Tài liệu đánh giá hiện trạng và đề xuất giải pháp nhằm thúc đẩy thực hiện tiêu chí môi trường trong xây dựng nông thôn mới tại huyện yên dũng, tỉnh bắc giang

1 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM --------------------------- NGUYỄN VĂN BÌNH ĐÁNH GIÁ HIỆN TRẠNG VÀ ĐỀ XUẤT GIẢI PHÁP NHẰM THÚC ĐẨY THỰC HIỆN TIÊU CHÍ MÔI TRƯỜNG TRONG XÂY DỰNG NÔNG THÔN MỚI TẠI HUYỆN YÊN DŨNG TỈNH BẮC GIANG Chuyên ngành: PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN Mã số: 60.62.01.16 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 2 LUẬN VĂN THẠC SĨ PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. TRẦN NGỌC NGOẠN THÁI NGUYÊN -2015 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 3 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là đề tài nghiên cứu do tôi thực hiện. Các số liệu và kết quả nghiên cứu trình bày trong Luận văn là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kz công trình nào khác. Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc hoàn hiện Luận văn này đã được cảm ơn và các thông tin trích dẫn trong Luận văn đã được ghi rõ nguồn gốc. Học viên Nguyễn Văn Bình Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 4 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 5 LỜI CẢM ƠN Trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu tại trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên, tôi đã nhận được sự quan tâm, giúp đỡ tận tình của các thầy, cô giáo, các đơn vị, gia đình và bạn bè để tôi hoàn thành bản Luận văn của mình. Nhân dịp này, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến Ban giám hiệu trường trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên, toàn thể các thầy cô giáo Khoa Kinh tế và Phát triển nông thôn, Bộ môn Phát triển nông thôn đã truyền đạt cho tôi những kiến thức cơ bản và tạo điều kiện giúp đỡ tôi hoàn thành Luận văn này. Đặc biệt tôi xin bày tỏ lòng cảm ơn sâu sắc tới thầy giáo GS.TS. Trần Ngọc Ngoạn đã dành nhiều thời gian trực tiếp hướng dẫn, chỉ bảo tận tình cho tôi hoàn thành quá trình nghiên cứu đề tài. Tôi xin trân trọng cảm ơn tới tất cả cán bộ Phòng NN&PTNT, Phòng TNMT, cán bộ xã các địa phương và hộ nông dân ở 3 xã Lãng Sơn, Quznh Sơn và xã Xuân Phú đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi tiến hành nghiên cứu và hoàn thành Luận văn. Cuối cùng, tôi xin chân thành cảm ơn gia đình, bạn bè, những người đã động viên và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu. Mặc dù đã có gắng hết sức nhưng trình độ, năng lực bản thân còn hạn chế nên trong báo cáo của tôi không tránh khỏi những sai sót, kính mong các thầy cô giáo, các bạn sinh viên góp { để nội dung nghiên cứu này hoàn thiện hơn. Xin chân thành cảm ơn! Yên Dũng, ngày.... tháng .... năm 2015 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 6 DANH MỤC CÁC CỤM TỪ VIẾT TẮT MT NTM : Môi trường : Nông thôn mới PTNT : Phát triển nông thôn CNH : Công nghiệp hóa HĐH : Hiện đại hóa NT : Nông thôn BVTV : Bảo vệ thực vật BVMT : Bảo vệ môi trường VSMT : Vệ sinh môi trường MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 7 Cùng với sự phát triển của kinh tế xã hội, vấn đề ô nhiễm MT đang là mối quan tâm của toàn xã hội, đặc biệt là tình trạng ô nhiễm MT ở nông thôn do chất thải từ các nhà máy, rác thải từ sinh hoạt, chăn nuôi, sự lạm dụng thuốc BVTV.... Theo thống kê của bộ Nông nghiệp và PTNT, mỗi năm khu vực nông thôn phát sinh trên 13 triệu tấn rác thải sinh hoạt, khoảng 1.300 triệu m3 nước thải sinh hoạt và khoảng 7.500 tấn vỏ bao bì thuốc bảo vệ thực vật. Khoảng 80% lượng rác thải sinh hoạt ở khu vực nông thôn xả trực tiếp ra MT. Đã đến lúc chúng ta phải đề cao việc bảo vệ để cứu lấy MT nông thôn. Với khoảng 67% dân số cả nước, nông thôn Việt Nam đang trên con đường đổi mới và đóng vai trò quan trọng trong quá trình phát triển kinh tế, xã hội của đất nước. Chương trình mục tiêu quốc gia về xây dựng nông thôn mới được triển khai đã đem lại những thay đổi đáng kể về đời sống, hạ tầng kỹ thuật cũng như cảnh quan môi trường nhiều vùng nông thôn. Tuy nhiên, cùng với sự phát triển kinh tế, xã hội mạnh mẽ là những nguy cơ không nhỏ về ô nhiễm môi trường (Bộ tài nguyên và môi trường, 2014) [3]. Phát triển nông nghiệp, và xây dựng nông thôn mới có vị trí chiến lược trong sự nghiệp CNH, HĐH đất nước. Xây dựng NTM không chỉ hiện đại hóa cơ sở hạ tầng mà còn phải bảo vệ được cảnh quan đặc trưng vùng NT. Nghị quyết Hội nghị lần thứ 7 của Ban Chấp hành Trung ương khóa X về nông nghiệp, nông dân, NT số 26 - NQ/TW ngày 05/08/2008 đã nêu mục tiêu tổng quát về xây dựng NTM là: “Xây dựng NTM có kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội hiện đại. Cơ cấu kinh tế và các hình thức tổ chức sản xuất hợp lý, gắn nông nghiệp với phát triển nhanh công nghiệp, dịch vụ, đô thị theo quy hoạch; xã hội nông thôn ổn định, giàu bản sắc văn hóa dân tộc; dân trí được nâng cao, MT sinh thái được bảo vệ; hệ thống chính trị ở nông thôn dưới sự lãnh đạo của Đảng được tăng cường”. Đây là kế hoạch và hành động làm thay đổi bộ mặt nông thôn Việt Nam, bước đầu tạo nên những nhân tố có tính chất định hình cho xã hội phát triển lâu dài và tạo điều kiện cho nước ta nâng cao vị thế trên trường quốc tế. Yên Dũng là một huyện nằm ở tiểu vùng miền núi và trung du của tỉnh Bắc Giang, đang chịu tác động mạnh mẽ của quá trình CNH, HĐH. Trong những năm vừa qua kinh tế đã có nhiều sự phát triển, nâng cao đời sống nhân dân, bên cạnh đó kéo theo vấn đề ô nhiễm môi trường. Ở nhiều xã, vệ sinh môi trường kém, chất thải người, gia súc chưa được xử lý hợp vệ sinh, tập quán dùng phân tươi bón ruộng làm phát tán các mầm bệnh có trong phân tươi ra môi trường xung quanh, gây những ảnh hưởng trực tiếp và gián tiếp lên sức khoẻ con người… Hiện nay, huyện Yên Dũng đang triển khai nhiều giải pháp nhằm bảo vệ và cải thiện môi trường nông Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 8 thôn trên địa bàn. Tuy nhiên để đạt được thành công tiêu chí môi trường trong xây dựng NTM là một việc làm hết sức khó khăn và phải đòi hỏi sự tham gia của toàn bộ cộng đồng, người dân. Để góp phần thúc đẩy quá trình xây dựng nông thôn mới của huyện Yên Dũng nói chung và việc thực hiện tiêu chí môi trường nói riêng thì việc đánh giá đúng hiện trạng và đề xuất các giải pháp nhằm thúc đẩy thực hiện tiêu chí MT trong xây dựng NTM huyện Yên Dũng là việc làm cấp thiết để đem lại thành công trong quá trình thực hiện chương trình NTM. Xuất phát từ thực tế trên và được sự nhất trí của Nhà trường, của giáo viên hướng dẫn, tôi đã chọn nghiên cứu đề tài luận văn: “Đánh giá hiện trạng và đề xuất giải pháp nhằm thúc đẩy thực hiện tiêu chí môi trường trong xây dựng nông thôn mới tại huyện Yên Dũng, tỉnh Bắc Giang”. 2. Mục tiêu nghiên cứu 2.1. Mục tiêu chung Trên cơ sở đánh giá thực trạng những khó khăn trở ngại trong việc thực hiện tiêu chí môi trường để đề xuất một số giải pháp thúc đẩy thực hiện tiêu chí môi trường trong xây dựng NTM của địa phương. 2.2. Mục tiêu cụ thể - Đánh giá thực trạng vệ sinh môi trường của địa phương, những thuận lợi, khó khăn và những yếu tố ảnh hưởng đến việc thực hiện tiêu chí môi trường trong xây dựng nông thôn mới của địa phương. - Nghiên cứu đề xuất một số giải pháp góp phần thực hiện có hiệu quả tiêu chí về môi trường tại địa phương. 3. Ý nghĩa khoa học và ý nghĩa thực tiễn của luận văn 3.1. Ý nghĩa khoa học 1) Cung cấp luận cứ, cơ sở khoa học cho cán bộ và nhân dân địa phương trong việc thực hiện, lựa chọn để phát triển kinh tế, xã hội phù hợp với việc bảo vệ môi trường phù hợp với từng địa phương. 2) Cung cấp thêm phương pháp, hướng tiếp cận mới trong công tác quản lý môi trường, quy hoạch môi trường nông thôn. 3.2. Ý nghĩa thực tiễn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 9 1) Kết quả của đề tài luận văn sẽ góp phần nâng cao được sự quan tâm của người dân về việc bảo vệ môi trường. 2) Làm căn cứ để cơ quan chức năng tăng cường công tác tuyên truyền giáo dục nhận thức của người dân về môi trường. 3) Đưa ra các giải pháp cụ thể, sát thực tế hơn về tiêu chí môi trường trong bộ 19 tiêu chí về nông thôn mới của Quốc gia. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 10 Chƣơng 1 TỔNG QUAN VỀ TÀI LIỆU NGHIÊN CỨU 1.1. Cơ sở lý luận của đề tài 1.1.1. Một số khái niệm cơ bản 1.1.1.1. Nông thôn Hiện nay, có rất nhiều quan điểm khác nhau về NT do đó cũng có nhiều khái niệm khác nhau về NT. Trong điều kiện hiện nay ở Việt Nam chúng ta có thể hiểu: “Nông thôn là vùng sinh sống của tập hợp dân cư, trong đó có nhiều nông dân. Tập hợp dân cư này tham gia vào các hoạt động kinh tế, văn hóa – xã hội và môi trường trong một thể chế chính trị nhất định và chịu ảnh hưởng của các tổ chức khác” (Mai Thanh Cúc và cộng sự, 2005) [4]. 1.1.1.2. Phát triển nông thôn Theo Ngân hàng Thế giới (1975) đã đưa ra định nghĩa: “Phát triển nông thôn là một chiến lược nhằm cải thiện các điều kiện sống kinh tế và xã hội của một nhóm người cụ thể - người nghèo ở vùng nông thôn. Nó giúp những người nghèo nhất trong những người dân sống ở các vùng nông thôn được hưởng lợi ích từ sự phát triển” (Mai Thanh Cúc và cộng sự, 2005) [4]. Trong điều kiện của Việt Nam, được tổng kết từ các chiến lược kinh tế xã hội của Chính phủ, thuật ngữ này được hiểu: “Phát triển nông thôn là một quá trình cải thiện có chủ ý một cách bền vững về kinh tế, xã hội, văn hóa và môi trường, nhằm nâng cao chất lượng cuộc sống của người dân nông thôn. Quá trình này, trước hết là do chính người dân nông thôn và có sự hỗ trợ tích cực của Nhà nước và các tổ chức khác” (Mai Thanh Cúc và cộng sự, 2005) [4]. 1.1.1.3. Mô hình nông thôn mới Trong điều kiện nước ta hiện nay có thể hiểu: “Mô hình nông thôn mới là tổng thể những đặc điểm, cấu trúc tạo thành một kiểu tổ chức nông thôn theo tiêu chí mới, đáp ứng yêu cầu mới đặt ra cho nông thôn trong điều kiện hiện nay, là kiểu nông thôn được xây dựng so với mô hình nông thôn cũ (truyền thống, đã có) ở tính tiên tiến về mọi mặt” (Mai Thanh Cúc và cộng sự, 2005) [4]. 1.1.1.4. Khái niệm về vấn đề môi trường Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 11 + Môi trƣờng: là hệ thống các yếu tố vật chất tự nhiên và nhân tạo có tác động đối với sự tồn tại và phát triển của con người và sinh vật (Luật bảo vệ môi trường, 2015) [10]. + Ô nhiễm môi trƣờng: là sự biến đổi của các thành phần môi trường không phù hợp với quy chuẩn kỹ thuật môi trường và tiêu chuẩn môi trường gây ảnh hưởng xấu đến con người và sinh vật (Luật bảo vệ môi trường, 2015) [10]. + Suy thoái môi trƣờng: là sự suy giảm về chất lượng và số lượng của thành phần môi trường, gây ảnh hưởng xấu đến con người và sinh vật [10]. + Hoạt động bảo vệ môi trƣờng: là hoạt động giữ gìn, phòng ngừa, hạn chế các tác động xấu đến môi trường; ứng phó sự cố môi trường; khắc phục ô nhiễm, suy thoái, cải thiện, phục hồi môi trường; khai thác, sử dụng hợp lý tài nguyên thiên nhiên nhằm giữ môi trường trong lành [10]. 1.1.2. Nội dung, tiêu chí xây dựng nông thôn mới 1.1.2.1. Nội dung xây dựng nông thôn mới Xây dựng NTM là biểu hiện cụ thể của PTNT nhằm tạo ra một nông thôn có nền kinh tế phát triển cao hơn, có đời sống về vật chất, văn hóa và tinh thần tốt hơn. Nội dung chủ yếu trong xây dựng NTM bao gồm: - Quy hoạch xây dựng nông thôn mới - Phát triển hạ tầng kinh tế - xã hội - Chuyển dịch cơ cấu, phát triển kinh tế, nâng cao thu nhập - Giảm nghèo và an sinh xã hội - Đổi mới và phát triển các hình thức tổ chức sản xuất có hiệu quả ở nông thôn - Phát triển giáo dục - đào tạo ở nông thôn - Phát triển y tế, chăm sóc sức khỏe cư dân nông thôn - Xây dựng đời sống văn hóa, thông tin và truyền thông nông thôn cấp nước sạch và vệ sinh môi trường nông thôn - Nâng cao chất lượng tổ chức Đảng, chính quyền, đoàn thể chính trị - xã hội - Giữ vững an ninh, trật tự xã hội nông thôn 1.1.2.2. Tiêu chí xây dựng nông thôn mới Căn cứ quyết định số 491/QĐ - TTg ngày 16/4/2009 của Thủ tướng Chính phủ về việc ban hành bộ tiêu chí Quốc gia về nông thôn mới. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 12 Xây dựng nông thôn mới nhằm thực hiện 19 tiêu chí bao gồm: 1: Quy hoạch, 2: Giao thông, 3: Thủy lợi, 4: Điện, 5: Trường học, 6: Cơ sở vật chất văn hóa, 7: Chợ, 8: Bưu điện, 9: Nhà ở dân cư, 10: Thu nhập, 11: Tỷ lệ hộ nghèo, 12: Cơ cấu lao động, 13: Hình thức tổ chức sản xuất, 14: Giáo dục, 15: Y tế, 16: Văn hóa, 17: Môi trường, 18: Hệ thống tổ chức chính trị xã hội vững mạnh, 19: An ninh, trật tự xã hội. Trong 19 tiêu chí này được chia thành 05 nhóm tiêu chí: Nhóm I: Quy hoạch (có 01 tiêu chí), Nhóm II: Hạ tầng kinh tế - xã hội (có 08 tiêu chí), Nhóm III: Kinh tế và tổ chức sản xuất (có 04 tiêu chí), Nhóm IV: Văn hóa - xã hội - môi trường (có 04 tiêu chí), Nhóm V: Hệ thống chính trị (có 02 tiêu chí) [14]. 1.1.3. Tiêu chí môi trường và nội dung xây dựng tiêu chí môi trường Tiêu chí MT là một trong 19 tiêu chí NTM theo Quyết định 491/QĐ-TTg ngày 16/4/2009 của Thủ tướng Chính phủ về việc ban hành Bộ tiêu chí Quốc gia về NTM. 1.1.3.1. Mục tiêu Mục tiêu chung của tiêu chí này là: Bảo vệ môi trường, sinh thái, cải thiện, nâng cao chất lượng môi trường khu vực nông thôn thông qua các hoạt động tuyên truyền, nâng cao nhận thức, ý thức và đi đến hành động cụ thể của các cấp, các ngành và cả cộng đồng nhân dân. Mục tiêu cụ thể: Đạt yêu cầu tiêu chí số 17 trong Bộ tiêu chí quốc gia NTM; đảm bảo cung cấp đủ nước sinh hoạt sạch và hợp vệ sinh cho dân cư, trường học, trạm y tế, công sở và các khu dịch vụ công cộng; thực hiện các yêu cầu về bảo vệ và cải thiện MT sinh thái trên địa bàn xã (Quyết định 800/QĐ-TTg ngày 4/6/2010) [11]. 1.1.3.2. Nội dung tiêu chí 17 (môi trường) Tiêu chí môi trường là tiêu chí số 17 thuộc nhóm 4 trong bộ tiêu chí xây dựng nông thôn mới được chia thành 5 chỉ tiêu cụ thể như sau: Bảng 1.1: Tiêu chí môi trƣờng theo bộ tiêu chí quốc gia về xây dựng NTM TT Tên tiêu chí Chỉ tiêu TDMN chung phía Bắc Nội dung tiêu chí 17.1. Tỷ lệ hộ được sử dụng nước sạch hợp vệ sinh theo quy chuẩn Quốc gia 17 Môi trƣờng 17.2. Các cơ sở SX-KD đạt tiêu chuẩn về MT 17.3. Không có các hoạt động suy giảm MT và có các hoạt động phát triển MT xanh, sạch, đẹp Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN 85% 70% Đạt Đạt Đạt Đạt http://www.lrc.tnu.edu.vn 13 17.4. Nghĩa trang được xây dựng theo quy hoạch Đạt Đạt 17.5. Chất thải, nước thải được thu gom và xử lý theo quy định Đạt Đạt (Nguồn: Bộ tiêu chí Quốc gia về xây dựng nông thôn mới kèm theo quyết định số 491/QĐ-TTg ngày 16 tháng 4 năm 2009 của Thủ tướng Chính phủ) * Giải thích từ ngữ: a. Nước hợp vệ sinh và nước sạch hợp vệ sinh theo quy chuẩn Quốc gia: + Nước sạch theo quy chuẩn quốc gia là nước đáp ứng các chỉ tiêu theo quy định của Quy chuẩn kỹ thuật Quốc gia về chất lượng nước sinh hoạt: QCVN02:2009/BYT do Bộ Y tế ban hành ngày 17/6/2009. + Nước hợp vệ sinh là nước sử dụng trực tiếp hoặc sau khi lọc thỏa mãn các yêu cầu chất lượng: không màu, không mùi, không vị lạ, không chứa thành phần có thể gây ảnh hưởng đến sức khỏe con người, có thể dùng để ăn uống sau khi đun sôi [13]. b. Các cơ sở sản xuất – kinh doanh đạt tiêu chuẩn môi trường: + Cơ sở sản xuất kinh doanh bao gồm: Các cơ sở sản xuất (trồng trọt, chăn nuôi, nuôi trồng thuỷ sản, tiểu thủ công nghiệp), các cơ sở chế biến nông, lâm, thuỷ sản của hộ cá thể, tổ hợp tác, hợp tác xã, các hàng tạp hóa, hàng ăn, buôn bán phế liệu, vật liệu xây dựng, các doanh nghiệp đóng trên địa bàn. + Cơ sở sản xuất kinh doanh đạt đủ các tiêu chuẩn qui định về MT được hiểu: phải có một trong các điều kiện như: Cam kết bảo vệ MT, báo cáo đánh giá tác động MT,… được cơ quan chức năng chấp thuận (cấp phép hoặc chứng nhận…). + Chuồng trại chăn nuôi hợp vệ sinh là chuồng trại đáp ứng các yêu cầu: Nằm cách biệt với nhà ở; chất thải chăn nuôi (phân, nước tiểu) được thu gom xử lý; không xả, chảy tràn trên bề mặt đất; không gây ô nhiễm nguồn nước và MT xung quanh [13]. c. Không có các hoạt động suy giảm MT và có các hoạt động PT MT xanh, sạch, đẹp: + Phát động và thực hiện các hoạt động cải thiện môi trường xanh, sạch, đẹp. + Định kì tổ chức tổng vệ sinh với sự tham gia của người dân. + Tổ chức trồng cây xanh ở nơi công cộng, đường giao thông và các trục giao thông chính nội đồng; + Đường làng, ngõ xóm xanh, sạch, đẹp; Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 14 + Trên 90% số hộ đã thực hiện cải tạo vườn, chỉnh trang hàng rào; cổng ngõ không lầy lội; + Không có cơ sở sản xuất kinh doanh (chăn nuôi, chế biến thực phẩm, sản xuất nghề tiểu thủ công nghệ, buôn bán phế liệu) gây ô nhiễm môi trường [13]. d. Nghĩa trang được xây dựng theo quy hoạch: + Mỗi thôn, liên thôn hoặc xã, liên xã có quy hoạch đất làm nghĩa trang lâu dài phù hợp với tập quán của địa phương (trừ nơi có tập quán an táng không ở nghĩa trang) + Có Quy chế quản lý nghĩa trang; + Việc táng người chết phải được thực hiện phù hợp với tín ngưỡng, phong tục, tập quán tốt, truyền thống văn hóa và nếp sống văn minh hiện đại [13]. + Khoảng cách an toàn vệ sinh của nghĩa trang đến các công trình khác Bảng 1.2 : Khoảng cách ly vệ sinh của nghĩa trang đến các công trình khác Khoảng cách tới nghĩa trang Đối tƣợng cần cách ly Nghĩa trang hung táng Nghĩa trang chôn một lần Nghĩa trang cát táng Từ hàng rào của hộ dân gần nhất ≥ 1.500 m ≥ 500 m ≥ 100 m Công trình khai thác nước sinh hoạt tập trung ≥ 5.000 m ≥ 5.000 m ≥ 3.000 m (Trích: Thông tư 31/2009/TT-BXD, Ban hành Tiêu chuẩn quy hoạch xây dựng nông thôn) + Yêu cầu quy hoạch địa điểm nghĩa trang phải phù hợp với khả năng khai thác quỹ đất; phù hợp với tổ chức phân bố dân cư và kết nối công trình hạ tầng kỹ thuật; đáp ứng nhu cầu táng trước mắt và lâu dài. + Diện tích đất nghĩa trang được xác định trên cơ sở: Tỷ lệ tử vong tự nhiên; Diện tích đất xây dựng cho một mộ phần. + Diện tích đất xây dựng cho mộ chôn cất 1 lần tối đa không quá 5 m2 (đối với mộ hung táng) và không quá 3 m2 /mộ (đối với mộ cát táng). + Mộ phải đặt theo hàng, xây dựng đúng diện tích, khoảng cách và chiều cao quy định. Nghĩa trang phải có tường rào bao quanh [2]. e. Chất thải, nước thải được thu gom và xử lý theo quy định: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 15 + Hộ gia đình có nhà vệ sinh, nhà tắm đạt tiêu chuẩn quy định; có hệ thống tiêu thoát (nước thải, chất thải sinh hoạt) đảm bảo vệ sinh, không gây ô nhiễm không khí và nguồn nước xung quanh; + Mỗi khu dân cư tập trung của thôn, xã phải có hệ thống tiêu thoát nước thải thông thoáng, hợp vệ sinh; + Thôn, xã có tổ dịch vụ thu gom rác thải và xử lý tại bãi rác tập trung [13]. 1.1.4. Các bước xây dựng và thực hiện tiêu chí môi trường Điều 3 Thông tư liên tịch số 26/2011/TTLT-BNNPTNT-BKHĐT-BTC ngày 13 tháng 4 năm 2011 của Bộ Nông nghiệp PTNT, Bộ Kế hoạch đầu tư, Bộ Tài chính quy định các bước xây dựng và thực hiện tiêu chí môi trường như sau: Bước 1: Thành lập ban quản lý, thực hiện tiêu chí môi trường Bước 2: Tuyên truyền vận động người dân tham gia Bước 3: Huy động và phân bổ vốn Bước 4: Thành lập dịch vụ vệ sinh môi trường Bước 5 : Quy hoạch nghĩa trang, nghĩa địa, bãi xử lý rác Bước 6: Kiểm tra, xử lý. 1.1.5. Quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về xây dựng NTM Những năm gần đây, mô hình PTNT đã góp phần quan trọng trong việc phát triển và cải thiện nông thôn nước ta. Tuy nhiên, để đáp ứng nhu cầu về đời sống vật chất và tinh thần ngày càng cao của người dân NT, yêu cầu PTNT theo hướng CNH, HĐH, dân chủ hoá, hợp tác hoá theo tinh thần Nghị quyết 26 NQ-TW ngày 05 tháng 8 năm 2008 của Ban chấp hành Trung ương và Thông báo số 238-TB/TW ngày 07 tháng 4 năm 2009 của Ban bí thư về Chương trình xây dựng thí điểm mô hình NTM trong thời kỳ đẩy mạnh CNH, HĐH, nhằm định hướng rõ trong chỉ đạo thực hiện. Việc xây dựng mô hình NTM là một quá trình chuyển đổi căn bản chiến lược phát triển kinh tế - xã hội Việt Nam từ hướng cung sang hướng vào nhu cầu thị trường. Đồng thời đảm bảo sự tham gia tối đa của người dân vào quá trình phát triển theo phương châm "dân biết, dân bàn, dân đóng góp, dân làm, dân kiểm tra, dân quản lý thành quả và dân hưởng lợi". Đây là cơ sở để phát huy nội lực, hướng vào xây dựng tính bền vững cho việc PTNT. Mô hình NTM là tập hợp các hoạt động qua lại để cụ thể hoá các chương trình PTNT; mô hình nhằm bố trí sử dụng các nguồn lực khan hiếm về tài chính, nhân Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 16 lực, phương tiện, vật tư thiết bị để tạo ra các sản phẩm hay dịch vụ trong một thời gian xác định và thỏa mãn các mục tiêu về kinh tế, xã hội và môi trường cho sự phát triển bền vững ở nông thôn. 1.1.6. Cơ sở pháp lý - Căn cứ Luật Bảo vệ môi trường Việt Nam năm 2014 được Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam khóa XIII, kỳ họp thứ 7 thông qua ngày 23/6/2014 và có hiệu lực từ 01/1/2015; - Căn cứ Nghị định số 19/2015/NĐ-CP ngày 14/2/2015 của Chính phủ về việc quy định chi tiết một số điều của luật bảo vệ môi trường; - Căn cứ Quyết định 491/QĐ-TTg ngày 16/4/2009 của Thủ tướng Chính phủ về việc ban hành Bộ tiêu chí Quốc gia về xây dựng NTM và Thông tư số 54/2009/TT-BNNPTNT ngày 21/8/2009 của Bộ NN và phát triển nông thôn hướng dẫn thực hiện Bộ tiêu chí quốc gia về NTM; - Thông tư số 55/2014/TT-BNNPTNT ngày 31/12/2014 hướng dẫn triển khai một số hoạt động bảo vệ môi trường trong Chương trình mục tiêu quốc gia về xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2010-2020; - Căn cứ Thông tư số 09/2010/TT-BXD ngày 04/8/2010 của Bộ Xây dựng về quy định việc lập nhiệm vụ, đồ án quy hoạch và quản lý quy hoạch xây dựng xã nông thôn mới; - Căn cứ Quyết định số 800/QĐ-TTg ngày 4/6/2010 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt chương trình MTQG về xây dựng NTM giai đoạn 2010-2020. - Căn cứ quyết định số 366/QĐ-TTg, ngày 31/3/2012 của Thủ tướng Chính phủ về việc phê duyệt Chương trương trình mục tiêu quốc gia Nước sạch và Vệ sinh môi trường nông thôn giai đoạn 2012-2015 - Thông tư số 41/2013/TT-BNNPTNT ngày 04/10/2013 của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn hướng dẫn thực hiện Bộ tiêu chí quốc gia; - Căn cứ quyết định số 639/QĐ-TTg, ngày 05/5/2014 của Thủ tướng Chính phủ về việc Ban hành Chương trình công tác năm 2014 của Ban chỉ đạo Trung ương Chương trình mục tiêu Quốc gia xây dựng nông thôn mới. 1.2. Thực trạng vấn đề nghiên cứu trên thế giới và trong nƣớc 1.2.1. Trên Thế giới 1.2.1.1. Một số đặc điểm về hiện trạng môi trường trên thế giới Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 17 Hiện nay, chúng ta đang sống trong một thế giới có nhiều biến đổi lớn về môi trường như: khí hậu biến đổi, nhiệt độ trái đất đang nóng lên, mực nước biển đang dâng lên, sự xâm nhập của các loài ngoại lai ngày càng nhiều, các hệ sinh thái như rừng, đất ngập nước..., tốc độ mất mát các loài ngày càng gia tăng, ô nhiễm môi trường ngày càng nặng nề, dân số tăng nhanh, sức ép của công nghiệp hóa và thương mại toàn cầu ngày càng lớn. Tất cả những thay đổi đó đang ảnh hưởng rõ ràng đến công cuộc phát triển của tất cả các nước trên thế giới và cả nước ta (Võ Quý, 2011) [9, tr. 3]. Chúng ta, cả thế giới, đang phải đối mặt với nhiều vấn đề môi trường, nhưng cấp bách nhất là: Dân số thế giới đang tăng nhanh; trái đất đang nóng lên; suy giảm đa dạng sinh học; tài nguyên nước ngọt đang dần bị cạn kiệt; đô thị hoá mạnh mẽ; thiên tai ngày càng tăng về mức độ và cường độ; rác thải rắn cũng tăng lên. 1.2.1.2. Kinh nghiệm BVMT ở một số nước trên thế giới Công tác giáo dục về BVMT ở Trung Quốc Công tác giáo dục: Cả nước có 140 trường cao đẳng và các trường đại học (ĐH), trong đó có một số trường ĐH lớn như : Bắc Kinh, Thanh Hoa, Nhân dân Trung Quốc, Nam Kinh, Vũ Hán, đều có chuyên khoa hoặc khoa nghiên cứu về MT, với tổng 206 đơn vị có thẩm quyền cấp bằng cử nhân, 223 đơn vị cấp bằng thạc sĩ, 51 chuyên ngành liên quan đến MT, 77 đơn vị cấp học vị tiến sĩ ở 39 chuyên ngành, và một số vị trí sau ĐH. Ngoài ra, Trung Quốc có hơn 40 trường trung học chuyên nghiệp và hơn 100 trường trung học dạy nghề cung cấp các khóa học về MT (Th.S. Nguyễn Song Tùng, 2014) [16]. Đào tạo nghề nghiệp: Nhằm nâng cao chất lượng các bộ ngành quản lý môi trường, năm 1981, trường ĐH đào tạo hành chính nhân sự ngành môi trường được thành lập với mục đích cung cấp các kiến thức và kỹ năng trong công việc thông qua các hoạt động đào tạo, giáo dục thường xuyên cho nhân viên hành chính ở các cơ quan bảo vệ môi trường trong cả nước. Thống kê cho thấy trong thập kỷ qua, hơn 10.000 lớp tập huấn về môi trường được tổ chức với sự tham dự của hơn 400.000 người. Bên cạnh đó, bộ BVMT Trung Quốc phối hợp với Văn phòng TW Đảng, Bộ truyền thông, Bộ Giáo dục, Ủy ban Thanh niên trung ương và Liên hiệp Phụ nữ đã ban hành Chương trình hành động Giáo dục môi trường quốc gia (giai đoạn 2011 – 2015). Chương trình đóng vai trò quan trọng trong việc nâng cao nhận thức môi trường cho cộng đồng, thiết lập hệ thống hoạt động xã hội với sự tham gia của tất cả Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 18 công dân, hình thành ý thức tiết kiệm tài nguyên thiên nhiên và lối sống thân thiện với môi trường. Kết quả là nhận thức môi trường của cộng đồng trong xã hội được cải thiện đáng kể với sự thay đổi quan trọng trong cả hai khái niệm hiểu biết và thực thi BVMT (Th.S. Nguyễn Song Tùng, 2014) [16]. Để tiến tới xã hội hóa công tác BVMT, trong các giải pháp, Trung Quốc xác định giáo dục cho giới trẻ là nhiệm vụ hàng đầu để thay đổi nhận thức và điều chỉnh hành vi của con người trong xã hội. Theo đó, Chính phủ đã xây dựng, hoàn thiện và tăng cường chất lượng các chương trình giáo dục môi trường trong các hệ thống giáo dục quốc dân. Ngoài ra, chương trình đã được đưa vào kế hoạch phát triển kinh tế năm năm. Đây là một bài học để Việt Nam tiếp tục nghiên cứu và học tập kinh nghiệm trong quá trình tăng cường sức mạnh của giáo dục môi trường thay đổi nhận thức của giới trẻ và tạo sự thay đổi mang tính phổ biến trong xã hội (Th.S. Nguyễn Song Tùng, 2014) [16]. Ở Thái Lan áp dụng công nghệ xanh cho các doanh nghiệp vừa và nhỏ Các doanh nghiệp vừa và nhỏ chiếm đến 99% tổng số doanh nghiệp ở Thái Lan và số lượng này càng tăng với tỷ lệ tăng hàng năm khoảng 3,6% đối với doanh nghiệp cỡ nhỏ và 9,8 % đối với doanh nghiệp cỡ vừa. Hàng năm, đóng góp cho GDP của khối doanh nghiệp này là khoảng 40%. Tuy nhiên, các doanh nghiệp này đã gây tác động lớn đến môi trường từ các hoạt động sản xuất. Theo số liệu thống kê, ô nhiễm phát sinh từ công nghiệp thực phẩm và nước giải khát chiếm trên 41% tổng số phát thải gây ô nhiễm không khí ở Thái Lan. Trong khi đó khoảng 99% là các làng nghề, cơ sở nhỏ tham gia vào ngành công nghiệp thực phẩm và đồ uống [16]. Để khắc phục tình trạng trên, chính phủ Thái Lan đã ra quy định bắt buộc các doanh nghiệp vừa và nhỏ phải thực hiện các yêu cầu khắt khe về MT. Đồng thời, đẩy mạnh tuyên truyền, nâng cao nhận thức cho các cán bộ, nhân viên các công ty về BVMT. Khuyến khích các doanh nghiệp thực hiện sản xuất xanh và nhu cầu tiêu dùng xanh cũng được đẩy mạnh. Điều này, bắt buộc các doanh nghiệp kinh doanh tăng cấp độ tự nguyện tham gia thực hiện các sáng kiến môi trường như ISO-14001 và các áp dụng xanh khác. Hơn nữa thị trường quốc tế đang ngày càng đòi hỏi bằng chứng về trách nhiệm MT từ tất cả các giai đoạn của chuỗi cung ứng, nguyên liệu đầu vào, sản phẩm đầu ra của hàng hóa, với các yêu cầu MT liên quan đến sản phẩm như dán nhãn sinh thái. Ngoài ra, các hoạt động quản lý MT tại các làng nghề có hiệu quả, Chính phủ Thái Lan đã tăng cường cung cấp thông tin, kiến thức thích hợp cho các làng nghề, cơ sở nhỏ giúp tăng cường mức độ quan tâm tới các hoạt Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 19 động MT, kết hợp chặt chẽ hơn vấn đề MT với sản xuất và khả năng cạnh tranh trong kinh doanh (Th.S. Nguyễn Song Tùng, 2014) [16]. Hàn Quốc phát triển phong trào công nghiệp hóa và BVMT nông thôn Từ năm 1962, Hàn Quốc ban hành Kễ hoạch phát triển kinh tế 5 năm, trong đó ưu tiên phát triển chương trình công nghiệp hóa và BVMT nông thôn. Nhằm thu hẹp khoảng cách kinh tế - xã hội NT và thành thị, năm 1971, Phong trào Cộng đồng mới Saemaul Undong được triển khai. Phong trào đã đề ra chương trình về cải thiện môi trường nông thôn, xây dựng cơ sở hạ tầng nông thôn, với các nội dung thí điểm PTNT như: Phát triển đường NT; kiên cố hóa mái nhà, bếp, tường rào; xây cầu; nâng cấp hệ thống thủy lợi; mở địa điểm giặt và giếng nước công cộng, áp dụng các mô hình công nghệ cao vào sản xuất... Sau 5 năm triển khai Phong trào đã thu đươc kết quả, cụ thể: Cứng hóa đường NT liên làng: 43.631 km, đường làng ngô, xóm: 42.220 km; Xây dựng cầu NT: 68.797 cầu; Kiên cố hóa đê, kè: 7.839 km; Xây hổ chứa nước NT các loại: 24.140 hồ; Điện khí hóa NT: 98% hộ có điện thắp sáng (Th.S. Nguyễn Song Tùng, 2014) [16]. Theo đánh giá của các chuyên gia, Phong trào thành công từ mối quan hệ hài hòa của các nhà lãnh đạo Chính phủ, các nhóm cộng đồng và người dân nông thôn địa phương. Đồng thời, phong trào được coi là những bước nền tảng để tích lũy năng lực tài chính cho các hoạt động quản lý môi trường nông thôn và nâng cao nhận thức cộng đồng tiến tới sự tham gia tự nguyện của cư dân trong các hoạt động BVMT nông thôn và sản xuất ở các làng nghề. Qua kết quả thực hiện, phong trào khuyến nghị: Chính phủ Hàn Quốc cần đẩy mạnh xây dựng các khu công nghiệp và sản xuất làng nghề tiên tiến ở nông thôn và hỗ trợ phát triển bằng các khoản trợ cấp, các khoản vay và hỗ trợ hành chính. Ngoài ra, Chính phủ cần phải hỗ trợ và huy động sự tham gia của người dân nông thôn trong công tác xử lý chất thải ô nhiễm phổ biến trong các khu sản xuất làng nghề. Đồng thời, để vượt qua những hạn chế nội tại của doanh nghiệp nhỏ, chẳng hạn như sự yếu kém về cơ cấu tổ chức, năng lực tài chính hạn chế và công nghệ ở mức độ thấp, cần vận hành dựa trên mối quan hệ liên minh hợp tác trong ngành công nghiệp tại các làng nghề (Th.S. Nguyễn Song Tùng, 2014) [16]. 1.2.2. Ở Việt Nam 1.2.2.1. Các vấn đề môi trường nông thôn ở Việt Nam Vấn đề nước sạch và môi trường: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 20 Vấn đề phải kể đến về hiện tượng môi trường sống của người dân ở các vùng nông thôn Việt Nam đang bị tàn phá nghiêm trọng là nước sạch và VSMT nông thôn. Nếu như chúng ta quan niệm nước sạch chỉ đơn giả là nước mưa, nước giếng khoan qua xử lý bằng bể lọc đơn giản chứ không phải nước sạch được xử lý ở các thành phố lớn thì tỷ lệ người dân nông thôn nhất là khu vực miền núi còn rất thấp. Chúng ta có thể thấy rõ điều này thông qua bảng số liệu sau. Bảng 1.3. Tỷ lệ ngƣời dân nông thôn đƣợc cấp nƣớc sạch ở các vùng STT Vùng Tỷ lệ người dân nông thôn được cấp nước sạch (%) 1 Vùng núi phía Bắc 15 2 Trung du Bắc Bộ & Tây Nguyên 18 3 Bắc Trung Bộ & Duyên Hải miền Trung 4 Đông Nam Bộ 21 5 Đồng bằng sông Hồng 33 6 Đồng bằng sông Cửu Long 39 36 – 36 (Nguồn: Lê Văn Khoa, Hoàng Xuân Cơ (2004), Chuyên đề Nông thôn Việt Nam, trường Đại học Khoa học Tự nhiên, Hà Nội) Qua bảng trên, chúng ta có thể thấy rõ, những người dân ở nông thôn Việt Nam đang phải sinh hoạt với những nguồn nước như thế nào. Ở vùng Đồng bằng Sông Cửu Long, nơi có tỷ lệ cao nhất cũng chỉ 39% dân số được sử dụng nước sạch. Còn vùng thấp nhất là vùng núi phía Bắc, chỉ có 15% dân số được cấp nước sạch. Tình trạng ô nhiễm MT nước tác động trực tiếp đến sức khoẻ, là nguyên nhân gây các bệnh như tiêu chảy, tả, thương hàn, giun sán…. Có thể thấy, nguyên nhân gây tình trạng ô nhiễm MT và nguồn nước ở NT do các nguyên nhân cơ bản sau: + Đầu tiên phải kể đến tình trạng sử dụng hoá chất trong nông nghiệp như phân hoá học, thuốc BVTV một cách tràn lan và không có kiểm soát. Điều đáng quan tâm là tình trạng ngộ độc thực phẩm do các hóa chất độc, trong đó có thuốc BVTV vẫn diễn ra phức tạp và có nhiều hướng gia tăng không chỉ riêng ở NT và còn ở các thành phố lớn có sử dụng nông sản có nguồn gốc từ NT. + Nguyên nhân thứ hai gây ô nhiễm MT ở NT là do chất thải rắn từ các làng nghề và sinh hoạt của người dân. Hiện nay, cả nước có khoảng 1450 làng nghề, phân bố trên 58 tỉnh thành và đông đúc nhất ở đồng bằng sông Hồng, với tổng số 472 làng nghề các loại tập trung chủ yếu ở các tỉnh như Hà Tây (nay thuộc Hà Nội), Thái Bình, Bắc Ninh… Trong đó các làng nghề có quy mô nhỏ, trình độ sản xuất Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn