Tài liệu đánh giá kết quả học tập trong dạy học môn công nghệ bậc trung học phổ thông theo tiếp cận năng lực

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC BÁCH KHOA HÀ NỘI ---oo0oo--- NGÔ VĂN TỚI ĐÁNH GIÁ KẾT QUẢ HỌC TẬP TRONG DẠY HỌC MÔN CÔNG NGHỆ BẬC TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THEO TIẾP CẬN NĂNG LỰC Ngành: Lý luận và phƣơng pháp dạy học Mã số: 9140110 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LÝ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP DẠY HỌC KỸ THUẬT Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. Trần Khánh Đức HÀ NỘI – 2019 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Trong luận án đã sử dụng một phần kết quả của đề tài cấp Bộ “Xây dựng bộ tiêu chí và quy trình đánh giá theo năng lực trong tuyển sinh đại học khối các trƣờng đại học kĩ thuật”, mã số B2015-01-112 mà tác giả tham gia và đã đƣợc sự cho phép của chủ nhiệm đề tài PGS.TS. Trần Khánh Đức. Các số liệu, kết quả nghiên cứu trong luận án là trung thực và chƣa từng đƣợc tác giả khác công bố trong bất cứ công trình nào. Hà Nội, ngày tháng năm 2019 Tác giả luận án GV hƣớng dẫn PGS.TS.Trần Khánh Đức Ngô Văn Tới i LỜI CẢM ƠN Tác giả xin trân trọng cảm ơn Ban Giám hiệu, Phòng Đào tạo, các thầy cô ở Viện Sƣ phạm kĩ thuật, Thƣ viện Tạ Quang Bửu, Trƣờng Đại học Bách khoa Hà Nội đã tận tình giảng dạy, truyền thụ kiến thức, tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tác giả học tập và nghiên cứu tại trƣờng. Với lòng biết ơn chân thành và sâu sắc, em xin gửi lời cảm ơn tới PGS.TS. Trần Khánh Đức đã tận tình hƣớng dẫn và luôn động viên, giúp đỡ em trong quá trình nghiên cứu. Sự hiểu biết sâu sắc về khoa học cũng nhƣ kinh nghiệm của thầy là tiền đề để em đạt đƣợc kết quả này. Tác giả xin cảm ơn các thầy cô tham gia trong đề tài cấp Bộ “Xây dựng bộ tiêu chí và quy trình đánh giá theo năng lực trong tuyển sinh đại học khối các trƣờng đại học kĩ thuật”, mã số B2015-01-112 do PGS.TS. Trần Khánh Đức làm chủ nhiệm và tác giả cũng tham gia, đã giúp đỡ, động viên tác giả. Tác giả cũng xin gửi lời cảm ơn chân thành tới các thầy giáo, các cô giáo, các bạn đồng nghiệp đang dạy môn Công nghệ tại các trƣờng THPT ở Nam Định, Vĩnh Phúc, Phú Thọ đã chia sẻ, giúp đỡ tác giả trong quá trình học tập và nghiên cứu. Xin gửi lời cảm ơn tới các chuyên gia, các thầy cô giáo, các em học sinh đã hợp tác, tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong quá trình nghiên cứu. Cuối cùng, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới cha mẹ, gia đình, ngƣời thân và bạn bè luôn quan tâm, khích lệ, và giúp đỡ để tôi hoàn thành luận án. Tác giả luận án Ngô Văn Tới ii MỤC LỤC LỜI CẢM ĐOAN .......................................................................................................i LỜI CẢM ƠN ........................................................................................................... ii MỤC LỤC ................................................................................................................ iii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT...................................................................................vi DANH MỤC BẢNG ............................................................................................... vii BIỂU ĐỒ ...................................................................................................................ix DANH MỤC HÌNH ...................................................................................................x MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 1. Lý do chọn đề tài .................................................................................................1 2. Mục đích nghiên cứu ...........................................................................................2 3. Khách thể, đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu .....................................................2 3.1.Khách thể nghiên cứu ....................................................................................2 3.2. Đối tƣợng nghiên cứu ...................................................................................2 3.3. Phạm vi nghiên cứu ......................................................................................2 4. Giả thuyết khoa học ............................................................................................. 3 5. Nhiệm vụ và nội dung nghiên cứu ......................................................................3 5.1. Nội dung nghiên cứu.....................................................................................3 5.2. Nhiệm vụ nghiên cứu ....................................................................................3 5.3. Đề xuất các giải pháp hoặc phát triển các ý tƣởng khoa học mới ................3 6. Phƣơng pháp luận và các phƣơng pháp nghiên cứu ............................................4 6.1. Phƣơng pháp luận nghiên cứu ......................................................................4 6.2. Các phƣơng pháp nghiên cứu .......................................................................4 7. Những đóng góp mới của luận án .......................................................................5 7.1. Về lý luận ......................................................................................................5 7.2. Về mặt thực tiễn ............................................................................................ 5 8. Bố cục của luận án ............................................................................................... 5 Chƣơng 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN KIỂM TRA ĐÁNH GIÁ KẾT QUẢ HỌC TẬP MÔN CÔNG NGHỆ THEO TIẾP CẬN NĂNG LỰC Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG ................................................................ 7 1.1. Tổng quan lịch sử nghiên cứu vấn đề ............................................................... 7 1.1.1. Những nghiên cứu về đánh giá kết quả học tập .........................................7 1.1.2. Những nghiên cứu về đánh giá kết quả học tập theo tiếp cận năng lực ....9 1.2. Một số khái niệm cơ bản về đánh giá trong giáo dục .....................................17 1.2.1. Đánh giá và đánh giá trong giáo dục .......................................................17 1.2.2. Đánh giá kết quả học tập .........................................................................18 1.2.3. Năng lực ...................................................................................................20 1.2.4. Đánh giá kết quả học tập theo tiếp cận năng lực .....................................22 1.2.5. Một số khái niệm khác .............................................................................23 1.2.5.1.Chuẩn .....................................................................................................23 1.2.5.2. Chuẩn đánh giá năng lực .....................................................................24 1.2.5.3.Tiêu chí ..................................................................................................25 1.3. Đánh giá kết quả học tập ở trƣờng trung học phổ thông ................................ 25 1.3.1. Vị trí, vai trò, chức năng của đánh giá kết quả học tập ........................... 25 iii 1.3.2. Các cấp độ đo kết quả học tập .................................................................26 1.3.3. Nguyên tắc đánh giá kết quả học tập .......................................................28 1.3.4. Phƣơng pháp, hình thức, công cụ kiểm tra đánh giá kết quả học tập ......28 1.3.5. Yêu cầu đánh giá kết quả học tập ............................................................ 31 1.4. Đánh giá kết quả học tập theo tiếp cận năng lực ở trƣờng trung học phổ thông ............................................................................................................................... 32 1.4.1. Bản chất của đánh giá kết quả học tập theo tiếp cận năng lực ở trƣờng trung học phổ thông ........................................................................................... 32 1.4.2. Nguyên tắc đánh giá kết quả học tập theo tiếp cận năng lực...................33 1.4.3. Đặc điểm, yêu cầu của đánh giá kết quả học tập theo tiếp cận năng lực.33 1.5. Đánh giá kết quả học tập môn Công nghệ ở trung học phổ thông theo tiếp cận năng lực .................................................................................................................34 1.5.1. Định hƣớng đổi mới môn Công nghệ ở trƣờng trung học phổ thông ......34 1.5.2. Những năng lực cần hình thành trong quá trình dạy học môn Công nghệ ở trung học phổ thông ........................................................................................35 1.5.3. Xác định chuẩn đánh giá kết quả học tập theo tiếp cận năng lực ............36 1.5.4. Những yếu tố ảnh hƣởng đánh giá kết quả học tập theo tiếp cận năng lực ........................................................................................................................... 42 1.5.5. Lợi ích và thách thức đánh giá kết quả học tập môn Công nghệ theo tiếp cận năng lực .......................................................................................................43 1.5.6. Quy trình đánh giá kết quả học tập môn Công nghệ ở trƣờng trung học phổ thông theo tiếp cận năng lực .......................................................................44 1.6. Thực trạng kiểm tra đánh giá kết quả học tập môn Công nghệ ở trƣờng trung học phổ thông theo tiếp cận năng lực ....................................................................46 1.6.1. Mục đích khảo sát thực trạng ...................................................................46 1.6.2. Phạm vi và đối tƣợng khảo sát .................................................................46 1.6.3. Phƣơng pháp và công cụ khảo sát ........................................................... 46 1.6.4. Kết quả khảo sát và đánh giá ...................................................................47 Kết luận chƣơng 1 ...................................................................................................54 Chƣơng 2. THIẾT KẾ BÀI KIỂM TRA ĐÁNH GIÁ KẾT QUẢ HỌC TẬP MÔN CÔNG NGHỆ - PHẦN CÔNG NGHIỆP THEO TIẾP CẬN NĂNG LỰC Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG .......................................................... 56 2.1. Phân tích chƣơng trình môn Công nghệ - phần công nghiệp ở trƣờng Trung học phổ thông hiện hành........................................................................................56 2.1.1. Mục tiêu môn Công nghệ - phần công nghiệp.........................................56 2.1.2. Cấu trúc nội dung môn Công nghệ - phần công nghiệp .......................... 56 2.1.3. Đặc điểm môn Công nghệ - phần công nghiệp .......................................58 2.1.4. Khả năng vận dụng đánh giá kết quả học tập theo tiếp cận năng lực trong dạy học môn Công nghệ - phần công nghiệp ....................................................59 2.2. Xác định chuẩn đánh giá kết quả học tập theo tiếp cận năng lực trong dạy học môn Công nghệ - phần công nghiệp ......................................................................60 2.2.1. Xác định chuẩn đánh giá năng lực nhận thức công nghệ ........................60 2.2.2. Xác định chuẩn đánh giá năng lực giao tiếp công nghệ .........................70 2.2.3. Xác định chuẩn đánh giá năng lực thiết kế kĩ thuật .................................77 2.2.4. Xác định chuẩn đánh giá năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo công nghệ ....................................................................................................................86 iv 2.2.5. Xác định chuẩn đánh giá năng lực sử dụng công nghệ ........................... 97 2.2.6. Xác định chuẩn đánh giá năng lực đánh giá và lựa chọn công nghệ .......99 2.3. Xây dựng công cụ đánh giá kết quả học tập theo tiếp cận năng lực trong dạy học môn Công nghệ - phần công nghiệp .............................................................100 2.4. Đánh giá kết quả học tập môn Công nghệ - phần công nghiệp theo tiếp cận năng lực bằng phƣơng pháp trắc nghiệm đồ họa.................................................106 2.5. Thiết kế đề kiểm tra đánh giá kết quả học tập theo tiếp cận năng lực trong dạy học môn Công nghệ - phần công nghiệp ......................................................109 2.6. Giải thích kết quả qua việc đánh giá kết quả học tập môn Công nghệ - phần công nghiệp theo tiếp cận năng lực .....................................................................119 Kết luận chƣơng 2 .................................................................................................123 Chƣơng 3. KIỂM NGHIỆM VÀ ĐÁNH GIÁ....................................................124 3.1 Khái quát về quá trình thực nghiệm ..............................................................124 3.1.1. Mục đích thực nghiệm ...........................................................................124 3.1.2. Nhiệm vụ thực nghiệm ..........................................................................124 3.2. Phƣơng pháp thực nghiệm ............................................................................124 3.2.1. Đối tƣợng thực nghiệm ..........................................................................124 3.2.2. Nội dung thực nghiệm ...........................................................................125 3.2.3. Giả thuyết thực nghiệm..........................................................................125 3.2.4. Tiến trình thực nghiệm ..........................................................................125 3.2.5 Kết quả thực nghiệm ...............................................................................127 3.3. Phƣơng pháp chuyên gia ..............................................................................133 3.3.1. Mục đích ................................................................................................133 3.3.2. Đối tƣợng xin ý kiến chuyên gia ...........................................................133 3.3.3. Nội dung và phƣơng pháp tiến hành ......................................................133 3.3.4. Đánh giá kết quả ....................................................................................134 Kết luận chƣơng 3 .................................................................................................137 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ .......................................................................138 1. Kết luận ...........................................................................................................138 2. Khuyến nghị ....................................................................................................139 DANH MỤC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ .....................................................140 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................141 PHỤ LỤC v DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT Viết tắt CN ĐC ĐGKQHT ĐHSP GQVĐ GV HT HS KT KQHT KTĐG NL PPDH THPT TN Viết đầy đủ Công nghệ Đối chứng Đánh giá kết quả học tập Đại học sƣ phạm Giải quyết vấn đề Giáo viên Học tập Học sinh Kỹ thuật Kết quả học tập Kiểm tra đánh giá Năng lực Phƣơng pháp dạy học Trung học phổ thông Thực nghiệm vi DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1 Bảng mô tả quan hệ giữa mức năng lực và thành tố, hành vi....................39 Bảng 1.2 Bảng kết quả phân tích và xử lí câu hỏi theo mô hình IRT .......................40 Bảng 1.3 Kĩ năng đo lƣờng của các câu hỏi theo từng thành tố ............................... 41 Bảng 1.4 Rubric đề kiểm tra đánh giá năng lực đƣợc xây dựng có dạng sau ...........45 Bảng 2.1 Chỉ số hành vi trong năng lực nhận thức công nghệ .................................60 Bảng 2.2 Đƣờng phát triển năng lực nhận thức công nghệ .......................................61 Bảng 2.3 Lồng ghép năng lực nhận thức công nghệ vào nội dung dạy học môn Công nghệ ........................................................................................................................... 62 Bảng 2.4 Dự thảo chuẩn năng lực nhận thức công nghệ ..........................................64 Bảng 2.5 Mô tả mối quan hệ giữa mức độ năng lực với hành vi, thành tố ...............65 Bảng 2.6 Bảng kết quả phân tích độ khó theo mô hình IRT .....................................69 Bảng 2.7 Chỉ số hành vi trong năng lực giao tiếp công nghệ ...................................70 Bảng 2.8 Phác họa đƣờng phát triển năng lực giao tiếp công nghệ .......................... 71 Bảng 2.9 Rubric lồng ghép năng lực giao tiếp công nghệ vào nội dung môn Công nghệ ........................................................................................................................... 72 Bảng 2.10 Rubric mô tả dự thảo mức độ năng lực ...................................................73 Bảng 2.11 Quan hệ giữa mức độ năng lực với thành tố và hành vi .......................... 73 Bảng 2.12 Các chỉ số thống kê bài test đo lƣờng năng lực thiết kế kĩ thuật .............76 Bảng 2.13 Chỉ số hành vi trong năng lực thiết kế kĩ thuật ........................................78 Bảng 2.14 Phác thảo đƣờng phát triển năng lực thiết kế kĩ thuật ............................. 79 Bảng 2.15 Rubric lồng ghép năng lực thiết kế kĩ thuật vào nội dung môn học ........80 Bảng 2.16 Dự kiến chuẩn năng lực thiết kế kĩ thuật .................................................81 Bảng 2.17 Mô tả mối quan hệ giữa mức độ năng lực với hành vi, thành tố .............82 Bảng 2.18 Các chỉ số thống kê bài test đo lƣờng năng lực thiết kế kĩ thuật .............85 Bảng 2.19 Chỉ số hành vi của các thành tố/kĩ năng thành phần của năng lực ..........87 Bảng 2.20 Các mức độ phát triển năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo ...............88 Bảng 2.21 Rubric lồng ghép năng lực GQVĐ và sáng tạo vào quá trình dạy học môn Công nghệ .........................................................................................................90 Bảng 2.22 Chuẩn đánh giá năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo .......................... 92 Bảng 2.23 Mô tả mối quan hệ giữa mức năng lực với thành tố, hành vi ..................93 Bảng 2.24 Các chỉ số thống kê bài test đo lƣờng năng lực GQVĐ và sáng tạo .......97 Bảng 2.25 Chuẩn đánh giá năng lực sử dụng công nghệ ..........................................98 Bảng 2.26 Chuẩn đánh giá năng lực lựa chọn và đánh giá công nghệ ...................100 vii Bảng 2.27 Rubic ma trận đề kiểm tra đánh giá năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo ............................................................................................................................110 Bảng 2.28 Rubric thang đánh giá năng lực trong đề kiểm tra ................................111 Bảng 2.29 Rubric ma trận đề kiểm tra đánh giá......................................................113 Bảng 2.30 Rubric thang đánh giá năng lực trong đề kiểm tra ................................117 Bảng 2.31Mẫu báo cáo sự phát triển một loại năng lực..........................................120 Bảng 2.32 Mẫu báo cáo sự phát triển của nhiều loại năng lực ...............................121 Bảng 2.33 Báo cáo kết quả sự phát triển năng lực học sinh trong lớp học .............122 Bảng 3.1 Bảng phân phối tần suất mức độ các NL của học sinh lớp TN và ĐC trƣớc TN............................................................................................................................127 Bảng 3.2 Bảng kiểm định t-test kết quả đo lƣờng năng lực của Hs lớp TN và lớp ĐC .................................................................................................................................128 Bảng 3.3 Bảng phân phối tần suất mức độ các NL của lớp TN và ĐC sau thực nghiệm .....................................................................................................................130 Bảng 3.4 Bảng kiểm định t-test kết đo lƣờng năng lực của học sinh .....................131 viii BIỂU ĐỒ Biểu đồ 3.1 Điểm trung bình các năng lực của học sinh ........................................129 Biểu đồ 3.2 Điểm trung bình các năng lực của học sinh lớp TN và ĐC sau thực nghiệm .....................................................................................................................131 ix DANH MỤC HÌNH Hình 1.1 Diễn giải tiêu chí nhƣ đƣờng phát triển năng lực ......................................12 Hình 1.2 Sơ đồ các mức độ phát triển năng lực của Glaser ......................................13 Hình 1.3 Các phƣơng pháp kiểm tra đánh giá .......................................................... 28 Hình 1.4 Quy trình xây dựng chuẩn đánh giá năng lực trong dạy học môn Công nghệ ........................................................................................................................... 37 Hình 1.5 Mô hình lồng ghép năng lực vào nội dung môn Công nghệ ......................38 Hình 1.6 Đồ thị thiết kế nhiệm vụ/câu hỏi đo lƣờng năng lực ..................................39 Hình 1.7 Xác định điểm cắt trên thang đo độ khó của các nhiệm vụ/câu hỏi...........41 Hình 1.8 Quy trình đánh giá kết quả học tập môn Công nghệ theo tiếp cận năng lực ...................................................................................................................................44 Hình 2.1 Cấu trúc năng lực nhận thức công nghệ .....................................................61 Hình 2.2 Đƣờng phát triển năng lực nhận thức công nghệ .......................................62 Hình 2.3 Cấu trúc năng lực giao tiếp công nghệ .......................................................70 Hình 2.4 Đƣờng phát triển năng lực giao tiếp công nghệ .........................................71 Hình 2.5 Cấu trúc năng lực thiết kế kĩ thuật ............................................................. 78 Hình 2.6 Đƣờng phát triển năng lực thiết kế kĩ thuật ...............................................79 Hình 2.7 Cấu trúc năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo công nghệ ......................87 Hình 2.8 Đƣờng phát triển năng lực giải quyết vấn đề phác thảo ............................ 89 Hình 2.9 Cấu trúc năng lực sử dụng công nghệ ........................................................98 Hình 2.10 Cấu trúc năng lực đánh giá và lựa chọn công nghệ .................................99 Hình 2.11 Sơ đồ khối bằng chứng mức độ năng lực qua các hành vi cơ bản .........102 x MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Ngày nay với sự phát triển của khoa học kỹ thuật và công nghệ hiện đại, lƣợng tri thức khoa học tăng lên theo cấp số nhân, khoảng cách giữa phát minh lý thuyết và ứng dụng chúng trong thực tế ngày càng rút ngắn lại, đòi hỏi nền giáo dục nƣớc nhà cần phải đổi mới mạnh mẽ nhằm tạo ra những con ngƣời có đủ phẩm chất và năng lực thích ứng với nền kinh tế thị trƣờng, tham gia phát triển kinh tế, văn hoá xã hội một cách bền vững. Để đạt đƣợc mục tiêu đó, ngành giáo dục cần phải đổi mới toàn diện, triệt để về nội dung, chƣơng trình, phƣơng pháp và hình thức giáo dục đào tạo trong đó kiểm tra đánh giá là khâu then chốt của đổi mới. Nghị quyết 29-NQ/TW về Đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trƣờng định hƣớng XHCN và hội nhập quốc tế đƣợc Hội nghị Trung ƣơng 8 khóa XI thông qua ngày 04/11/2013 trong phần nhiệm vụ và giải pháp đã chỉ rõ: “Đổi mới căn bản hình thức và phƣơng pháp thi, kiểm tra và đánh giá kết quả giáo dục, đào tạo, bảo đảm trung thực, khách quan. Việc thi, kiểm tra và đánh giá kết quả giáo dục, đào tạo cần từng bƣớc theo các tiêu chí tiên tiến đƣợc xã hội và cộng đồng giáo dục thế giới tin cậy và công nhận. Phối hợp sử dụng kết quả đánh giá trong quá trình học với đánh giá cuối kỳ, cuối năm học; đánh giá của ngƣời dạy với tự đánh giá của ngƣời học; đánh giá của nhà trƣờng với đánh giá của gia đình và xã hội”. Chƣơng trình hành động của Chính phủ thực hiện Nghị quyết 29-NQ/TW đã nêu: “Đổi mới hình thức, phƣơng pháp thi, kiểm tra và đánh giá kết quả giáo dục theo hƣớng đánh giá năng lực ngƣời học; kết hợp đánh giá cả quá trình với đánh giá cuối học kỳ, cuối năm học theo mô hình của các nƣớc có nền giáo dục phát triển”. Vậy, thế nào là đánh giá theo hƣớng tiếp cận năng lực học sinh? Công tác khảo thí và kiểm định chất lƣợng giáo dục cần có những đổi mới nhƣ thế nào để đạt đƣợc mục tiêu đổi mới căn bản theo hƣớng đó? Đánh giá kết quả học tập (ĐGKQHT) của học sinh (HS) là một mắt xích quan trọng trong quá trình dạy học. Đánh giá (ĐG) có hệ thống, bám sát mục tiêu dạy học sẽ cung cấp kịp thời những thông tin cần thiết giúp học sinh tự điều chỉnh hoạt động học và giáo viên (GV) có thông tin phản hồi để điều chỉnh hoàn thiện hoạt động dạy, từ đó nâng cao chất lƣợng dạy học trong nhà trƣờng phổ thông. Định hƣớng đổi mới chƣơng trình, sách giáo khoa phổ thông ở Việt Nam cũng khẳng định phát triển năng lực và phẩm chất ngƣời học là yếu tố quan trọng nhất. Tiếp cận theo định hƣớng năng lực cần phải xuất phát từ những năng lực cần thiết cho hiện 1 tại và tƣơng lai gắn với từng lĩnh vực. Vì vậy việc đánh giá kết quả học tập theo định hƣớng năng lực phải gắn với từng môn học cụ thể, phải xác định rõ những năng lực cần thiết trong lĩnh vực môn học. Môn học Công nghệ là môn học bắt buộc trong chƣơng trình trung học phổ thông. Đây là môn học gắn liền với thực tiễn sản xuất hàng hóa, cung cấp dịch vụ. Là môn học có mối quan hệ chặt chẽ với khoa học. Nếu khoa học là hƣớng tới khám phá, tìm hiểu, giải thích thế giới, thì công nghệ là dựa trên những thành tựu của khoa học tạo ra các sản phẩm dịch vụ công nghệ để giải quyết các vấn đề đặt ra trong thực tiễn, cải tạo thế giới, định hình môi trƣờng sống của con ngƣời. Nội dung môn Công nghệ rộng, đa dạng thuộc nhiều lĩnh vực kĩ thuật, công nghệ khác nhau nhƣ cơ khí, xây dựng, điện, điện tử. Môn Công nghệ cũng có quan hệ với nhiều môn học khác ở trƣờng trung học phổ thông nhƣ Toán, Vật lí, Hóa học, Sinh học... Đây là một lợi thế lớn cho việc dạy học kiểm tra đánh giá theo tiếp cận năng lực. Tuy nhiên hoạt động kiểm tra đánh giá kết quả học tập của học sinh trung học phổ thông (THPT) nói chung và môn Công nghệ nói riêng còn nhiều hạn chế và bất cập đòi hỏi cần có những nghiên cứu chuyên sâu để khắc phục. Từ những lí do trên, đề tài nghiên cứu “Đánh giá kết quả học tập trong dạy học môn Công nghệ bậc trung học phổ thông theo tiếp cận năng lực ” đƣợc lựa chọn với mong muốn góp phần nâng cao chất lƣợng đánh giá kết quả học tập môn Công nghệ ở trƣờng THPT. 2. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn về kiểm tra đánh giá kết quả học tập theo tiếp cận năng lực trong dạy học môn Công nghệ ở THPT, trên cơ sở đó đề xuất quy trình xác định chuẩn và bộ tiêu chí, quy trình kiểm tra đánh giá kết quả học tập theo tiếp cận năng lực trong dạy học môn Công nghệ ở trƣờng THPT. 3. Khách thể, đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1.Khách thể nghiên cứu Quá trình dạy và học môn Công nghệ ở trƣờng THPT. 3.2. Đối tƣợng nghiên cứu Các biện pháp đánh giá kết quả học tập theo tiếp cận năng lực trong dạy học môn học Công nghệ ở trƣờng THPT. 3.3. Phạm vi nghiên cứu + Xác định chuẩn, tiêu chí và quy trình, công cụ đánh giá kết quả học tập môn Công nghệ - phần công nghiệp ở trƣờng THPT theo tiếp cận năng lực. + Về phạm vi nội dung thực nghiệm: Thiết kế và thử nghiệm bài kiểm tra mẫu và hỏi ý kiến chuyên gia, các thầy, cô đang trực tiếp giảng dạy môn học. 2 + Về địa bàn nghiên cứu: Một số trƣờng THPT ở tỉnh Nam Định, Vĩnh Phúc và Phú Thọ . + Về phạm vi đối tƣợng thực nghiệm: Giáo viên, học sinh trong dạy học môn Công nghệ - phần công nghiệp. + Về thời gian nghiên cứu: Từ năm 2015 đến năm 2019. 4. Giả thuyết khoa học Nếu xây dựng đƣợc khung chuẩn năng lực và bộ tiêu chí, quy trình đánh giá kết quả học tập theo tiếp cận năng lực trong dạy học môn Công nghệ và áp dụng vào quá trình dạy học môn công nghệ cấp THPT thì sẽ đánh giá đƣợc kết quả học tập theo năng lực của học sinh, qua đó góp phần nâng cao hiệu quả, chất lƣợng dạy học môn Công nghệ ở THPT đáp ứng nhu cầu đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục phổ thông. 5. Nhiệm vụ và nội dung nghiên cứu 5.1. Nội dung nghiên cứu - Nghiên cứu cơ sở lý luận về kiểm tra đánh giá kết quả học tập, kiểm tra đánh giá kết quả học tập theo tiếp cận năng lực trong dạy học môn Công nghệ ở trƣờng THPT. - Nghiên cứu phân tích mục tiêu, nội dung chƣơng trình môn học Công nghệ ở trƣờng THPT. Xác định các năng lực cốt lõi và chuẩn năng lực. - Nghiên cứu và đánh giá thực trạng công tác kiểm tra đánh giá kết quả học tập trong dạy học môn học Công nghệ ở trƣờng THPT. 5.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Xây dựng cơ sở lí luận về kiểm tra đánh giá KQHT môn Công nghệ ở trƣờng THPT theo tiếp cận năng lực. - Khảo sát và đánh giá thực trạng việc kiểm tra đánh giá KQHT môn Công nghệ ở trƣờng THPT theo tiếp cận năng lực. - Đề xuất các biện pháp kiểm tra đánh giá kết quả học tập theo tiếp cận năng lực trong dạy học môn Công nghệ ở trƣờng THPT. - Tổ chức kiểm nghiệm và đánh giá kết quả nghiên cứu 5.3. Đề xuất các giải pháp hoặc phát triển các ý tƣởng khoa học mới - Đề xuất quy trình xác định chuẩn năng lực, bộ tiêu chí và quy trình đánh giá kết quả học tập theo tiếp cận năng lực trong dạy học môn Công nghệ trƣờng THPT. - Đề xuất phƣơng pháp thiết kế công cụ kiểm tra đánh giá theo tiếp cận năng lực trong dạy học môn Công nghệ ở THPT. - Đề xuất phƣơng pháp kiểm tra đánh giá theo tiếp cận năng lực trong dạy học môn Công nghệ bằng trắc nghiệm đồ họa. 3 - Đề xuất cách thức tiến hành kiểm tra, đánh giá theo tiếp cận năng lực trong dạy học Công nghệ. - Đề xuất cách thức giải thích, báo cáo kết quả học tập trong kiểm tra đánh giá theo tiếp cận năng lực. 6. Phƣơng pháp luận và các phƣơng pháp nghiên cứu 6.1. Phƣơng pháp luận nghiên cứu Đề tài này dựa trên các quan điểm phƣơng pháp luận nghiên cứu nhƣ sau: - Phƣơng pháp luận duy vật biện chứng và lịch sử: Xem xét các sự vật, hiện tƣợng trong quá trình vận động, phát triển với các mối quan hệ tác động qua lại lẫn nhau và trong các giai đoạn, bối cảnh lịch sử cụ thể. - Tiếp cận hệ thống - cấu trúc: Quá trình đánh giá KQHT môn Công nghệ là một hệ thống gồm nhiều thành tố có liên quan mật thiết với nhau nhƣ: mục tiêu đánh giá, nội dung đánh giá, chuẩn năng lực cần đánh giá, công cụ đánh giá, giải thích kết quả đánh giá. Đồng thời quá trình đánh giá lại là một khâu của quá trình dạy học và có quan hệ chặt chẽ với quá trình dạy học. Vì vậy nghiên cứu về đánh giá KQHT môn Công nghệ phải dựa trên cách tiếp cận hệ thống – cấu trúc. - Tiếp cận thực tiễn: Những năng lực công nghệ cần hình thành cho học sinh là những năng lực gắn liền với thực tiễn cuộc sống hàng ngày, cũng nhƣ định hƣớng nghề nghiệp của các em. Do vậy đánh giá KQHT môn Công nghệ ở trƣờng THPT phải hƣớng tới thực tiễn và định hƣớng nghề nghiệp. - Tiếp cận năng lực: Các năng lực thƣờng thể hiện qua các hoạt động cụ thể. Vì vậy đánh giá KQHT môn Công nghệ theo tiếp cận năng lực là đánh giá sự thể hiện các năng lực công nghệ của học sinh qua các hoạt động cụ thể theo mục tiêu môn học, gắn liền với cuộc sống thực tiễn và định hƣớng nghề nghiệp sau này. 6.2. Các phƣơng pháp nghiên cứu 6.2.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lý luận - Phân tích, tổng hợp, hệ thống hóa, khái quát hóa các nguồn tài liệu, tƣ liệu, thông tin khoa học để xây dựng cơ sở lý thuyết cho đề tài. - Đồng thời nhằm mục đích nhận thức đầy đủ và sâu sắc hơn về các phạm trù lý luận có liên quan đến đề tài, lấy đó làm cơ sở tiến hành nghiên cứu thực trạng. 6.2.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn - Phương pháp điều tra bằng phiếu hỏi: Đây là một trong những phƣơng pháp chính của đề tài. Sử dụng phiếu hỏi giáo viên, học sinh để khảo sát thực trạng về đánh giá kết quả học tập và đánh giá kết quả học tập của học sinh theo năng lực trong dạy học môn Công nghệ ở THPT. - Phương pháp quan sát sư phạm: Việc quan sát đƣợc tiến hành trên khách thể nghiên cứu thông qua giảng dạy, dự giờ và làm việc trong lớp học. Các thông tin 4 thu đƣợc từ phƣơng pháp này sẽ sử dụng để bổ sung, chính xác hóa cho kết quả của phƣơng pháp điều tra. - Phương pháp phỏng vấn: Mục đích của việc sử dụng phƣơng pháp này là thu thập thêm thông tin từ phía giáo viên, học sinh, nhà quản lý để có hiểu biết cụ thể và đánh giá thực tế hơn về các nội dung nghiên cứu. - Phương pháp lấy ý kiến chuyên gia: Đây là phƣơng pháp đƣợc sử dụng để xin ý kiến các nhà khoa học, cán bộ quản lý, giáo viên có trình độ cao và kinh nghiệm thực tiễn phong phú về các đề xuất và kết quả nghiên cứu của luận án . - Phương pháp kiểm nghiệm sư phạm: Sử dụng phƣơng pháp này để kiểm chứng tính phù hợp, khả thi của các biện pháp đề xuất của luận án. 6.2.3. Nhóm các phương pháp hỗ trợ - Phương pháp ứng dụng các công cụ: Các phần mềm ứng dụng trong kiểm tra đánh giá. - Phương pháp thống kê toán học: Sử dụng phƣơng pháp thống kê Toán học trong khoa học giáo dục để xử lý các kết quả điều tra và thực nghiệm sƣ phạm làm cơ sở cho các nhận xét, đánh giá kết quả của luận án với sự hỗ trợ của các phần mềm SPSS, Conquest, Quest. 7. Những đóng góp mới của luận án 7.1. Về lý luận - Góp phần làm sáng tỏ cơ sở lý luận về kiểm tra đánh giá, kiểm tra đánh giá kết quả học tập của học sinh ở trƣờng THPT theo tiếp cận năng lực trong dạy học môn Công nghệ, bổ sung và làm phong phú thêm lý luận kiểm tra đánh giá KQHT của học sinh THPT theo tiếp cận năng lực. - Xác định chuẩn năng lực, quy trình chung để thiết kế câu hỏi/ bài tập, bài thi/kiểm tra đánh giá theo tiếp cận năng lực trong dạy học Công nghệ ở THPT. 7.2. Về mặt thực tiễn - Xác định đƣợc khung chuẩn năng lực và bộ tiêu chí, quy trình kiểm tra đánh giá KQHT, bộ công cụ kiểm tra đánh giá KQHT, cách thức giải thích KQHT theo tiếp cận năng lực trong dạy học môn Công nghệ trƣờng THPT. - Vận dụng đƣợc khung chuẩn năng lực, bộ tiêu chí, quy trình đánh giá kết quả học tập của học sinh theo tiếp cận năng lực trong thực tiễn dạy học môn Công nghệphần Công nghiệp ở trƣờng THPT. 8. Bố cục của luận án Ngoài phần mở đầu và kết luận, bố cục luận án gồm ba chƣơng: Chƣơng 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn kiểm tra đánh giá kết quả học tập môn công nghệ theo tiếp cận năng lực ở trƣờng trung học phổ thông. 5 Chƣơng 2: Thiết kế công cụ đánh giá kết quả học tập môn Công nghệ - phần Công nghiệp ở trƣờng trung học phổ thông theo tiếp cận năng lực. Chƣơng 3: Kiểm nghiệm và đánh giá. Kết luận và khuyến nghị Tài liệu tham khảo Phụ lục 6 Chƣơng 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN KIỂM TRA ĐÁNH GIÁ KẾT QUẢ HỌC TẬP MÔN CÔNG NGHỆ THEO TIẾP CẬN NĂNG LỰC Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG 1.1. Tổng quan lịch sử nghiên cứu vấn đề 1.1.1. Những nghiên cứu về đánh giá kết quả học tập * Trên thế giới Trong lịch sử phát triển của hoạt động giáo dục nói chung và hoạt động dạy học nói riêng, vấn đề đánh giá ngƣời học mà chủ yếu là đánh giá kết quả học tập ra đời từ lâu. Đánh giá kết quả học tập cũng đƣợc chia ra làm nhiều loại theo các cấp độ (level) khác nhau, mức độ thấp nhất là đánh giá ở lớp học, mức độ cao là đánh giá ở cấp độ quốc gia và quốc tế. Ở cấp độ lớp học, các nghiên cứu và đánh giá kết quả học tập cũng rất đa dạng với nhiều quan điểm và nhiều xu hƣớng, phƣơng diện nghiên cứu khác nhau. Trong quá trình dạy học, đánh giá kết quả học tập là một khâu quan trọng nhằm đo mức độ đạt mục tiêu dạy học và mang tính chất định hƣớng. Với mỗi cách đánh giá kết quả học tập sẽ dẫn tới một xu hƣớng dạy học tƣơng ứng. Trƣớc thập niên 1990, chƣơng trình dạy học của hầu hết các nƣớc trên thế giới đi theo hƣớng tiếp cận nội dung. Đặc điểm cơ bản của dạy học định hƣớng nội dung là chú trọng đến truyền thụ cho ngƣời học hệ thống các tri thức khoa học về nhiều lĩnh vực khác nhau theo các môn học đã đƣợc quy định trong chƣơng trình dạy học. Với cách tiếp cận này việc kiểm tra đánh giá kết quả học tập chủ yếu là đánh giá khả năng ghi nhớ và tái hiện nội dung đã học của ngƣời học. Những công trình nghiên cứu về đánh giá tri thức của học sinh ở Liên Xô (cũ) xuất hiện từ những năm 30 – 40 của thế kỉ XX. Tác giả N.P.Arkhalghelxki về “Kiểm tra và đánh giá tri thức học sinh các trƣờng tiểu học và trung học” năm 1938 đã đƣa ra hệ thống phƣơng pháp đánh giá tri thức của học sinh với những nhân tố cơ bản ảnh hƣởng sâu sắc đến vấn đề chất lƣợng đánh giá [1]. Nghiên cứu của X.V.Ivanov[1] trong “Kiểm tra và đánh giá kết quả học tập của học sinh” cũng đã đề cập đến các vấn đề về vị trí, tầm quan trọng của đánh giá tri thức, kỹ năng, kỹ xảo. Tác giả đã đƣa ra những tiêu chuẩn chung của việc đánh giá tri thức. Các tác giả I.A.Papakhtrian, R.P.Krirosava[1] nghiên cứu về các nguyên tắc cơ bản trong kiểm tra, đánh giá tri thức của học sinh nhƣ: nguyên tắc đảm bảo tính hệ thống, liên 7 tục; nguyên tắc đảm bảo tính khách quan…; A.Iakolev – L.G[1] nghiên cứu về tính khách quan cho điểm giáo viên. Gắn liền với đánh giá KQHT là sự kiểm tra vì nó là một trong những phƣơng tiện quan trọng để đánh giá. Có nhiều công trình nghiên cứu về vấn đề kiểm tra, đặc biệt là về việc xây dựng và sử dụng trắc nghiệm trong kiểm tra đánh giá kết quả học tập. Terman Lewis Madison (1877 -1956) đã soạn thảo hàng loạt các bài thi trắc nghiệm áp dụng cho học sinh Mỹ đƣợc gọi là bài thi trắc nghiệm Stanford – Binet vào năm 1916 [2]. Năm 1956, Benjamin Bloom và các đồng nghiệp của mình đã đƣa ra các mục tiêu giáo dục một cách cụ thể với 3 lĩnh vực: nhận thức, tâm vận và tình cảm. Mỗi lĩnh vực này lại đƣợc chia nhỏ thành các mục tiêu cụ thể có các mức độ từ thấp đến cao. Trong các lĩnh vực này thì nhận thức đƣợc quan tâm hơn cả, và trắc nghiệm là một phƣơng pháp phổ biến dùng để đo lƣờng lĩnh vực này. Các công trình của Q. Stodola và K. Stordahl [3]; của R. L . Ebel[4]; của B. L. Howard[5]; Patrick Grinffin[6]; Philippet.C[7]. Các công trình này đi vào nghiên cứu các trắc nghiệm dùng trong lớp học và trắc nghiệm tiêu chuẩn hoá, ƣu điểm và hạn chế của nó, những kĩ thuật cơ bản về đo lƣờng kết quả học tập bằng trắc nghiệm. Năm 1963, Robert Glaser[8] đã phân biệt hai loại test là test tiêu chí và test mức chuẩn, trong đó test tiêu chí nhằm so sánh thành tích của học sinh với hệ thống tiêu chí đã quy định, còn test mức chuẩn thì nhằm so sánh mức học tập của học sinh với nhau. Việc này đã làm thay đổi quan niệm về đánh giá trong giáo dục, làm cho đánh giá có một bƣớc phát triển mới. Một số công trình đã sử dụng toán học thống kê để phân tích giá trị các điểm số thu đƣợc nhằm giúp cho đánh giá đƣợc chính xác. Nhƣ vậy các công trình về đánh giá kết quả học tập trƣớc những năm 1990 rất phong phú nhƣng chỉ tập trung đánh giá khả năng ghi nhớ tri thức của ngƣời học mà ít hoặc chƣa quan tâm đến ngƣời học vận dụng tri thức đó nhƣ thế nào. Đây cũng chính là nhƣợc điểm lớn của dạy học theo tiếp cận nội dung, thƣờng mang tính “hàn lâm”, nặng về lí thuyết. * Ở Việt Nam Ở nƣớc ta, trong thời kỳ xây dựng CNXH ở miền Bắc, đƣợc tiếp thu nền khoa học giáo dục XHCN tiến bộ lúc bấy giờ, các nhà giáo dục học Việt Nam đã tiến hành nghiên cứu những vấn đề lý luận chung của giáo dục học dƣới ánh sáng của nghị quyết Đại hội Đảng lần thứ ba, trong đó có vấn đề về lý luận của kiểm tra và đánh giá kết quả học tập của học sinh. Sau này nhiều tác giả đã tiếp thu và đi sâu nghiên cứu những vấn đề lý luận chung và những vấn đề lý luận cụ thể liên quan đến việc đánh giá kết quả học tập nhƣ Trần Bá Hoành[9] nghiên cứu về lý thuyết đánh giá trong giáo dục. Tác giả đã 8 trình bày lý thuyết chung về kiểm tra đánh giá trong giáo dục. Trong đó có trình bày về đánh giá kết quả học tập của học sinh. Đã hệ thống hóa các phƣơng pháp kiểm tra đánh giá, cách thức tổ chức kiểm tra đánh giá. Lâm Quang Thiệp[10], Hà Thị Đức[11] nghiên cứu về vấn đề đảm bảo tính khách quan trong kiểm tra đánh giá kết quả học tập của học sinh. Tác giả đã nghiên cứu đề xuất hình thức tổ chức kiểm tra đánh giá kết quả học tập của học sinh THPT đảm bảo tính chính xác, sự trung thực trong kiểm tra, phản ánh đúng trình độ khả năng của học sinh. Điều này có ý nghĩa hết sức quan trọng trong quá trình dạy học ở THPT bởi nếu kiểm tra đánh giá không khách quan thì sẽ không đảm bảo tính công bằng giữa các học sinh, làm cho các em không tin vào kết quả đánh giá. Điều này sẽ tác động rất lớn đến quá trình học tập. Trần Khánh Đức đã trình bày xu hƣớng phát triển dạy học hiện đại, phân tích các quan điểm và ƣu, nhƣợc điểm của các phƣơng pháp cơ bản đánh giá kết quả học tập cùng bảng phân mức đánh giá theo B.B Loom. Nhiều tác giả lại đi vào nghiên cứu những vấn đề cụ thể của đánh giá nhƣ vấn đề xây dựng và sử dụng câu hỏi kiểm tra để đánh giá KQHT của Nguyễn Đình Chỉnh[12]; nghiên cứu quy trình xây dựng để kiểm tra đánh giá KQHT của học sinh phổ thông của Lê Thị Mỹ Hà [13]; các công trình nghiên cứu về trắc nghiệm khách quan của Dƣơng Thiệu Tống[14]; Nguyễn Phụng Hoàng[15]; Lƣu Xuân Mới[16]; Lâm Quang Thiệp[10]; Nguyễn Hoàng Bảo Thanh[17]…Các công trình của các tác giả nêu trên nghiên cứu về đánh giá KQHT ở nhiều môn học khác nhau và đã bƣớc đầu tiếp cần sang xu hƣớng đánh giá kết quả học tập dựa trên năng lực. 1.1.2. Những nghiên cứu về đánh giá kết quả học tập theo tiếp cận năng lực * Những nghiên cứu trên thế giới Đánh giá kết quả học tập dựa vào năng lực chỉ bắt đầu phát triển rộng rãi từ những năm 1990 của thế kỉ XX trở lại đây [18]. Đánh giá kết quả học tập dựa vào năng lực, còn gọi là đánh giá tiếp cận năng lực, đƣợc coi là một cách tiếp cận, một quan điểm mới về đánh giá KQHT trong đó việc đánh giá không tách rời với việc dạy học nhƣ trƣớc kia mà gắn kết chặt chẽ với dạy học để hỗ trợ cho dạy học, qua việc đánh giá để cải tiến việc dạy học cho tốt hơn. Đánh giá kết quả học tập dựa vào năng lực là căn cứ vào kết quả đầu ra là hệ thống các năng lực mà ngƣời học cần đạt đƣợc, xác định mức độ năng lực của ngƣời học thông qua việc họ phải thực hiện các nhiệm vụ học tập có tính thực tiễn cao. Việc đánh giá không chỉ tập trung vào kết quả cuối cùng mà còn tính đến sự tiến bộ trong quá trình học tập, chú trọng khả năng vận dụng tri thức trong các tình huống thực tiễn. Tiêu biểu cho các nghiên cứu về đánh giá kết quả học tập dựa vào năng lực là: Tác giả W.Jame Popham [19]; Tom Kubiszyn và Gary Borich[20]; 9