Tài liệu đánh giá sự tham gia của các bên liên quan chính trong tiến trình xây dựng và thực hiện kế hoạch redd + tại xã mỹ phương, huyện ba bể, tỉnh bắc kạn

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA CÁC KHOA HỌC LIÊN NGÀNH VƯƠNG THỊ THANH LAN ĐÁNH GIÁ SỰ THAM GIA CỦA CÁC BÊN LIÊN QUAN TRONG TIẾN TRÌNH XÂY DỰNG VÀ THỰC HIỆN KẾ HOẠCH REDD+ TẠI XÃ MỸ PHƯƠNG, HUYỆN BA BỂ, TỈNH BẮC KẠN LUẬN VĂN THẠC SĨ BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU Hà Nội – 2017 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA CÁC KHOA HỌC LIÊN NGÀNH VƯƠNG THỊ THANH LAN ĐÁNH GIÁ SỰ THAM GIA CỦA CÁC BÊN LIÊN QUAN TRONG TIẾN TRÌNH XÂY DỰNG VÀ THỰC HIỆN KẾ HOẠCH REDD+ TẠI XÃ MỸ PHƯƠNG, HUYỆN BA BỂ, TỈNH BẮC KẠN LUẬN VĂN THẠC SĨ BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU Chuyên ngành: BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU Mã số: chương trình đào tạo thí điểm Người hướng dẫn khoa học: TS. Lê Thị Vân Huệ Hà Nội – 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn này là công trình nghiên cứu do cá nhân tôi thực hiện dưới sự hướng dẫn khoa học của TS. Lê Thị Vân Huệ, không sao chép các công trình nghiên cứu của người khác. Số liệu và kết quả của luận văn chưa từng được công bố ở bất kì một công trình khoa học nào khác. Các thông tin thứ cấp sử dụng trong luận văn là có nguồn gốc rõ ràng, được trích dẫn đầy đủ, trung thực và đúng quy cách. Tôi hoàn toàn chịu trách nhiệm về tính xác thực và nguyên bản của luận văn. Hà Nội, ngày 30 tháng 07 năm 2017 Tác giả Vương Thị Thanh Lan LỜI CẢM ƠN Luận văn thạc sĩ chuyên ngành Biến đổi khí hậu “Đánh giá sự tham gia của các bên liên quan trong tiến trình xây dựng và thực hiện kế hoạch REDD+ tại xã Mỹ Phương, huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn” đã hoàn thành tháng 7 năm 2017. Trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn, Tác giả đã nhận được rất nhiều sự giúp đỡ của thầy cô, bạn bè và gia đình. Trước hết Tác giả luận văn xin gửi lời cảm ơn chân thành đến Hội đồng chấm luận văn đã đồng ý cho học viên được bảo vệ và đưa ra những nhận xét và góp ý để luận văn được hoàn thiện; và Tác giả cũng kính gửi lời cảm ơn sâu sắc tới TS. Lê Thị Vân Huệ đã trực tiếp hướng dẫn và giúp đỡ trong quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn này. Tác giả cũng chân thành cảm ơn tới các đồng nghiệp tại Ban Quản lý Chương trình UN-REDD Việt Nam giai đoạn II và Ban Quản lý Chương trình UN-REDD tỉnh Bắc Kạn đã hỗ trợ về mặt chuyên môn để luận văn được hoàn thành. Tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới các Thầy, Cô giáo Khoa các khoa học liên ngành - Đại học Quốc gia Hà Nội đã giảng dạy, truyền đạt kiến thức, tạo điều kiện và hướng dẫn trong suốt quá trình học tập và thực hiện luận văn. Trong khuôn khổ một luận văn, do sự giới hạn về thời gian và kinh nghiệm nên không tránh khỏi những thiếu sót. Vì vậy Tác giả rất mong nhận được những ý kiến đóng góp quý báu của các thầy cô và các bạn. Hà Nội, ngày 30 tháng 07 năm 2017 Tác giả Vương Thị Thanh Lan MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN LỜI CẢM ƠN MỤC LỤC DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT DANH MỤC CÁC BẢNG DANH MỤC SƠ ĐỒ DANH MỤC BIỂU ĐỒ DANH MỤC CÁC HỘP DANH MỤC CÁC HÌNH MỞ ĐẦU ................................................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU ........................................................................... 6 1.1. Tổng quan về biến đổi khí hậu và REDD+ ................................................................ 6 1.1.1. Biến đổi khí hậu ................................................................................................... 6 1.1.2. REDD+ ................................................................................................................ 6 1.2. Sự tham gia trong các dự án phát triển và tham gia trong REDD+ ........................... 9 1.2.1. Khái niệm tham gia trong các dự án phát triển .................................................... 9 1.2.2. Phân loại hình thức hoặc mức độ tham gia ....................................................... 10 1.2.3. Rào cản của sự tham gia .................................................................................... 14 1.2.4. Sự tham gia trong các văn bản pháp lý của Liên hợp quốc và Việt Nam ......... 14 1.2.5. Các nghiên cứu về sự tham gia trong REDD+ ở một số quốc gia trên thế giới, trong quản trị rừng và REDD+ tại Việt Nam ................................................................... 17 CHƯƠNG 2. NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ......................................... 22 2.1. Nội dung nghiên cứu ..................................................................................................... 22 2.2. Cách tiếp cận ................................................................................................................. 22 2.3. Phương pháp nghiên cứu .......................................................................................... 23 2.3.1. Phương pháp thu thập số liệu thứ cấp ............................................................... 23 2.3.2. Phương pháp thu thập số liệu sơ cấp ................................................................. 23 2.3.3. Phương pháp phân tích và xử lý thông tin ......................................................... 26 2.4. Tổng quan về khu vực nghiên cứu ............................................................................ 29 2.4.1. Vị trí địa lý, địa hình, khí hậu xã Mỹ Phương ................................................... 29 2.4.2. Hiện trạng cơ cấu sử dụng dụng đất xã Mỹ Phương ......................................... 30 2.4.3. Hiện trạng tài nguyên rừng tại xã Mỹ Phương .................................................. 32 2.4.4. Hiện trạng công tác quản lý bảo vệ rừng ở xã Mỹ Phương ............................... 32 2.4.5. Đặc điểm kinh tế, xã hội, văn hóa, giáo dục ...................................................... 34 2.4.6. Mô tả khu vực khảo sát...................................................................................... 35 CHƯƠNG 3: KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN .......................................................................... 36 3.1. Sự tham gia của các bên liên quan trong xây dựng Kế hoạch hành động REDD+ xã Mỹ Phương .......................................................................................................................... 36 3.1.1. Các bên liên quan chính và vai trò trong xây dựng Kế hoạch hành động REDD+ xã Mỹ Phương .................................................................................................................. 36 3.1.2. Tiến trình các bên liên quan tham gia xây dựng kế hoạch hành động REDD+ xã Mỹ Phương ....................................................................................................................... 40 3.1.3. Mức độ tham gia của các bên liên quan trong giai đoạn xây dựng Kế hoạch hành động REDD+ xã Mỹ Phương ........................................................................................... 43 3.1.4. Những yếu tố ảnh hưởng đến sự tham gia của các bên liên quan chính trong xây dựng Kế hoạch hành động REDD+ xã Mỹ Phương ......................................................... 53 3.2. Sự tham gia của các bên liên quan trong thực hiện Kế hoạch hành động REDD+ xã Mỹ Phương .......................................................................................................................... 57 3.2.1. Các bên liên quan và vai trò trong thực hiện Kế hoạch hành động REDD+ xã Mỹ Phương ....................................................................................................................... 57 3.2.2. Tiến trình các bên liên quan tham gia thực hiện Kế hoạch REDD+ xã Mỹ Phương .......................................................................................................................... 60 3.2.3. Mức độ tham gia của các bên liên quan trong giai đoạn thực hiện Kế hoạch hành động REDD+ xã Mỹ Phương ........................................................................................... 61 3.2.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến tham gia của các bên liên quan trong thực hiện Kế hoạch hành động REDD+ xã Mỹ Phương. ....................................................................... 73 3.3. Bài học kinh nghiệm để thúc đẩy sự tham gia đầy đủ và hiệu quả của các bên liên quan trong tiến trình xây dựng và thực hiện Kế hoạch hành động REDD+ xã Mỹ Phương ........ 76 3.3.1. Bài học kinh nghiệm để thúc đẩy sự tham gia đầy đủ và hiệu quả của các bên liên quan trong tiến trình xây dựng Kế hoạch hành động REDD+ xã Mỹ Phương ......... 76 3.3.2. Bài học kinh nghiệm để thúc đẩy sự tham gia đầy đủ và hiệu quả của các bên liên quan trong tiến trình thực hiện Kế hoạch hành động REDD+ xã Mỹ Phương ......... 78 KẾT LUẬN ............................................................................................................................. 79 KHUYẾN NGHỊ ..................................................................................................................... 81 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................................... 82 PHỤ LỤC ................................................................................................................................ 85 1 DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT BĐKH Biến đổi khí hậu COP Hội nghị các bên FCPF Quỹ đối tác các bon trong lâm nghiệp FPIC Đồng thuận do, trước và được thông tin đầy đủ GCNQSDDLN Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất lâm nghiệp GRM Cơ chế giải quyết tranh chấp, hòa giải và khiếu nại GIZ Tổ chức hợp tác phát triển Đức IPCC Ban liên chính phủ về Biến dổi khí hậu JICA Cơ quan hợp tác phát triển Nhật Bản KNK Khí nhà kính NRAP Chương trình hành động REDD+ quốc gia PPMU Ban quản lý Chương trình cấp tỉnh (thuộc Chương trình UN-REDD Việt Nam Giai đoạn II) PRAP Kế hoạch hành động REDD+ cấp tỉnh REDD Giảm phát thải từ mất rừng và suy thoái rừng ở các nước đang phát triển REDD+ Giảm phát thải từ mất rừng và suy thoái rừng ở các nước đang phát triển; và vai trò của bảo tồn, quản lý bền vững rừng và nâng cao trữ lượng carbon rừng ở các nước đang phát triển SIRAP Kế hoạch hành động REDD+ cấp cơ sở SNN&PTNT Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn UBND Ủy ban nhân dân UNFCCC Công ước khung của Liên hiệp quóc về Biến đổi khí hậu UN-REDD Chương trình hợp tác Quốc tế của Liên hợp quốc về Giảm phát thải từ Mất rừng và Suy thoái rừng tại các nước đang phát triển USAID Cơ quan phát triển quốc tế của Mỹ 2 DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2. 1. Hiện trạng, cơ cấu sử dụng đất của xã Mỹ Phương ................................................ 31 Bảng 2. 2. Hiện trạng tài nguyên rừng xã Mỹ Phương năm 2012 ........................................... 32 Bảng 2. 3. Tóm tắt thực trạng quản lý tài nguyên rừng của xã Mỹ Phương ............................ 33 Bảng 3. 1. Chỉ số đánh giá vai trò của các các bên liên quan chính trong xây dựng Kế hoạch hành động REDD+ xã Mỹ Phương .......................................................................................... 40 Bảng 3. 2. Chỉ số đánh giá mức độ tham gia xây dựng Kế hoạch hành động REDD+ của các bên liên quan chính tại xã Mỹ Phương, Ba Bể, Bắc Kạn ......................................................... 44 Bảng 3. 3. Mức độ tham gia của người dân trong xây dựng Kế hoạch hành động REDD+ xã Mỹ Phương ............................................................................................................................... 44 Bảng 3. 4. Sự tham gia của các bên liên quan chính vào các giai đoạn xây dựng Kế hoạch hành động REDD+ xã Mỹ Phương, Ba Bể, Bắc Kạn ....................................................................... 48 Bảng 3. 5. Thành phần phát biểu ý kiến nhiều trong các cuộc họp tuyên truyền REDD+ và tham vấn xây dựng Kế hoạch REDD+ xã Mỹ Phương ..................................................................... 49 Bảng 3. 6.Tỷ lệ góp ý kiến trong các cuộc họp xây dựng Kế hoạch hành động REDD+ xã Mỹ Phương, Ba Bể, Bắc Kạn .......................................................................................................... 50 Bảng 3. 7. Thành phần giới tính tham gia các cuộc họp tham vấn lập Kế hoạch hành động REDD+ xã Mỹ Phương, Ba Bể, Bắc Kạn ................................................................................ 50 Bảng 3. 8. Chỉ số hài lòng của các các bên liên quan chính trong lập kế hoạch REDD+ tại xã Mỹ Phương, huyện Ba Bể, Bắc Kạn......................................................................................... 52 Bảng 3. 9. Chỉ số nhận thức tầm quan trọng của các bên liên quan chính trong thực hiện Kế hoạch hành động REDD+ xã Mỹ Phương, Ba Bể, Bắc Kạn .................................................... 60 Bảng 3. 10. Chỉ số tham gia thực hiện các hoạt động REDD+ xã Mỹ Phương, Ba Bể, Bắc Kạn .................................................................................................................................................. 61 Bảng 3. 11. Kết quả khảo sát mức độ tham gia thực hiện Kế hoạch hành động REDD+ xã Mỹ Phương, Ba Bể, Bắc Kạn .......................................................................................................... 62 Bảng 3. 12. Các hoạt động REDD+ cấp xã các bên liên quan chính tham gia trong thực hiện Kế hoạch REDD+ xã Mỹ Phương, Ba Bể, Bắc Kạn ................................................................ 64 Bảng 3. 13.Tổng hợp số lượng hộ tham gia thực hiện các hoạt động REDD+ tại xã Mỹ Phương, huyện Ba Bể, Bắc Kạn .............................................................................................................. 65 Bảng 3. 14. Mức độ hoàn thành và tiến độ thực hiện các hoạt động REDD+ tại Mỹ Phương theo kế hoạch REDD+ được phê duyệt .................................................................................... 67 Bảng 3. 15. Chỉ số hài lòng của các bên liên quan chính trong thực hiện kế hoạch Kế hoạch hành động REDD+ xã Mỹ Phương, Ba Bể, Bắc Kạn ............................................................... 72 DANH MỤC SƠ ĐỒ Sơ đồ 3. 1. Các bên liên quan chính trong xây dựng Kế hoạch hành động REDD+ xã Mỹ Phương, huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn ........................................................................................ 37 Sơ đồ 3. 2. Cơ cấu Ban lập kế hoạch cấp xã ............................................................................ 37 Sơ đồ 3. 3. Các giai đoạn lập kế hoạch REDD+ cấp xã ........................................................... 41 Sơ đồ 3. 4. Sơ đồ VENN các bên liên quan chính trong thực hiện Kế hoạch hành động REDD+ xã Mỹ Phương, Ba Bể, Bắc Kạn............................................................................................... 59 DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 3. 1. Mức độ đồng thuận trong các cuộc họp tuyên truyền về REDD+ và xây dựng Kế hoạch hành động REDD+ xã Mỹ Phương, Ba Bể, Bắc Kạn .................................................... 51 Biểu đồ 3. 2. Yếu tố thúc đẩy người dân tham gia lập Kế hoạch hành động REDD+ xã Mỹ Phương...................................................................................................................................... 54 Biểu đồ 3. 3. Yếu tố cản trở người dân tham gia xây dựng Kế hoạch REDD+ xã Mỹ Phương, Ba Bể, Bắc Kạn ........................................................................................................................ 56 Biểu đồ 3. 4. Các hoạt động REDD+ được thực hiện tại 3 thôn khảo sát tại xã Mỹ Phương, Ba Bể, Bắc Kạn .............................................................................................................................. 66 Biểu đồ 3. 5. Lợi ích người dân được hưởng khi tham gia thực hiện Kế hoạch REDD+ xã Mỹ Phương, Ba Bể, Bắc Kạn .......................................................................................................... 71 Biểu đồ 3. 6. Các yếu tố thúc đẩy người dân tham gia thực hiện kế hoạch REDD+ xã Mỹ Phương, Ba Bể, Bắc Kạn .......................................................................................................... 74 Biểu đồ 3. 7. Các yếu tố cản trở người dân tham gia thực hiện kế hoạch REDD+ xã Mỹ Phương, Ba Bể, Bắc Kạn ........................................................................................................................ 75 DANH MỤC CÁC HỘP Hộp 1. Quyết định 1/ CP.16 của UNFCCC, Phụ lục I (Cancun) ............................................ 15 Hộp 2. Đồng thuận dựa trên nguyên tắc Tự nguyện, được thông tin Trước và đầy đủ (FPIC) .................................................................................................................................................. 16 Hộp 3. Nguyên tắc hướng dẫn tham vấn các bên liên quan của Chương trình UN-REDD toàn cầu............................................................................................................................................. 46 Hộp 4. Hiệu quả của xây dựng quy chế bảo vệ rừng tại thôn Vằng Kheo, xã Mỹ Phương, Ba Bể, Bắc Kạn .............................................................................................................................. 68 Hộp 5. Kết quả nhân rộng mô hình rau bò khai tại thôn Thạch Ngõa 1, xã Mỹ Phương, Ba Bể, Bắc Kạn .................................................................................................................................... 69 Hộp 6. Kết quả vay vốn phát triển sản xuất nông lâm nghiệp tại thôn Khuổi Sliến, Mỹ Phương, Ba Bể, Bắc Kạn ........................................................................................................................ 70 DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 2. 1. Vị trí địa lý xã Mỹ phương, huyện Ba bể, tỉnh Bắc Kạn ........................................ 29 Hình 2. 2. Thôn Thạch Ngõa 1, xã Mỹ Phương, huyện Ba Bể, Bắc Kạn ................................ 35 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong những năm gần đây, Biến đổi khí hậu (BĐKH) đã trở thành một vấn đề toàn cầu với những tác động tiêu cực như nước biển dâng, nhiệt độ nóng lên của trái đất gây ra những thiệt hại rất lớn về kinh tế, con người. Nguyên nhân chủ yếu gây ra biến đổi khí hậu là do lượng khí nhà kính (KNK) sản sinh ra ngày càng nhiều từ các hoạt động của con người như sử dụng năng lượng từ nhiên liệu hóa thạch, phá rừng và chuyển đổi mục đích sử dụng đất. Để giảm lượng phát thải KNK, các bên tham gia Công ước khung của Liên hợp quốc về BĐKH (UNFCCC)- diễn đàn quốc tế đã đưa ra sáng kiến ứng phó với BĐKH từ giảm phát thải khí nhà thông qua nỗ lực giảm mất rừng và suy thoái rừng, bảo tồn trữ lượng các bon rừng, quản lý rừng bền vững và tăng trữ lượng các bon rừng. Sáng kiến này được xây dựng để tạo ra giá trị tài chính cho lượng các bon được lưu trữ trong rừng bằng cách cung cấp hỗ trợ ưu đãi cho các nước đang phát triển từ việc giảm phát thải từ mất rừng, suy thoái rừng và đầu tư theo hướng các bon thấp để phát triển bền vững [43]. Quyết định 1/CP.16 của UNFCCC ở Cancun đã yêu cầu các quốc gia phải đảm bảo “sự tham gia hiệu quả và đầy đủ của các bên liên quan, đặc biệt là các dân tộc bản địa và người dân địa phương” trong quá trình thực hiện REDD+ bởi họ là những người tham gia chính các hoạt động REDD+ ở thực địa, là đối tượng dễ bị tổn thương và có thể chịu tác động mạnh nhất của các hoạt động REDD+. Các nghiên cứu tại một số quốc gia trên thế giới chỉ ra rằng sự thiếu tham gia hiệu quả đầy đủ của các bên liên quan là rào càn đối với tiến trình sẵn sàng REDD+ tại các quốc gia này. Trong bối cảnh đó, chương trình UN-REDD đã chính thức bắt đầu từ 2008 và Việt Nam là một trong những quốc gia đầu tiên tham gia vào các sáng kiến sẵn sàng thực thi REDD+ và nổi lên như một quốc gia tiên phong trong các sáng kiến giảm thiểu biến đổi khí hậu trong lĩnh vực lâm nghiệp do người dân địa phương thực hiện [38]. Để thực hiện các mục tiêu về giảm phát thải khí nhà kính của UNFCCC đáp ứng với các yêu cầu của quyết định 1/CP.16 của UNFCCC về sự tham gia hiệu quả và đầy đủ của các bên liên quan đặc biệt là cộng đồng địa phương và dân tộc thiểu số và hiện thực hóa kế hoạch hành động REDD+quốc 1 gia theo quyết định 799/QĐ-TTg ngày 27/6/2012 của Thủ tướng Chính Phủ, Chương trình UN-REDD Việt Nam giai đoạn II đã xây dựng và thực hiện thí điểm kế hoạch hành động REDD+ cấp tỉnh (PRAP) và cấp cơ sở (SIRAP) tại 6 tỉnh Lào Cai, Bắc Kạn, Hà Tĩnh, Lâm Đồng, Bình Thuận và Cà Mau trong hai giai đoạn 2014-2017 và 2018-2020. Trong 6 tỉnh thí điểm của Chương trình UN-REDD, tỉnh Bắc Kạn là tỉnh tương đối đặc thù trong quản lý rừng với chủ rừng cơ bản là hộ gia đình và cộng đồng quản lý khoảng 88% diện tích rừng, gồm cả rừng trồng và rừng tự nhiên; cũng như rừng phòng hộ được khoán và rừng phòng hộ được giao; các chủ rừng nhà nước chỉ chiếm khoảng 10% [11]. Theo Chương trình UN-REDD Việt Nam giai đoạn II, các bên liên quan đặc biệt cộng đồng dân cư là nhân tố ảnh hưởng lớn đến sự thành công của REDD+ tại địa phương. Họ có vai trò quan trọng trong lập kế hoạch REDD+ cấp cơ sở do đó phải tham gia vào tất cả các bước của quá trình lập kế hoạch. Vì vậy, xã Mỹ Phương, huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn là một trong những xã được chọn thí điểm thực hiện tiến trình Kế hoạch hành động REDD+ cấp xã từ 2015. Đến năm 2017, tiến trình Kế hoạch hành động REDD+ cấp xã tại Mỹ Phương đã sang giai đoạn giám sát, đánh giá và sẽ kết thúc năm 2018. Trong khi một số nghiên cứu về REDD+ chỉ ra tại Việt Nam chỉ ra hạn chế về sự tham gia của các nhóm dễ bị tổn thương trong việc thực hiện các hoạt động REDD+, việc đánh giá kết quả tham gia của các bên liên quan trong tiến trình nêu trên tại các xã thí điểm của Chương trình (bao gồm cả xã Mỹ Phương) là cần thiết để đưa ra các khuyến nghị nhằm thúc đẩy sự tham gia đầy đủ và hiệu quả hơn nữa của các bên liên quan chính trong quá xây dựng và thực hiện Kế hoạch hành động REDD+ cấp xã ở các xã nêu trên nói chung và xã Mỹ Phương nói riêng cho giai đoạn tiếp theo (2018-2020). Vì vậy đây chính là lý do để Tác giả chọn đề tài “Đánh giá sự tham gia của các bên liên quan trong tiến trình xây dựng và thực hiện kế hoạch REDD+ tại xã Mỹ Phương, huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn” 2. Mục tiêu nghiên cứu Nghiên cứu được thực hiện để đánh giá sự tham gia của các bên liên quan chính trong tiến trình xây dựng và thực hiện Kế hoạch hành động REDD+ tại xã Mỹ Phương đến thời điểm hiện tại và bài học kinh nghiệm để thúc đẩy sự tham 2 gia đầy đủ và hiệu quả hơn nữa của các bên liên quan trong tiến trình xây dựng và thực hiện Kế hoạch hành động REDD+ tại xã Mỹ Phương và các xã của tỉnh Bắc Kạn trong khuôn khổ Chương trình UN-REDD Việt Nam giai đoạn II. 3. Dự kiến những đóng góp của đề tài Phương pháp nghiên cứu của đề tài sẽ góp phần bổ sung cho phương pháp nghiên cứu, phân tích và đánh giá sự tham gia của các bên liên quan trong tiến trình thực hiện REDD+ ở các tỉnh thí điểm của Chương trình UNREDD Việt Nam cũng như là cho các tỉnh chuẩn bị tham gia thực hiện REDD+ trong tương lai. Kết quả nghiên cứu của đề tài sẽ đóng vai trò cung cấp thông tin đầu vào cho Chương trình UN-REDD Việt Nam giai đoạn II, chủ chương trình, cơ quan chủ quản tham khảo, sử dụng để xây dựng các văn bản, hướng dẫn về tăng cường và thúc đẩy sự tham gia đầy đủ và hiệu quả hơn của các bên liên quan trong xây dựng và thực hiện Kế hoạch hành động REDD+ cấp xã giai đoạn 2018-2020 tại các tỉnh tham gia thực hiện REDD+ tại 6 tỉnh thí điểm của Chương trình UN-REDD Việt Nam giai đoạn II. 4. Đối tượng nghiên cứu Các bên liên quan tham gia vào tiến trình xây dựng và thực hiện Kế hoạch hành động REDD+ tại xã Mỹ Phương, huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn. Họ là (i) các cơ quan chính phủ liên quan: thúc đẩy viên cấp cơ sở, cán bộ Ban quản lý Chương trình UN-REDD+ (Sở NN&PTNT tỉnh Bắc Kạn), lãnh đạo và cán bộ UBND xã, Cục kiểm lâm địa bàn; (ii) trưởng thôn, các tổ chức chính trị xã hội cấp thôn xã bao gồm Hội liên hiệp phụ nữ, Hội nông dân, Đoàn thanh niên, đại diện thành viên tổ giám sát và đánh giá, thành viên tổ giải đáp thắc mắc về REDD+; (iii) cộng đồng người dân địa phương, hộ gia đình đồng bào dân tộc thiểu số, phụ nữ tham gia trực tiếp và gián tiếp vào các hoạt động REDD+ tại địa phương 5. Phạm vi và giới hạn của nghiên cứu Phạm vi không gian: xã Mỹ Phương, huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn Phạm vi thời gian: Khoảng thời gian được lựa chọn để thực hiện nghiên cứu thực địa là từ 016/2017. 3 Các dữ liệu thứ cấp được thu thập từ 2014 đến năm 2017. Giới hạn: Sự tham gia của các bên liên quan chỉ là một trong những yếu tố tạo nên kết quả của Kế hoạch hành động REDD+ tại xã Mỹ Phương bên cạnh các yếu tố khác như nguồn lực tài chính, nhân lực, chính sách và thể chế. Như đã đề cập ở trên, sự tham gia là yếu tố quan trọng góp phần vào sự thành công của việc xây dựng và thực hiện Kế hoạch hành động REDD+ cấp xã. Trong khuôn khổ của đề tài này, phạm vi của nghiên cứu chỉ tập trung vào sự tham gia của các bên liên quan trong tiến trình xây dựng và thực hiện SIRAP tại xã Mỹ Phương, huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn. Xã Mỹ Phương, huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn là xã đầu tiên của tỉnh Bắc Kạn được lựa chọn để thí điểm xây dựng và thực hiện Kế hoạch hành động REDD+ cấp xã. Đến 7/2017, xã đã hoàn thành hầu hết các hoạt động trong Kế hoạch hành động REDD+ cấp xã. Vì vậy xã được lựa chọn là địa điểm nghiên cứu của luận văn. Trong xã Mỹ Phương, Tác giả lựa chọn 3 thôn điển hình để nghiên cứu là thôn Vằng Kheo, Khuổi Sliến và Thạch Ngõa 1. Các tiêu chí lựa chọn ba thôn bao gồm: số hộ gia đình, thành phần dân tộc, phân chia giàu nghèo, đặc điểm kinh tế văn hóa và xã hội đại diện cho đặc điểm kinh tế văn hóa xã hội của xã Mỹ Phương. 6. Câu hỏi và giả thuyết nghiên cứu Các câu hỏi nghiên cứu gồm: 1. Sự tham gia của các bên liên quan trong xây dựng và thực hiện Kế hoạch hành động REDD+ xã Mỹ Phương như thế nào? 1a. Các bên liên quan trong xây dựng và thực hiện kế hoạch hành động REDD+ xã Mỹ Phương là ai và vai trò của họ là gì? 1b. Tiến trình các bên liên quan tham gia xây dựng và thực hiện kế hoạch hành động REDD+ xã Mỹ Phương như thế nào? Mức độ của sự tham gia của các bên liên quan trong tiến trình xây dựng và thực hiện kế hoạch hành động REDD+? 1c. Các yếu tố thúc đẩy và cản trở sự tham gia của các bên liên quan trong tiến trình Kế hoạch hành động REDD+ cấp xã? 2. Làm thế nào để thúc đẩy sự tham đầy đủ và hiệu quả của các bên liên quan trong tiến trình xây dựng và thực hiện kế hoạch hành động REDD+ cấp xã? 4 Giả thuyết nghiên cứu: 1. Các bên liên quan chính tham gia lập và thực hiện kế hoạch REDD+ xã Mỹ Phương bao gồm người dân địa phương, lãnh đạo và cán bộ chính quyền địa phương, Ban Quản lý Chương trình UN-REDD thuộc Sở Nông nghiệp và phát triển nông thôn (NN&PTNT) tỉnh Bắc Kạn. Các bên có vai trò quan trọng trong lập và thực hiện kế hoạch REDD+ cấp xã. 2. Mức độ tham gia của các bên liên quan trong tiến trình lập và thực hiện các hoạt động REDD+ tại xã Mỹ Phương bị ảnh hưởng bởi các yếu tố nội tại như trình độ học vấn, nhận thức về bảo vệ và phát triển rừng, điều kiện kinh tế... và các yếu tố bên ngoài như chính sách và hỗ trợ kỹ thuật và tài chính của Chương trình UN-REDD Việt Nam và của ngân sách nhà nước. 3. Mức độ tham gia của các bên liên quan trong tiến trình xây dựng và thực hiện kế hoạch REDD+ chưa hoàn toàn đầy đủ và hiệu quả. Cần tuân thủ chặt chẽ hướng dẫn về tham vấn các bên liên quan đầy đủ và hiệu quả của Chương trình UN-REDD toàn cầu và UNFCCC. 7. Cấu trúc của luận văn Luận văn có cấu trúc bao gồm các phần chính như sau: Phần mở đầu: tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu, mục tiêu, đối tượng phạm vi nghiên cứu, giả thuyết nghiên cứu. CHƯƠNG 1: Tổng quan nghiên cứu bao gồm cơ sở lý luận của đề tài và nêu tổng quan về vấn đề nghiên cứu trên thế giới và ở Việt Nam. CHƯƠNG 2: Nội dung và phương pháp nghiên cứu: bao gồm các nội dung chính, phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu. CHƯƠNG 3: Kết quả và thảo luận. Kết luận và khuyến nghị 5 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU 1.1. Tổng quan về biến đổi khí hậu và REDD+ 1.1.1. Biến đổi khí hậu Theo IPCC (2007), biến đổi khí hậu (BĐKH) là sự biến đổi trạng thái của hệ thống khí hậu, có thể được nhận biết qua sự biến đổi về trung bình và sự biến động của các thuộc tính của nó, được duy trì trong một thời gian đủ dài, điển hình là hàng thập kỷ hoặc dài hơn [13]. Biến đổi khí hậu (BĐKH) đã trở thành vấn đề toàn cầu bởi những tác động xấu nghiêm trọng của BĐKH đến trái đất là rất lớn thể hiện cụ thể bằng tăng nhiệt độ trung bình và mực nước biển dâng, băng tan, các hiện tượng khí hậu bất thường như nắng nóng, bão lụt, hạn hán... làm gia tăng dịch bệnh, thiệt hại kinh tế, giảm đa dạng sinh học, hủy diệt hệ sinh thái trở thành vấn đề toàn cầu. Sự ấm lên của khí hậu có nguyên nhân lớn xuất phát từ sự gia tăng các loại khí trong khí quyển. Trong báo cáo lần thứ 5, IPCC khẳng định rằng rất có khả năng (95%) hơn một nửa sự gia tăng nhiệt độ trung bình bề mặt trái đất từ 1951 đến 2010 là do sự gia tăng nồng độ khí nhà kính và các khí khác do con người tạo ra. Đặc biệt quan trọng là khí CO2 được tạo thành do sử dụng năng lượng từ nhiên liệu hóa thạch (như dầu mỏ, than đá, khí tự nhiên…), phá rừng và chuyển đổi sử dụng đất [44]. 1.1.2. REDD+ 1.1.2.1. Vai trò của rừng và sáng kiến REDD+ trên thế giới và ở VN Trên phạm vi toàn cầu, rừng che phủ khoảng 4 tỷ ha hay gần 31% diện tích bề mặt của trái đất (so với diện tích 5.9 tỷ ha rừng trước thời kỳ công nghiệp [45]. Hầu hết rừng xuất hiện ở các vùng nhiệt đới và trong khu vực rộng lớn của bán cầu Bắc ở Canada, Mỹ, Châu Âu, Siberia và Trung Quốc. Rừng không chỉ là nguồn tiềm năng gây phát thải carbon vào bầu khí quyền, mà còn đóng vai trò như là những bể chứa carbon và hấp thụ carbon cả khi rừng tăng trưởng, phục hồi bể chứa sinh khối và là một phần của bể chứa carbon trên mặt đất. Rừng và chu kỳ carbon có thể có tác động lớn đến phát thải khí nhà kính và đến biến đổi khí hậu. Theo FAO (2005), mất rừng, chủ yếu do chuyển đổi rừng sang đất nông nghiệp tiếp lục tăng ở mức độ đáng báo động gần 13 triệu hecta hàng năm trong giai đoạn 6 1990-2005. Hàng năm, lượng khí thải từ phá rừng và suy thoái rừng ở các nước đang phát triển chiếm khoảng 20% so với tổng lượng phát thải khí gây hiệu ứng nhà kính trên toàn cầu, vì thế sáng kiến REDD được hình thành từ ý tưởng giản đơn ban đầu là trả tiền cho các nước đang phát triển để làm giảm phát thải khí CO2 từ ngành rừng [43]. Vấn đề “giảm phát thải từ mất rừng ở các nước đang phát triển và các cách tiếp cận để khuyến khích hành động giảm phát thải” đã được giới thiệu lần đầu tiên tại chương trình làm việc của COP lần 11 tại Montreal (12/2005). Đề xuất này đã nhận được sự ủng hộ rộng rãi của các bên tham gia. Các bên tham gia cũng nhất trí chung về tầm quan trọng của vấn đề mất rừng trong bối cảnh biến đổi khí hậu. Năm 2010, tại COP 16 Cancun, năm nhóm hoạt động thuộc REDD+ đã chính thức được thông qua bao gồm giảm KNK do mất rừng, suy thoái rừng, bảo tồn trữ lượng các bon rừng, quản lý bền vững tài nguyên rừng và tăng cường trữ lượng các bon rừng và vấn đề về an toàn (safeguards) trong việc thực hiện REDD+ cũng đã được nhấn mạnh. Chương trình UN-REDD là một sáng kiến của Liên hợp quốc nhằm giảm phát thải khí nhà kính từ mất rừng và suy thoái rừng tại các nước đang phát triển. Chương trình bắt đầu triển khai từ năm 2008 và được xây dựng từ sức mạnh và chuyên môn của Cơ quan Nông lương của Liên Hợp Quốc (FAO), Chương trình phát triển của Liên Hợp Quốc (UNDP), và Chương trình Môi trường Quốc tế (UNEP). Chương trình UN-REDD hỗ trợ tiến trình REDD+ do các quốc gia thực hiện và thúc đẩy sự tham gia được thông báo và có ý nghĩa từ các bên liên quan, trong đó có các cộng đồng sống phụ thuộc vào rừng, người dân bản địa, thực hiện ở cấp quốc gia và quốc tế. Hiện tại Chương trình UN-REDD đang hỗ trợ 64 sáng kiến thực hiện REDD+ trên toàn thế giới [46]. Để thử nghiệm và thể chế hoá thực hiện REDD, cùng với Bolivia, Campuchia, Cộng hoà dân chủ Công-gô, Indonesia, Panama, Papua New Guinea, Paraguay, Phillipin, Salomon, Tanzania và Zambia, Việt Nam là quốc gia đã được Chương trình REDD của Liên hợp quốc (UN-REDD) lựa chọn và hỗ trợ xây dựng và thực hiện thí điểm chiến lược quốc gia về REDD từ năm 2009. 7 Ở Việt Nam hoạt động REDD+ mới chỉ được thí điểm ở một số địa phương bao gồm Lào Cai, Bắc Kạn, Hà Tĩnh, Lâm Đồng, Bình Thuận và Cà Mau (UNREDD), Kiên Giang (GIZ), Điện Biên (JICA), Thái Nguyên (NORAD), Quảng Bình, Quảng Trị, Đắc Nông (FCPF), Thanh Hóa (USAID), Lai Châu, Sơn La, Hòa Bình (JICA) [1]. 1.1.2.2. Chương trình hành động REDD+ quốc gia (NRAP), Kế hoạch hành động REDD+ cấp tỉnh (PRAP), Kế hoạch hành động REDD+ cấp cơ sở (SiRAP) Là một trong 13 nước được chọn để thực hiện thí điểm các hoạt động của Chương trình UN-REDD toàn cầu, Việt Nam đã soạn thảo và phê duyệt Chương trình Hành động quốc gia REDD+ (NRAP) năm 2012. Chương trình hành động REDD+ cấp quốc gia (NRAP) tại Việt Nam được xây dựng để đáp ứng một trong bốn yêu cầu của UNFCCC đối với các quốc gia có mục đích nhận chi trả dựa trên kết quả. NRAP xây dựng các chính sách, giải pháp và sắp xếp thể chế ở các ngành lĩnh vực cần được thực hiện thành công để đạt được các mục tiêu REDD+. Kế hoạch hành động REDD+ cấp tỉnh (PRAP) sẽ dựa trên các chính sách và giải pháp của NRAP để giải quyết các nguyên nhân mất rừng và suy thoái rừng và rào cản để tăng cường các hoạt động giảm mất rừng và suy thoái rừng ở địa phương. Bằng cách lôi kéo sự tham gia của các bên liên quan vào tiến trình xây dựng, PRAP được mong đợi sẽ tăng cường sự minh bạch, quyền làm chủ và bền vững về mặt xã hội của việc thực hiện các chiến lược REDD+ [3] Các gói giải pháp cấp cơ sở được xác định trong PRAP được thực hiện thông qua các kế hoạch hành động cấp cơ sở (Kế hoạch hành động REDD+ cấp xã). Kế hoạch hành động REDD+ cấp xã tuân thủ tiến trình mở, minh bạch, có sự tham gia để đạt được thỏa thuận với các bên liên quan những người sẽ tham gia hoặc bị ảnh hưởng bởi việc thực hiện các hoạt động REDD. Thông qua tiến trình Kế hoạch hành động REDD+ cấp xã, cộng đồng địa phương xác định các vấn đề liên quan đến quản lý và bảo vệ rừng tại địa phương mình và đề xuất các giải pháp khả thi và thực tế nhất trong đó có các hoạt động phát triển lâm nghiệp và sinh kế. Tiến trình Kế hoạch hành động REDD+ cấp xã tuân theo các nguyên tắc đồng thuận, tự nguyện, trước và được thông tin đầy đủ (FPIC) của UNFCCC để đảm bảo sự 8 tham gia đầy đủ và hiệu quả của các cộng đồng sống phụ thuộc vào rừng, đồng bào dân tộc thiểu số và phụ nữ trong tiến trình xây dựng và thực hiện Kế hoạch hành động REDD+ cấp xã nhằm góp phần đạt được các mục tiêu về quản trị tốt. Mục đích chính của SiRAP là:  Kiểm chứng và đánh giá các nguyên nhân mất rừng và suy thoái rừng, các rào cản đối với quản lý, bảo vệ và phát triển rừng cụ thể ở địa bàn và các gói hoạt động ưu tiên được nêu trong PRAP phù hợp với địa bàn, thông qua cách tiếp cận có sự tham gia một cách dân chủ, công khai, minh bạch.  Nâng cao nhận thức cho các bên liên quan, chủ rừng và người quản lý rừng về REDD+, về bảo vệ và phát triển rừng cũng như các lợi ích lâu dài liên quan.  Đàm phán và đảm bảo sự đóng góp, cam kết của cộng đồng địa phương, chủ rừng/người quản lý rừng, Ủy ban nhân dân (UBND) và các chương trình/dự án liên quan khác ở các địa bàn để thực hiện REDD+.  Đàm phán và xác định các gói lợi ích để thực hiện các gói hoạt động.  Thống nhất về điều kiện thực hiện và giải ngân cho các gói hoạt động.  Thống nhất về giám sát thực hiện các gói hoạt động và đánh giá kết quả thực hiện.  Làm rõ vai trò, trách nhiệm của từng bên (chủ rừng/người quản lý rừng, người dân thôn bản, UBND xã…) trong việc thực hiện và hưởng lợi từ REDD+.  Xây dựng một cơ chế minh bạch để thực hiện chia sẻ lợi ích từ REDD+ dựa vào kết quả thực hiện các gói hoạt động [3]. 1.2. Sự tham gia trong các dự án phát triển và tham gia trong REDD+ 1.2.1. Khái niệm tham gia trong các dự án phát triển Các khái niệm tham gia và các bên liên quan cung cấp cái nhìn khái quát về đối tượng và cách thức họ tham gia trong các chương trình, dự án phát triển. Theo Quỹ đối tác Các bon trong lâm nghiệp (FCPF) và Chương trình UNREDD (2012), các bên liên quan là những nhóm có vai trò/ sự quan tâm/ quyền đối với rừng và những nhóm sẽ bị ảnh hưởng tích cực hoặc tiêu cực bởi các hoạt 9 động của REDD+. Các bên liên quan ở đây là các cơ quan chính phủ, những người sử dụng rừng chính thức và không chính thức, các tổ chức cá nhân, người dân bản địa và các cộng đồng sống phụ thuộc vào rừng khác [41]. Theo Cohen và Uphoff (1977), tham gia bao gồm sự can dự của người dân trong tiến trình ra quyết định, trong thực hiện chương trình, chia sẻ quyền lợi của các chương trình phát triển cũng như trong đánh giá những chương trình này [23]. White (1981) nhấn mạnh yêu cầu cơ bản của sự tham gia trong việc ra quyết định là “sự tham gia chủ động của đông đảo quần chúng trong việc ra quyết định liên quan đến xây dựng hay thực hiện dự án” [42] Theo FAO (1982), sự tham gia của người dân chủ yếu là tạo mối quan hệ với kinh tế và chính trị trong diện rộng xã hội; nó không chỉ là sự can dự trong những hoạt động dự án, mà hơn nữa là tiến trình trong đó người dân nông thôn có khả năng tự tổ chức, thông qua tổ chức của riêng họ, họ có khả năng xác định nhu cầu của mình, chia sẻ thiết kế, thực hiện và lượng giá hành động cùng tham gia [28]. Theo Lisk (1985), sự tham gia phổ biến trong chương trình phát triển và được hiểu là sự tham gia tích cực của cộng đồng trong việc đưa ra và thực hiện các quyết định ở các cấp và hình thức của các hoạt động kinh tế xã hội [31]. Cụ thể hơn, trong bối cảnh của tiến trình lập kế hoạch chính thức, khái niệm tham gia liên quan đến sự tham gia của đông đảo quần chúng trong việc lựa chọn, thực hiện và đánh giá chương trình và dự án nhằm tạo ra những thay đổi về mức sống. Như vậy khái niệm tham gia trong các dự án phát triển hàm ý sự can dự của cộng đồng vào tiến trình của các dự án và chương trình là xây dựng, thực hiện, ra quyết định, chia sẻ quyền lợi các hoạt động của dự án và chương trình. 1.2.2. Phân loại hình thức hoặc mức độ tham gia Nghiên cứu sự tham gia và phân loại mức độ tham gia đã thu hút được sự quan tâm của rất nhiều học giả trên thế giới từ thập kỷ 60 của kế kỷ 21 như Arstein, Uphoff, Pretty và Nancy. Tùy thuộc vào mục đích và kết quả nghiên cứu, các học giả đã phân loại tham gia ở nhiều mức độ khác nhau với những tên gọi khác nhau. Hầu hết các nghiên cứu phân loại mức độ tham gia trên thế giới bắt nguồn từ lý thuyết “nấc thang tham gia” của Sherry R. Arstein (1969). Theo đó, sự tham 10 gia hay sự tham gia của cộng đồng có thể được phân ra ở 3 mức độ gồm: không tham gia, tham gia hình thức, và tham gia thực sự. Khi tham gia thực sự thì sẽ các bên sẽ được đảm bảo về quyền, có được tiếng nói trong các quyết định [21]. Hình 1. 1. Nấc thang tham gia Arstein 1969 Kiểm soát Quyền lực đại diện Tham gia thực sự Đối tác Xoa dịu Tham gia hình thức Tham vấn Thông báo Trị liêu Không tham gia Lôi kéo Theo nghiên cứu về phát triển nông thôn của Uphoff và cộng sự (1979), tham gia được chia thành 4 loại: tham gia trong việc ra quyết định, tham gia trong thực hiện, tham gia trong chia sẻ lợi ích, tham gia trong theo dõi và đánh giá. Hình 1. 2. Phân loại tham gia trong phát triển nông thôn của Uphoff 1979 Ra quyết định Thực hiện Chia sẻ lợi ích Theo dõi và đánh giá Tham gia trong việc ra quyết định: là mức độ tham gia của các bên liên quan trong tiến trình lập kế hoạch và ra quyết định trong các cuộc họp các hoạt động. Tham gia trong triển khai thực hiện kế hoạch: đánh giá mức độ các bên liên quan tham gia tự nguyện hoặc không tự nguyện trong quản lý tài nguyên rừng. Tham gia trong chia sẻ lợi ích: mức độ các bên liên quan tham gia vào phân chia các lợi ích vật chất và kinh tế từ tài nguyên rừng. 11