singapo và Hồng Kông (1972), tiếp đến là Canađa (1973), Úc (1974), Đức (1975), Pháp (1976), Philippin (1977), Trung Quốc (1979). Như vậy, không phải 9 chỉ có các nước lớn có nền công nghiệp phát triển mà ngay cả các nước nhỏ, đang phát triển cũng đã nhận thức được các vấn đề môi trường và vai trò của ĐTM trong việc giải quyết các vấn đề này. Chỉ trong vòng 20 năm, ĐTM đã được rất nhiều nước xem xét, áp dụng. Tuy nhiên, yêu cầu đối với ĐTM, thủ tục thực hiện có khác nhau giữa các nước và thường thể hiện ở các điểm như: Loại dự án cần phải ĐTM; Vai trò của cộng đồng trong ĐTM; Thủ tục hành chính; Các đặc trưng lược duyệt. Ngoài các quốc gia, các tổ chức quốc tế cũng rất quan tâm đến công tác ĐTM. Ta có thể kể ra những tổ chức có nhiều đóng góp cho công tác này: Ngân hàng thế giới (WB); Ngân hàng phát triển Châu Á (ADB); Chương trình phát triển quốc tế của(USAID); Chương trình môi trường của Liên hợp quốc (UNEP) Các ngân hàng lớn đã có những hướng dẫn cụ thể cho công tác ĐTM đối với các dự án vay vốn của mình. Tiếng nói của các ngân hàng có hiệu lực lớn vì họ nắm trong tay nguồn tài chính mà các chủ dự án rất cần để triển khai dự án của mình. Một công việc mà các tổ chức này thực hiện rất có hiệu quả là mở các khóa học về ĐTM ở nhiều nơi trên thế giới, đặc biệt là ở các nước đang phát triển.[15] b. Quy trình ĐTM theo thông lệ quốc tế Theo thông lệ chung của Quốc tế, quy trình ĐTM được thực hiện tuần tự qua nhiều bước và các bước thực hiện này quyết định tính hiệu quả của công tác ĐTM. Thông thường và chung hơn cả, quy trình ĐTM sẽ gồm: Sàng lọc, xác định phạm vi, nghiên cứu ĐTM, thẩm định, giám sát và cuối cùng là đánh giá. Báo cáo ĐTM sau khi hoàn thành được trình cho cơ quan có thẩm quyền để thẩm định. Hoạt động thẩm định là nhằm mục tiêu đánh giá, xác định mức độ đầy đủ, tin cậy và chính xác của các thông tin, kết luận nêu trong báo cáo ĐTM. Kết quả thẩm định sẽ được chuyển đến cho cơ quan có thẩm quyền về đầu tư để xem xét trong quá trình quyết định việc đầu tư cho một dự án. Báo cáo ĐTM được một cơ quan thẩm định hoặc một Hội đồng do Cơ quan có thẩm quyền thẩm định. Thông thường ở các nước việc thẩm định báo cáo ĐTM thuộc thẩm quyền của cơ quan quản lý nhà nước về môi trường, song cũng có những nước thành lập cơ quan thẩm định riêng ví dụ như Hà Lan thành lập Uỷ ban ĐTM trực thuộc Hoàng gia. 10 Bảng 1.1: Vai trò và trách nhiệm trong các bước thực hiện của quá trình ĐTM TT 1 2 3 4 5 6 7 Các bước của quá trình ĐTM Sàng lọc Cơ quan môi trường Sàng lọc dự án Xác định phạm - Phê duyệt TOR vị/Xem xét môi - Thẩm định IEE trường ban đầu Phê duyệt TOR Nghiên cứu ĐTM Chủ dự án Các cơ quan chính phủ khác Cung cấp thông tin Đề xuất vấn đề cần thiết và bình luận - Chuẩn bị TOR - Chuẩn bị IEE Đề xuất vấn đề và bình luận Đề xuất vấn đề và bình luận Cung cấp báo cáo Cung cấp các ý Thẩm định báo cáo Thẩm định ĐTM và các tài kiến đánh giá, ĐTM liệu liên quan bình luận Phê duyệt báo cáo Phê duyệt ĐTM với các điều Phê duyệt dự án khoản và điệu kiện Thực hiện các biện Giám sát môi pháp giảm thiểu và trường giám sát Đánh giá sau thẩm Cung cấp thông tin Đánh giá dự án định cần thiết Thực hiện ĐTM (Nguồn:[28]) Hoạt động thẩm định thường được thực hiện theo nhiều hình thức khác nhau. Tuy nhiên, thông thường nhất đều thực hiện theo 2 giai đoạn. Giai đoạn đầu thẩm định dưới góc độ kỹ thuật được thực hiện bởi các chuyên gia có trình độ chuyên môn phù hợp. Kết quả thẩm định kỹ thuật là nguồn thông tin quan trọng làm căn cứ cho thẩm định cuối cùng để quyết định. Kết quả của thẩm định là không thông qua hoặc ra một báo cáo chấp thuận với những điều khoản, điều kiện bắt buộc phải tuân thủ. Những yêu cầu và điều khoản này sẽ được đưa vào văn bản phê duyệt của cơ quan có thẩm quyền phê duyệt. ĐTM là một quá trình chính thức được sử dụng để dự báo những hệ quả về môi trường (tích cực hay tiêu cực) của một kế hoạch, chính sách, chương trình, dự án trước khi quyết định thực hiện, đồng thời đề xuất các biện pháp để điều chỉnh tác động đến mức chấp nhận hoặc để nghiên cứu giải pháp công nghệ mới. Mặc dù việc đánh giá có thể dẫn đến các quyết định kinh tế khó khăn hoặc mối quan tâm/lo ngại về chính trị và xã hội nhưng ĐTM sẽ luôn bảo vệ môi trường bằng cách cung cấp một nền tảng vững chắc cho sự phát triển hiệu quả và bền vững. 11 Quy trình ĐTM phổ biến trên thế giới được thể hiện tại hình dưới đây: Hình 1.1 Quy trình ĐTM phổ biến trên thế giới (Nguồn: [34]) Việc thực hiện ĐTM trong giai đoạn Chuẩn bị dự án, Chủ dự án thông báo cho cơ quan chức năng về dự án, sau đó tiến hành sàng lọc ĐTM (đối tượng thẩm định phê duyệt ĐTM, loại hình hoạt động), xác định phạm vi, nội dung nghiên cứu rồi mới đến bước lập báo cáo ĐTM (trong quá trình lập ĐTM phải tham vấn cộng đồng về các vấn đề môi trường đối với dự án). Sau khi hoàn thiện ĐTM, chủ dự án trình cơ quan có thẩm quyền để thẩm định ĐTM (theo phân cấp). Sau khi báo cáo ĐTM được phê duyệt, chủ dự án thực hiện các biện pháp giảm thiểu ô nhiễm dưới sự giám sát của cơ quan quản lý nhà nước về môi trường. c. Đặc điểm hệ thống môi trường ĐTM tại một số nước Châu Á [34] Đặc điểm hệ thống ĐTM Nhật Bản: Tại Nhật Bản, ĐTM đã được giới thiệu từ 1972, tuy nhiên đến năm 1984 Chính phủ mới quy định chính thức về thực hiện ĐTM cho các dự án và tháng 6 năm 1997, “Luật Đánh giá tác động môi trường” (Environmental Impact Asessment Law) được ban hành. Hàn Quốc ban hành “Luật đánh giá tác động môi trường” vào năm 1993 và Trung Quốc vào năm 2003 (tại Việt Nam, ĐTM có 1 chương trong Luật BVMT năm 2014).