Tài liệu đánh giá tác động của chính sách bảo vệ và phát triển rừng đối với đồng bào dân tộc thiểu số tại huyện định hóa tỉnh thái nguyên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM PHÙNG THẾ QUÂN ĐÁNH GIÁ TÁC ĐỘNG CỦA CHÍNH SÁCH BẢO VỆ VÀ PHÁT TRIỂN RỪNG ĐỐI VỚI ĐỒNG BÀO DÂN TỘC THIỂU SỐ TẠI HUYỆN ĐỊNH HÓA, TỈNH THÁI NGUYÊN LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ NÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN – 2019 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM PHÙNG THẾ QUÂN ĐÁNH GIÁ TÁC ĐỘNG CỦA CHÍNH SÁCH BẢO VỆ VÀ PHÁT TRIỂN RỪNG ĐỐI VỚI ĐỒNG BÀO DÂN TỘC THIỂU SỐ TẠI HUYỆN ĐỊNH HÓA, TỈNH THÁI NGUYÊN Chuyên ngành: Kinh tế nông nghiệp Mã số: 8.62.01.15 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ NÔNG NGHIỆP Người hướng dẫn khoa học: TS. Kiều Thị Thu Hương THÁI NGUYÊN- 2019 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn i LỜI CẢM ƠN Trong quá trình thực hiện luận văn “Đánh giá tác động của chính sách bảo vệ và phát triển rừng đối với đồng bào dân tộc thiểu số tại huyện Định Hóa, tỉnh Thái Nguyên” tôi đã nhận được sự hướng dẫn, giúp đỡ, hướng dẫn, động viên của những cá nhân và tập thể. Tôi xin bày tỏ sự cảm ơn sâu sắc nhất tới tất cả các cá nhân và tập thể đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong học tập và nghiên cứu. Trước hết tôi xin bày tỏ sự cảm ơn đối với Ban giám hiệu nhà trường, Khoa Kinh tế và Phát triển nông thôn và các thầy, cô giáo Trường Đại học Nông Lâm thuộc Đại học Thái Nguyên đã tạo mọi điều kiện giúp đỡ tôi hoàn thành chương trình học tập và nghiên cứu. Có được kết quả này tôi vô cùng biết ơn và bày tỏ lòng kính trọng sâu sắc đối với Tiến sỹ Kiều Thị Thu Hương người đã nhiệt tình hướng dẫn giúp đỡ tôi hoàn thành luận văn này. Tôi xin được gửi lời cảm ơn tới Ủy Ban Dân Tộc và các Thầy Cô trong nhóm nghiên cứu đề tài “ Đánh giá hiệu quả, tác động của chính sách bảo vệ và phát triển rừng đối với đồng bào dân tộc thiểu số” đã hỗ trợ tôi trong quá trình nghiên cứu và sử dụng 1 số dữ liệu của đề tài. Tôi xin cảm ơn sâu sắc đến Lãnh đạo, cán bộ Ủy ban nhân dân huyện Định Hóa nơi tôi công tác đã tạo điều kiện để tôi hoàn thành khóa học và nghiên cứu hoàn thiện bài luận văn này. Tôi xin chân thành cảm ơn! Định Hóa, ngày tháng năm 2019 Học viên Phùng Thế Quân Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn ii LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận văn là trung thực, khách quan và chưa từng dùng để bảo vệ lấy bất kỳ học vị nào. Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận văn đã được cám ơn, các thông tin trích dẫn trong luận văn này đều được chỉ rõ nguồn gốc. Định Hóa, ngày tháng năm 2019 Học viên Phùng Thế Quân Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn iii MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN ................................................................................................................ i LỜI CAM ĐOAN .........................................................................................................ii MỤC LỤC .................................................................................................................. iii DANH MỤC BẢNG.................................................................................................... vi DANH MỤC HÌNH ....................................................................................................vii TRÍCH YẾU LUẬN VĂN........................................................................................ viii MỞ ĐẦU ...................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ........................................................................................................... 1 2. Mục tiêu nghiên cứu ................................................................................................................ 2 3. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu....................................................................... 3 3.1. Đối tượng nghiên cứu ............................................................................................3 3.2. Phạm vi nghiên cứu ...............................................................................................3 4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài................................................................................ 3 Chương 1 CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA ĐỀ TÀI ............................................................ 5 1.1. Cơ sở lý luận của đề tài......................................................................................................... 5 1.1.1. Khái niệm rừng ...................................................................................................5 1.1.2. Đặc điểm và phân loại rừng ................................................................................5 1.1.3. Vai trò của rừng ..................................................................................................7 1.1.4. Một số vấn đề lý luận về tác động của chính sách quản lý, bảo vệ rừng đến phát triển rừng .......................................................................................................................8 1.2. Tổng quan tình hình nghiên cứu thuộc lĩnh vực của đề tài .............................................. 12 1.2.1. Tình hình nghiên cứu trong nước .....................................................................12 1.2.2. Tình hình nghiên cứu ngoài nước .....................................................................23 1.3. Tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan .............................................................. 31 Chương 2 ĐẶC ĐIỂM ĐỊA BÀN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ................ 35 2.1. Đặc điểm địa bàn nghiên cứu............................................................................................. 35 2.1.1. Đặc điểm tự nhiên .............................................................................................35 2.1.2. Đặc điểm kinh tế - xã hội ..................................................................................42 2.1.3. Đánh giá chung về điều kiện tự nhiên, kinh tế, xã hội .....................................51 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn iv 2.2. Nội dung nghiên cứu .......................................................................................................... 52 2.3. Phương pháp nghiên cứu.................................................................................................... 52 2.3.1. Phương pháp chọn mẫu.....................................................................................52 2.3.2. Phương pháp thu thập thông tin ........................................................................53 2.3.3. Phương pháp xử lý thông tin.............................................................................53 2.3.4. Phương pháp phân tích thông tin ......................................................................53 2.4. Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu ............................................................................................. 54 2.4.1. Các chỉ tiêu về quản lý, bảo vệ rừng .................................................................54 2.4.2. Các chỉ tiêu đánh giá kết quả và hiệu quả tác động của chính sách .................54 2.4.3 Các chỉ tiêu tổng hợp .........................................................................................55 Chương 3 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ......................................... 56 3.1 Thực trạng công tác bảo vệ và phát triển rừng tại huyện Định Hóa và hệ thống chính sách quản lý, bảo vệ rừng đang thực thi tại huyện Định Hóa ........................................... 56 3.2. Đánh giá tác động của các chính sách quản lý, bảo vệ và phát triển rừng ở huyện Định Hóa. ............................................................................................................................................. 63 3.2.1. Chính sách giao đất, giao rừng trên địa bàn huyện Định Hóa ..........................65 3.2.2. Chính sách phát triển rừng ................................................................................67 3.2.3. Chính sách hưởng lợi từ rừng ...........................................................................69 3.2.4. Chính sách khai thác, lưu thông và chế biến lâm sản .......................................70 3.2.5. Chính sách về văn hóa - phong tục tập quán ....................................................72 3.3. Đánh giá những kết quả đạt được ...................................................................................... 74 3.3.1. Tác động của chính sách bảo vệ và phát triển rừng lên khía cạnh kinh tế ............74 3.3.2. Đánh giá tác động của chính sách bảo vệ và phát triển rừng đối với đồng bào dân tộc thiểu số trên khía cạnh xã hội .........................................................................76 3.3.3 Đánh giá hiệu quả của chính sách bảo vệ và phát triển rừng đối với đồng bào dân tộc thiểu số trên khía cạnh môi trường .......................................................................78 3.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến việc thực thi chính sách quản lý, bảo vệ và phát triển rừng trên địa bàn huyện Định Hóa ............................................................................................................ 79 3.4.1. Ảnh hưởng của các nhân tố tự nhiên ................................................................ 79 3.4.2. Ảnh hưởng của nhân tố con người ....................................................................79 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn v 3.4.3. Ảnh hưởng của nhân tố kinh tế - xã hội............................................................80 3.5. Đánh giá chung về tác động và thực thi chính sách quản lý, bảo vệ và phát triển rừng ở huyện Định Hóa ......................................................................................................................... 80 3.6.Các giải pháp tăng cường thực hiện các chính sách bảo vệ và phát triển rừng đối với đồng bào dân tộc thiểu số trên địa bàn huyện Định Hóa ................................................................. 86 3.6.1. Giải pháp về tổ chức quản lý ............................................................................86 3.6.2. Giải pháp về khoa học, công nghệ ....................................................................87 3.6.3. Giải pháp chính sách .........................................................................................87 3.6.4. Giải pháp về vốn ..............................................................................................88 3.6.5. Giải pháp về quy hoạch bảo vệ và phát triển rừng ...........................................89 3.6.6. Giải pháp phát triển thị trường ..........................................................................90 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ............................................................................. 91 1. Kết luận................................................................................................................................... 91 2.1. Đối với Nhà nước và chính quyền địa phương................................................................. 92 2.2. Đối với hộ đồng bào dân tộc thiểu số ................................................................................ 92 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................... 94 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn vi DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1. Diện tích huyện Định Hóa phân theo đơn vị hành chính và loại đất .........40 Bảng 2.2. Hiện trạng rừng và đất lâm nghiệp theo ba loại rừng huyện Định Hóa .....41 Bảng 2.3. Dân số huyện Định Hóa phân theo giới tính, thành thị, nông thôn giai đoạn 2016-2018 ..................................................................42 Bảng 2.4. Số hộ nghèo trên địa bàn huyện Định Hóa giai đoạn năm 2016 - 2018 ....44 Bảng 2.5. Giá trị sản xuất các ngành kinh tế huyện Định Hóa giai đoạn năm 2016-2018 (theo giá cố định) ..............................................................44 Bảng 3.1: Độ che phủ rừng theo đơn vị hành chính huyện Định Hóa ........................58 Bảng 3.2: tình trạng quản lý diện tích rừng và đất lâm nghiệp Tỉnh: Thái Nguyên - Huyện Định Hóa .......................................................................66 Bảng 3.3. Tác động của chính sách bảo vệ và phát triển rừng trên lĩnh vực kinh tế ....................................................................................................75 Bảng 3.4. Tác động của chính sách bảo vệ và phát triển rừng đối với xã hội dân tộc thiểu số ....................................................................................76 Bảng 3.5. Tác động của chính sách bảo vệ và phát triển rừng trên lĩnh vực môi trường .............................................................................................78 Bảng 3.6. Phân tích SWOT .........................................................................................81 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn vii DANH MỤC HÌNH Hình 2.1. Bản đồ hành chính huyện Định Hóa ...........................................................35 Hình 3.1. Các giai đoạn phát triển trong đường lối, chủ trương và chính sách về BV&PTR đối với đồng bào dân tộc thiểu số ..................................64 Hình 3.2. Khung phân tích chính sách BV&PTR đối với đồng bào dân tộc thiểu số............................................................................................64 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn viii TRÍCH YẾU LUẬN VĂN Luận văn thạc sỹ với đề tài “Đánh giá tác động của chính sách bảo vệ và phát triển rừng đối với đồng bào dân tộc thiểu số tại huyện Định Hóa, tỉnh Thái Nguyên” được thực hiện nhằm phân tích thực trạng công tác bảo vệ và phát triển rừng tại huyện Định Hóa, tỉnh Thái Nguyên, tìm ra những thuận lợi, khó khăn từ đó đề xuất một số giải pháp trong công tác bảo vệ và phát triển rừng đối với đồng bào dân tộc thiểu số tại huyện Định Hóa, tỉnh Thái Nguyên. Nội dung nghiên cứu thực trạng bảo vệ phát triển rừng tại huyện Định hóa và hệ thống hóa các chính sách bảo vệ phát triển rừng có tác động lên đời sống đồng bào dân tộc thiểu số tại vùng nghiên cứu. Phân tích các tác động của chính sách bảo vệ và phát triển rừng đối với quá trình sản xuất và đời sống của người dân tộc thiểu số trên địa bàn nghiên cứu. Phân tích các thuận lợi và khó khăn trong thực thi chính sách bảo vệ phát triển rừng trên địa bàn huyện Định Hóa. Với phương pháp nghiên cứu lựa chọn các xã có tỷ lệ che phủ rừng cao; cộng đồng thôn bản, người dân có tham gia vào các hoạt động lâm nghiệp ở địa phương, nhận và được khoán rừng; có liên hệ chặt chẽ với công tác bảo vệ và phát triển rừng. Sử dụng phương pháp tham vấn tại hiện trường với sự tham gia của các bên có liên quan như cán bộ thôn bản, các cán bộ và chuyên gia lâm nghiệp, các ban quản lý bảo vệ- phát triển rừng… nhằm thảo luận và thu thập thông tin liên quan phục vụ thẩm định các vấn đề chủ chốt của những người sống phụ thuộc vào rừng. Kết quả tham vấn cũng được sử dụng vào phân tích và đánh giá tính phù hợp, mặt tích cực và tiêu cực của các chính sách bảo vệ và phát triển rừng, làm cơ sở đưa ra các khuyến nghị bổ sung và hoàn thiện chính sách. Sau đó xử lý số liệu để đưa ra những kết luận cụ thể. Huyện Định Hóa có diện tích đất được quy hoạch cho lâm nghiệp là 32.024,93 ha, trong đó quy hoạch rừng đặc dụng: 7.539,98 ha, chiếm 23,54 %, Rừng phòng hộ: 8.947,80 ha, chiếm 27,94 %, còn lại là rừng sản xuất: 15.537,15 ha, chiếm 48,52 %. Chính sách bảo vệ và phát triển rừng có ảnh hưởng rất lớn đến kinh tế, đời sống của đồng bào dân tộc thiểu số trên địa bàn huyện Định Hóa. Rừng Định Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn ix Hóa, tỉnh Thái Nguyên là một bộ phận đặc biệt quan trọng trong quần thể di tích lịch sử cách mạng ATK – Định Hóa. Công tác quản lý, bảo vệ rừng đã và đang nhận được sự hỗ trợ về vốn của Nhà nước theo các chương trình dự án nhờ vậy những hoạt động quản lý, bảo vệ rừng đã và đang thực hiện có hiệu quả, góp phần nhất định trong phát triển kinh tế của người dân và địa phương. Các yếu tố tự nhiên, kinh tế - xã hội có ảnh hưởng rất lớn tới công tác quản lý, bảo vệ và phát triển rừng đối với đồng bào dân tộc thiểu số tại huyện Định Hóa. Ranh giới dễ xác định, địa hình chủ yếu là đồi núi, khí hậu thuận lợi cho nhiều loài động, thực vật phát triển, có đường quốc lộ 3C chạy qua là những điều kiện thuận lợi cho công tác bảo vệ rừng. Dân cư sinh sống quanh khu rừng phần lớn có điều kiện sống còn khó khăn, cuộc sống phụ thuộc vào canh tác nương rẫy và tài nguyên rừng, nạn săn bắn thú rừng, đặc biệt tình hình xâm lấn đất rừng cũng gây khó khăn rất lớn cho công tác bảo vệ phát triển rừng. Luận văn đã xác định được các công việc cần phải ưu tiên và giải pháp giảm thiểu tác động tới hoạt động bảo vệ rừng và phát triển rừng ở huyện Định Hóa, trong đó việc tìm ra giải pháp ngăn chặn nạn khai thác rừng trái phép và săn bắn động vật hoang dã được coi là 2 nhiệm vụ rất cấp thiết cần phải thực hiện. Một số giải pháp mang tính chất định hướng đối với khu bảo vệ rừng được đề tài đưa ra là: Đẩy mạnh công tác tuyển dụng, đào tạo và nâng cao trình độ cho cán bộ của khu rừng; đẩy mạnh phát triển kinh tế vùng đệm thông qua các chương trình cải thiện sinh kế để giảm áp lực vào tài nguyên rừng; phát triển du lịch sinh thái dựa vào các tiềm năng cảnh quan, văn hóa có sẵn của khu; tăng cường quảng bá giá trị di tích lịch sử ATK để thu hút sự quan tâm và đầu tư từ phía chính phủ và các tổ chức xã hội trong và ngoài nước. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Dân tộc và chính sách dân tộc là một trong những vấn đề được Đảng và Nhà nước đặc biệt quan tâm. Giai đoạn vừa qua, nhờ những thành công trong việc xử lý các vấn đề dân tộc và thực hiện chính sách dân tộc đã góp phần tạo ra môi trường ổn định, thuận lợi cho phát triển kinh tế - xã hội của Việt Nam nói riêng và khu vực nói chung. Trong điều kiện hội nhập khu vực và quốc tế, giải quyết tốt vấn đề dân tộc và chính sách dân tộc trở thành chiến lược cơ bản, vừa cấp bách, vừa lâu dài trong quá trình xây dựng và phát triển đất nước. Để phát triển toàn diện chính trị, kinh tế, xã hội, văn hóa, an ninh quốc phòng, v.v. đòi hỏi phải có sự nhìn nhận, đánh giá và giải pháp cho các vấn đề dân tộc một cách toàn diện và phải đặt trong tương quan với các vấn đề dân tộc trong khu vực. Hiện nay, nhiều vấn đề dân tộc mới trong khu vực đã và đang đặt ra như xung đột, ly khai, chia rẽ và mất ổn định dân tộc, v.v, đòi hỏi phải có những nghiên cứu để chỉ ra cơ sở lý luận và thực tiễn vững chắc cho việc hoạch định chiến lược dân tộc, chính sách dân tộc, trong đó có chính sách bảo vệ và phát triển rừng của Việt Nam một cách khoa học, đúng với thực tiễn của Việt Nam và phù hợp với bối cảnh quốc tế và khu vực. Công tác quản lý và bảo vệ rừng luôn được Nhà nước ta đặc biệt quan tâm và chú trọng. Hệ thống văn bản quy phạm pháp luật trong lĩnh vực quản lý và bảo vệ rừng được ban hành tương đối đầy đủ và ngày càng hoàn thiện, tạo cơ sở hành lang pháp lý cho chính quyền địa phương, lực lượng Kiểm lâm thực thi nhiệm vụ. Các chính sách của Nhà nước về quản lý và bảo vệ rừng được thể hiện trong các luật, nghị định, thông tư, chỉ thị, quyết định và qua các chương trình, dự án… được ban hành, thực hiện trong những thời kỳ nhất định. Trong đó, Luật Bảo vệ và Phát triển rừng năm 2004 và Luật Đất đai năm 2013 hiện là những căn cứ pháp lý cơ bản và quan trọng để Nhà nước và các địa phương ban hành, thực thi các chính sách liên quan đến công tác quản lý, bảo vệ và phát triển rừng. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 2 Một số chính sách quản lý, bảo vệ và phát triển rừng tiêu biểu như chính sách giao đất, giao rừng; chính sách đồng quản lý rừng; chính sách hỗ trợ đầu tư trồng rừng và khuyến lâm; chính sách chi trả dịch vụ môi trường rừng,…Đồng thời rất nhiều chương trình, dự án triển khai ở các địa phương như chương trình 327 về phủ xanh đất trống đồi núi trọc, dự án 661 về trồng mới 5 triệu ha rừng… Tác động của chính sách bảo vệ và phát triển rừng đến phát triển kinh tế xã hội nói chung và đối với đồng bào dân tộc thiểu số và vùng núi nói riêng đang được chính phủ các nước quan tâm. Trong giai đoạn vừa qua, nhờ những thành công trong đổi mới chính sách quản lý bảo vệ rừng, rừng ở nước ta dần dần được phục hồi, độ che phủ tăng lên, môi trường sống được cải thiện, góp phần vào phát triển kinh tế xã hội của đất nước, ổn định và nâng cao đời sống người dân sống trong và gần rừng trong đó chủ yếu là đồng bào dân tộc thiểu số. Bên cạnh đó chính sách bảo vệ phát triển rừng còn những bất cập, những tác động ảnh hưởng tiêu cực đến quản lý bảo vệ rừng nói chung và đến đời sống của đồng bào dân tộc thiểu số nói riêng. Thực tế này đòi hỏi cần có những nghiên cứu cụ thể, mang tính hệ thống về tác động của chính sách quản lý bảo vệ rừng đến công tác quản lý bảo vệ rừng đặc biệt là đối với đồng bào dân tộc thiểu số. Xuất phát những vấn đề trên tôi lựa chọn đề tài “Đánh giá tác động của chính sách bảo vệ và phát triển rừng đối với đồng bào dân tộc thiểu số tại huyện Định Hóa, tỉnh Thái Nguyên” để nghiên cứu làm luận văn tốt nghiệp của mình. 2. Mục tiêu nghiên cứu - Hệ thống hóa cơ sở lý luận và thực tiễn về tác động của chính sách bảo vệ và phát triển rừng đối với đồng bào dân tộc thiểu số - Nghiên cứu và làm rõ tác động của chính sách bảo vệ và phát triển rừng đối với đồng bào dân tộc thiểu số tại huyện Định Hóa. - Phân tích các nhân tố ảnh hưởng trong thực thi chính sách bảo vệ và phát triển rừng tại huyện Định Hóa. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 3 - Đề xuất các giải pháp để thúc đẩy thực thi chính sách và phát triển rừng gắn với lợi ích của đồng bào dân tộc thiểu số góp phần phát triển bền vững tại huyện Định Hóa. 3. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Nghiên cứu những vấn đề mang tính lý luận và thực tiễn về tác động của chính sách bảo vệ và phát triển rừng đối với đồng bào dân tộc thiểu số ở huyện Định Hóa, tỉnh Thái Nguyên. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Về không gian: Phạm vi nghiên cứu được giới hạn chủ yếu trong vị trí địa lý và ranh giới huyện Định Hóa, tỉnh Thái Nguyên. Số liệu điều tra được thực hiện ở 03 xã Tân Thịnh, Lam Vỹ, Linh Thông là các xã có độ che phủ rừng trên 70% và có đủ các loại rừng của huyện Định Hóa có diên tích rừng lớn và dân số chủ yếu là đồng bào dân tộc thiểu số. - Về thời gian: Các số liệu thứ cấp được thu thập trong giai đoạn từ năm 2016 đến năm 2018. Việc điều tra, khảo sát thực tế được thực hiện năm 2019. 4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài - Thực tiễn đề tài sẽ góp phần hệ thống hóa cơ sở lý luận và thực tiễn và tổng quan các nghiên cứu về rừng, về quản lý, bảo vệ và phát triển rừng đối với đồng bào dân tộc thiểu số. Là cơ sở khoa học cho việc nghiên cứu, đánh giá thực trạng tác động của chính sách và đề xuất các giải pháp thực hiện có hiệu quả các chính sách của nhà nước và địa phương về quản lý, bảo vệ và phát triển rừng đối với đồng bào dân tộc thiểu số ở huyện Định Hóa, tỉnh Thái Nguyên. - Việc đánh giá tác động của chính sách quản lý, bảo vệ và phát triển rừng đối với đồng bào dân tộc thiểu số sẽ chỉ ra được những tác động tích cực và những hạn chế, yếu kém còn tồn tại trong các chính sách quản lý , bảo vệ rừng đối với đồng bào dân tộc thiểu số và nguyên nhân của những tồn tại. Trên cơ sở đó, đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả thực hiện các chính sách quản lý, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 4 bảo vệ rừng đối với đồng bào dân tộc thiểu số ở huyện Định Hóa một cách bền vững, hiệu quả. - Các kết quả nghiên cứu sẽ giúp cho các nhà quản lý của huyện Định Hóa nói riêng, tỉnh Thái Nguyên nói chung và các địa phương khác có điều kiện tương tự xây dựng chính sách và định hướng trong quản lý, bảo vệ và phát triển rừng đối với đồng bào dân tộc thiểu số cho địa phương trong thời gian tới. - Các kết luận của luận văn có thể tham khảo để sử dụng cho việc giảng dạy, học tập trong nhà trường, phục vụ cho công tác nghiên cứu của các đối tượng khác có quan tâm. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 5 Chương 1 CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Cơ sở lý luận của đề tài 1.1.1. Khái niệm rừng Ngay từ thủa sơ khai, con người đã có những khái niệm cơ bản nhất về rừng, bởi lẽ rừng chính là nơi cung cấp mọi thứ phục vụ cuộc sống của họ. Lịch sử ngày càng phát triển thì những khái niệm về rừng được tích lũy, hoàn thiện thành những học thuyết về rừng. Năm 1930, Morozov đã đưa ra khái niệm: “Rừng là một tổng thể cây gỗ, có mối liên hệ lẫn nhau, nó chiếm một phạm vi không gian nhất định ở mặt đất và trong khí quyển. Rừng chiếm phần lớn bề mặt trái đất và là một bộ phận của cảnh quan địa lý”. Năm 1952, M.E.Tcahenco đã định nghĩa: “Rừng là một bộ phận của cảnh quan địa lý, trong đó bao gồm một tổng thể các cây gỗ, cây bụi, cây cỏ, động vật và cả vi sinh vật. Trong quá trình phát triển của mình, chúng có mối quan hệ sinh học và ảnh hưởng lẫn nhau và với hoàn cảnh bên ngoài”. Năm 1974, LS.Melekhop cho rằng: “Rừng là sự hình thành phức tạp của tự nhiên, là thành phần cơ bản của sinh quyển địa cầu”. Việt Nam, tại kỳ họp thứ 6, khóa XI, Quốc Hội nước ta đã ra luật số 29/2004/QH11 ngày 03 tháng 12 năm 2004, trong đó nêu rõ: “Rừng là một hệ sinh thái bao gồm quần thể thực vật rừng, động vật rừng, vi sinh vật rừng, đất rừng và các yếu tố môi trường khác, trong đó cây gỗ, tre nứa hoặc hệ thực vật đặc trưng là thành phần chính có độ che phủ của tán rừng từ 0,1 trở lên. Rừng gồm rừng trồng và rừng tự nhiên trên đất rừng sản xuất, đất rừng phòng hộ, đất rừng đặc dụng”. 1.1.2. Đặc điểm và phân loại rừng 1.1.2.1. Đặc điểm của rừng Có thể nói, rừng là một quần xã sinh vật với diện tích đủ lớn trong đó cây Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 6 rừng là thành phần chủ yếu. Trong đó, quần xã sinh vật và môi trường cùng với các thành phần trong quần xã sinh vật phải có mối quan hệ mật thiết để đảm bảo khác biệt giữa hoàn cảnh rừng và các hoàn cảnh khác. Do vậy, rừng có những đặc điểm cụ thể như sau: (Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, 2004). Thứ nhất, rừng là một thể tổng hợp phức tạp có mối quan hệ qua lại giữa các cá thể trong quần thể, giữa các quần thể trong quần xã và có sự thống nhất giữa chúng với hoàn cảnh trong tổng hợp đó. Thứ hai, rừng luôn luôn có sự cân bằng động, có tính ổn định, tự điều hòa và tự phục hồi để chống lại những biến đổi của hoàn cảnh và những biến đổi về số lượng sinh vật, những khả năng này được hình thành do kết quả của sự tiến hóa lâu dài và kết quả của sự chọn lọc tự nhiên của tất cả các thành phần rừng. Thứ ba, rừng có khả năng tự phục hồi và trao đổi cao. Khả năng tự phục hồi giúp rừng chống lại những thay đổi nhất định. Thứ tư, rừng có sự cân bằng đặc biệt về sự trao đổi năng lượng và vật chất, luôn luôn tồn tại quá trình tuần hoàn sinh vật, trao đổi vật chất năng lượng, đồng thời nó thải ra khỏi hệ sinh thái các chất và bổ sung thêm vào đó một số chất từ các hệ sinh thái khác. Thứ năm, sự vận động của các quá trình nằm trong các tác động tương hỗ phức tạp dẫn tới sự ổn định bền vững của hệ sinh thái rừng. Thứ sáu, rừng có phân bố địa lý theo vùng miền, địa phương. Các vùng miền, địa phương có điều kiện khác nhau có kiểu rừng khác nhau, hệ sinh thái rừng cũng có những đặc trưng riêng theo vùng miền. 1.1.2.2. Phân loại rừng Theo thông tư Số 34/2009/TT-BNNPTNT ngày 10/6/2009 của Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn quy định tiêu chí xác định và phân loại rừng, hiện nay rừng được phân thành ba loại: Rừng phòng hộ, rừng đặc dụng và rừng sản xuất. Cụ thể: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 7 - Rừng phòng hộ được sử dụng chủ yếu để bảo vệ nguồn nước, bảo vệ đất, chống xói mòn, chống sa mạc hóa, hạn chế thiên tai, điều hòa khí hậu, góp phần bảo vệ môi trường. Rừng phòng hộ bao gồm: rừng phòng hộ đầu nguồn; rừng phòng hộ chắn gió, chắn cát bay; rừng phòng hộ chắn sóng, lấn biển; rừng phòng hộ bảo vệ môi trường. - Rừng đặc dụng được sử dụng chủ yếu để bảo tồn thiên nhiên, mẫu chuẩn hệ sinh thái rừng của quốc gia, nguồn gen sinh vật rừng; nghiên cứu khoa học; bảo vệ di tích lịch sử, văn hóa, danh lam thắng cảnh; phục vụ nghỉ ngơi, du lịch, kết hợp phòng hộ, góp phần bảo vệ môi trường. Rừng đặc dụng gồm: vườn quốc gia; khu bảo tồn thiên nhiên như khu dự trữ thiên nhiên, khu bảo tồn loài - sinh cảnh; khu bảo vệ cảnh quan gồm khu rừng di tích lịch sử, văn hóa, danh lam thắng cảnh; khu rừng nghiên cứu, thực nghiệm khoa học. - Rừng sản xuất được sử dụng chủ yếu để sản xuất, kinh doanh gỗ, lâm sản ngoài gỗ và kết hợp phòng hộ, góp phần bảo vệ môi trường. Rừng sản xuất bao gồm: Rừng tự nhiên, rừng trồng và rừng giống. Rừng tự nhiên bao gồm rừng tự nhiên sẵn có và rừng phục hồi bằng khoanh nuôi, tái sinh tự nhiên từ đất không có rừng. Rừng giống gồm rừng trồng và rừng tự nhiên qua bình tuyển, công nhận. 1.1.3. Vai trò của rừng Rừng có vai trò đặc biệt quan trọng đối với toàn bộ cuộc sống của con người trên trái đất (Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, 2004), cụ thể như sau: Thứ nhất, rừng là nơi tạo ra số lượng sinh khối lớn nhất. Hiện nay, tất cả thực vật trên Trái Đất đã tạo ra 53 tỷ tấn sinh khối (ở trạng thái khô tuyệt đối là 64%) thì rừng chiếm 37 tỷ tấn (tương ứng với 70%). Trong đó, trung bình một hecta rừng hàng năm tạo nên sinh khối khoảng 300 - 500 kg, 16 tấn oxy (rừng thông 30 tấn, rừng trồng 3 - 10 tấn). Thứ hai, rừng là lá phổi xanh của thế giới, giúp cung cấp phần lớn oxy cho hoạt động sống của con người. Thực vậy, theo thống kê của các nhà khoa học, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 8 các cây rừng sẽ thải ra 52,5 tỷ tấn (chiếm 44%) oxy để phục vụ cho hô hấp của con người, động vật và sâu bọ trên Trái Đất trong khoảng 2 năm. Trong đó trung bình mỗi người một năm cần 4.000 kg O2 để thở, tương ứng với lượng oxy do 1.000 - 3.000 m² cây xanh tạo ra trong một năm. Do đó, rừng giúp ích cho sự sống của con người và động vật. Thứ ba, rừng là thảm thực vật của những cây thân gỗ trên bề mặt Trái Đất, giữ vai trò to lớn đối với con người như: cung cấp nguồn gỗ, củi, điều hòa khí hậu, tạo ra oxy, điều hòa nước, nơi cư trú động thực vật và tàng trữ các nguồn gen quý hiếm. Thứ tư, rừng còn có tác dụng điều hòa không khí. Điều này có được là do nhiệt độ không khí rừng thường thấp hơn nhiệt độ đất trống 3 - 5°C. Thứ năm, rừng còn giúp bảo vệ và ngăn chặn gió bão. Các thống kê cho thấy, tại những nơi có rừng trồng, tỷ lệ nhà cửa bị ảnh hưởng do bão và các thiệt hại do thiên tai xảy ra giảm đáng kể so với những nơi không có rừng. Đồng thời, lượng đất xói mòn của vùng đất có rừng chỉ bằng 10% lượng đất xói mòn của vùng đất không có rừng. Thứ sáu, rừng còn là nguồn gen vô tận của con người, là nơi cư trú của các loài động thực vật quý hiếm như các loài hổ, báo, khỉ … 1.1.4. Một số vấn đề lý luận về tác động của chính sách quản lý, bảo vệ rừng đến phát triển rừng Rừng có vai trò rất quan trọng đối với cuộc sống của con người. Tuy nhiên, hiện nay, do khai thác trái phép quá mức đã ảnh hưởng không nhỏ đến cảnh quan, không khí khiến thời tiết nóng hơn, khắc nghiệt hơn…gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến sự phát triển của rừng nói riêng và cuộc sống con người nói chung. Chính vì vậy, thực hiện quản lý, bảo vệ và phát triển rừng là việc làm vô cùng cần thiết trong giai đoạn hiện nay. 1.1.4.1. Khái niệm quản lý rừng và quản lý rừng bền vững Quản lý rừng được hiểu là các cơ quan quản lý rừng ban hành các chính sách, quy định, tổ chức các hoạt động nhằm bảo vệ rừng và các tài nguyên rừng; Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 9 đảm bảo cho các chủ rừng thu được lợi ích về gỗ, lâm sản và giá trị dịch vụ từ rừng mà không làm thay đổi diện tích, trữ lượng và năng suất lâm sản trong đó và không làm ảnh hưởng tới lợi ích lâu dài của khu rừng. Quản lý rừng bền vững là việc đóng góp của công tác lâm nghiệp đối với sự phát triển. Sự phát triển đó phải mang lợi ích kinh tế, môi trường và xã hội, có thể cân bằng giữa nhu cầu hiện tại và tương lai. Như vậy, “quản lý rừng bền vững còn là quá trình quản lý rừng để đạt được một hay nhiều mục tiêu cụ thể xem xét đến việc phát triển sản xuất dịch vụ và sản phẩm lâm nghiệp, đồng thời không làm giảm giá trị hiện có và ảnh hưởng đến năng suất sau này, cũng như không gây ra các tác động xấu đến môi trường tự nhiên và xã hội”.(Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, 2006). 1.1.4.2. Khái niệm bảo vệ rừng Ngoài việc quản lý rừng bền vững, nhà nước cũng cần phải thực hiện bảo vệ rừng. “Bảo vệ rừng là tổng thể các hoạt động nhằm bảo toàn, phát triển hệ sinh thái rừng hiện có, bao gồm thực vật, động vật rừng, đất lâm nghiệp và các yếu tố tự nhiên khác; phòng, chống những tác động gây thiệt hại đến đa dạng sinh học của rừng, bảo vệ nguồn nước, bảo vệ môi trường sinh thái” (Nguyễn Huy Dũng, 2002). Bên cạnh đó, tác giả Nguyễn Huy Dũng (2002) cho rằng bảo vệ rừng bao gồm các hoạt động sau: Thứ nhất, phải thực hiện tốt công tác tổ chức phòng ngừa và ngăn chặn kịp thời các hành vi xâm hại đến rừng như: phá rừng, đốt rừng, lấn chiếm rừng, đất lâm nghiệp; khai thác, mua bán, vận chuyển lâm sản; xuất nhập khẩu thực vật rừng, động vật rừng; săn bắn động vật rừng, chăn thả gia súc vào rừng trái quy định của pháp luật. Thứ hai, cần thực hiện các biện pháp phòng cháy, chữa cháy; phòng, trừ sâu bệnh hại cho cây rừng. Thứ ba, hàng năm thực hiện thanh tra, kiểm tra và xử lý các hành vi vi phạm theo quy định của pháp luật trong lĩnh vực bảo vệ rừng. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn