Tài liệu đảm bảo công bằng xã hội trong quá trình tăng trưởng kinh tế ở hàn quốc bài học kinh nghiệm cho việt nam

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ -------------------------- LÊ ANH TUẤN ĐẢM BẢO CÔNG BẰNG XÃ HỘI TRONG QUÁ TRÌNH TĂNG TRƯỞNG KINH TẾ Ở HÀN QUỐC – BÀI HỌC KINH NGHIỆM CHO VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SỸ KINH TẾ ĐỐI NGOẠI HÀ NỘI - NĂM 2010 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ -------------------------- Lê Anh Tuấn ĐẢM BẢO CÔNG BẰNG XÃ HỘI TRONG QUÁ TRÌNH TĂNG TRƯỞNG KINH TẾ Ở HÀN QUỐC – BÀI HỌC KINH NGHIỆM CHO VIỆT NAM Chuyên ngành: KTTG & QHKTQT Mã số: 60 31 07 LUẬN VĂN THẠC SỸ KINH TẾ ĐỐI NGOẠI NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS PHÍ MẠNH HỒNG HÀ NỘI - NĂM 2010 MỤC LỤC DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ………………………………………..i DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU ……………………………………. …………ii MỞ ĐẦU ............................................................................................................................. 1 CHƢƠNG I: MỐI QUAN HỆ GIỮA TĂNG TRƢỞNG KINH TẾ VÀ CÔNG BẰNG XÃ HỘI ........................................................................................... 7 1.1. Tăng trƣởng kinh tế và công bằng xã hội: Khái niệm, thƣớc đo. ...... 7 1.1.1. Các khái niệm. ................................................................................. 7 1.1.1.1. Tăng trưởng kinh tế ……………………………………7 1.1.1.2. Phát triển kinh tế………………………………………….9 1.1.1.3. Phát triển bền vững ………………………………….. 10 1.1.1.4. Công bằng xã hội ……………………………………..12 1.1.1.5. Đảm bảo xã hội ………………………………………. 14 1.1.2. Thước đo công bằng xã hội............................................................ 16 1.1.2.1. So sánh phân phối thu nhập giữa các nhóm dân cư .................. 16 1.1.2.2. Đường cong Lorenz ................................................................. 17 1.1.2.3. Hệ số Gini ............................................................................... 20 1.1.2.4. Chỉ số Theil L ......................................................................... 21 1.1.2.5. Một vài thước đo khác ............................................................. 22 1.2. Các quan điểm về quan hệ giữa tăng trƣởng kinh tế và đảm bảo công bằng xã hội. ...................................................................................... 23 1.2.1. Ưu tiên tăng trưởng kinh tế tất yếu dẫn tới bất bình đẳng .............. 23 1.2.2. Ưu tiên công bằng hơn tăng trưởng ............................................... 26 1.2.3. Tăng trưởng phải đi liền với công bằng ......................................... 29 1.3. Nhân tố ảnh hƣởng đến công bằng xã hội trong quá trình tăng trƣởng kinh tế trong nền kinh tế thị trƣờng. .......................................... 32 1.3.1. Thể chế chính trị và đường lối phát triển kinh tế - xã hội. .............. 32 1.3.2. Nhân tố tài sản ............................................................................... 33 1.3.3. Nhân tố Lao động .......................................................................... 33 1.3.4. Vài nhân tố khác ............................................................................ 34 CHƢƠNG 2: GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ CÔNG BẰNG XÃ HỘI TRONG QUÁ TRÌNH TĂNG TRƢỞNG KINH TẾ Ở HÀN QUỐC ......................................... 36 2.1. Đặc điểm kinh tế - xã hội. Thực trạng về công bằng xã hội ở Hàn Quốc: kết quả và xu hƣớng. ..................................................................... 36 2.1.1. Đặc điểm kinh tế xã hội Hàn Quốc trước năm 1960 ...................... 36 2.1.2. Công bằng xã hội ở Hàn Quốc trong quá trình tăng trưởng kinh tế giai đoạn 1961 - 1996. ............................................................................. 40 2.1.2.1. Giai đoạn cất cánh (1961 - 1979). ............................................ 40 2.1.2.2. Từ sau năm 1980 đến năm 1996 .............................................. 52 2.2. Đánh giá chung vấn đề giải quyết công bằng xã hội ở Hàn Quốc trong tăng trƣởng kinh tế. ........................................................................ 57 2.2.1. Thành tựu chung đạt được ............................................................. 57 2.2.1.1. Tăng trưởng kinh tế góp phần làm giảm bất bình đẳng về thu nhập ..................................................................................................... 58 2.2.1.2. Công bằng xã hội được thực hiện thông qua việc tạo dựng các cơ hội việc làm và các phúc lợi xã hội cho mọi tầng lớp nhân dân . 64 2.2.1.3. Phát triển giáo dục vừa thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, vừa đảm bảo công bằng xã hội ................................................................... 70 2.2.2. Một vài hạn chế ………………………………… …………75 2.2.3. Một số nguyên nhân chính ............................................................. 77 2.2.3.1. Nhà nước Hàn Quốc và cơ chế quản lý của nhà nước .............. 77 2.2.3.2. Hàn Quốc đã xây dựng được một hệ thống giáo dục - đào tạo hoàn thiện, đáp ứng tốt yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. .................................................................................................... 81 2.2.3.3. Di sản thời kỳ thuộc Nhật Bản................................................. 83 CHƢƠNG 3: MỘT SỐ BÀI HỌC KINH NGHIỆM CHO VIỆT NAM ............ 85 3.1. So sánh điều kiện kinh tế của Hàn Quốc và Việt Nam. ................... 85 3.1.1. Điểm tương đồng ........................................................................... 85 3.1.2. Điểm khác biệt .............................................................................. 85 3.2. Khái quát về công bằng xã hội trong quá trình tăng trƣởng kinh tế ở Việt Nam ........................................................................................... 86 3.3. Một số bài học kinh nghiệm của Hàn Quốc có thể vận dụng cho Việt Nam. ........................................................................................................... 95 3.3.1. Tranh thủ thời gian và cơ hội để xây dựng và khai thác tối đa lợi thế so sánh tương đối: nguồn lao động đông đảo, lương thấp và cần cù, chịu khó .................................................................................................. 95 3.3.2. Thực hiện đồng bộ chính sách bảo vệ và chăm sóc sức khoẻ cho đội ngũ lao động và cộng đồng dân cư. ................................................... 97 3.3.3. Đẩy mạnh hơn nữa sự nghiệp giáo dục - đào tạo, đặc biệt là con đường đào tạo tập hợp đội ngũ chỉ đạo kinh tế - xã hội có tri thức khoa học; chú trọng phát triển khoa học - kỹ thuật, trong đó có kỹ thuật công nghệ cao. ............................................................................................... 101 3.3.4. Cung cấp nhà ở công cộng ........................................................... 104 3.3.5. Đảm bảo công bằng giữa các thành phần kinh tế trong phát triển 107 KẾT LUẬN ..................................................................................................................... 110 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ……………………………………... 112 DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT GDP: Tổng sản phẩm quốc nội GNP: Tổng sản phẩm quốc dân WCEB: Uỷ ban quốc tế về môi trường và phát triển CBXH: Công bằng xã hội ILO: Tổ chức lao động Quốc tế ĐBXH: Đảm bảo xã hội WB: Ngân hàng thế gới NTC: Công ty xuyên quốc gia MNC: Công ty đa quốc gia OECD: Tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế UNDP: Chương trình hỗ trợ phát triển của liên hợp quốc i DANH MỤC BẢNG BIỂU STT Tên bảng Số hiệu bảng Trang 1 Bảng 1 - 1 Sự phân hoá về thu nhập của các nhóm dân cư 17 2 Bảng 2 - 1: Chênh lệch thu nhập giữa thành thị và nông thôn 58 3 Bảng 2 - 2: Số lao động có việc làm từ năm 1976 đến năm 1979 59 4 Bảng 2 - 3 Hệ số Gini của Hàn Quốc từ năm 1987 đến năm 1996 64 5 Bảng 2 - 4: 6 Bảng 3 - 1: 7 Bảng 3 - 2: 8 Bảng 3 - 3: 9 Bảng 3 - 4: 10 Bảng 3 - 5: 11 Bảng 3 - 6: 12 Bảng 3 - 7: Sự thay đổi trong phân phối thu nhập của Hàn Quốc (1970 - 1980) Tỷ lệ thất nghiệp của lực lượng lao động trong độ tuổi ở khu vực thành thị phân theo vùng Thu nhập thực tế bình quân đầu người ĐVT: (1000đ/ người/tháng) Tỷ lệ nghèo ở Việt Nam phân theo vùng (%) Tỷ lệ các nhóm 20% có thu nhập khác nhau trong dân số (%) Chuyể n biế n của tỷ lê ̣ nghèo và hê ̣ số Gini Viê ̣t Nam 1993-2006 Phân phối thu nhập và an sinh xã hội ở Việt Nam 2004 Tỷ lệ chi phí cho giáo dục ở Việt Nam 2000 - 2005 ii 75 88 89 90 91 92 92 95 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Tăng trưởng kinh tế nhanh và đảm bảo công bằng xã hội là những mục tiêu “lý tưởng” mà nhiều quốc gia theo đuổi. Tuy nhiên, không dễ dàng đạt được các mục tiêu này, nhất là cùng một lúc đạt được tốc độ tăng trưởng kinh tế nhanh song vẫn thực hiện được sự phân phối thu nhập tương đối công bằng. Ở đây trong nhiều trường hợp vẫn tồn tại một sự “đánh đổi”: một nền kinh tế tăng trưởng nhanh thường kéo theo những hệ quả phân phối không như mong muốn. Quan hệ giữa tăng trưởng kinh tế và công bằng xã hội là mối quan hệ phức tạp, vừa thống nhất vừa mâu thuẫn. Tuy nhiên, xét về dài hạn tăng trưởng kinh tế là cơ sở để thực hiện phân phối công bằng, cải thiện mức sống, đồng thời công bằng xã hội là điều kiện để phát triển bền vững. Trong lịch sử kinh tế thế giới, có không ít quốc gia đã đạt được tốc độ tăng trưởng kinh tế nhanh, rút ngắn thời gian công nghiệp hoá đất nước mình. Trong quá trình tăng trưởng kinh tế thường xuất hiện các nhóm dân cư ít được ưu đãi và các vùng suy yếu bị bỏ ngoài dòng phát triển. Trên thực tế rất ít nước đang phát triển xử lý hài hoà mối quan hệ này. Có những nước duy trì được tốc độ tăng trưởng kinh tế cao trong một thời gian song phân hoá giàu nghèo lại trở nên nghiêm trọng (như một số nước Nam Mỹ). Một số nước thì tuy phân phối thu nhập tương đối công bằng song kinh tế lại trì trệ (các nước xã hội chủ nghĩa trước đây). Có những nước cả thành tích tăng trưởng kinh tế và phân phối thu nhập đều rất nghèo nàn. Trong bối cảnh đó, thành tựu của những con rồng Châu Á là rất ấn tượng, vừa tăng trưởng kinh tế nhanh nhưng vẫn đảm bảo công bằng xã hội và Hàn Quốc chính là một trong những trường hợp đó. Trong quá trình đổi mới theo hướng chuyển sang kinh tế thị trường và hội nhập nền kinh tế thế giới ở Việt Nam đã đem lại nhiều thành tựu to lớn về 1 kinh tế xã hội. Mặc dù vậy, muốn thoát nghèo, lạc hậu, Việt Nam cần phải tăng trưởng nhanh bền vững. Tính chất bền vững cũng như định hướng xã hội chủ nghĩa khiến cho Việt Nam không thể hy sinh mục tiêu công bằng xã hội cho mục tiêu tăng trưởng. Cùng một lúc Việt Nam phải theo đuổi cả hai mục tiêu này. Tuy nhiên trên thực tế đây không phải là một quá trình dễ dàng. Thực tiễn đổi mới cho thấy: Chênh lệch mức sống tại Việt nam đang có xu hướng tăng lên, mặc dù mức độ chênh lệch thu nhập tại Việt Nam vẫn còn tương đối thấp so với các nước láng giềng; phân hóa giàu nghèo giữa thành thị và nông thôn tại Việt Nam tăng lên; và khoảng cách kinh tế giữa các vùng tại Việt Nam cũng tăng lên. Để giải quyết vấn đề đảm bảo công bằng xã hội trong tăng trưởng kinh tế, chúng ta có thể học hỏi kinh nghiệm từ những quốc gia đi trước đã thành công trong tăng trưởng kinh tế nhanh nhưng vẫn đảm bảo công bằng xã hội. Trong trường hợp này nghiên cứu kinh nghiệm của NICs Đông Á, đặc biệt là Hàn Quốc là rất có ý nghĩa. Do đó, đề tài: “Đảm bảo công bằng xã hội trong quá trình tăng trưởng kinh tế ở Hàn Quốc - Bài học kinh nghiệm cho Việt Nam.” - có ý nghĩa cả về lý luận và thực tiễn đối với Việt Nam. 2. Tình hình nghiên cứu Tăng trưởng kinh tế và đảm bảo công bằng xã hội là vấn đề không hoàn toàn mới, do đó có nhiều tác giả nghiên cứu về lĩnh vực này. Cũng có nhiều nghiên cứu về kinh nghiệm các nước khác như: Phạm Bích Thu (1997), Sự thần kỳ Đông Á – Tăng trưởng kinh tế và chính sách cộng đồng, NXB Khoa học xã hội. Tác giả đã phân tích sự thần kỳ kinh tế ở Đông Á từ các khía cạnh như tăng trưởng, công bằng và biến đổi kinh tế; chính sách cộng đồng và tăng trưởng ổn định kinh tế vĩ mô và tăng trưởng xuất khẩu. Tác giả cũng đề cập đến vài nguyên nhân dẫn đến sự công bằng xã hội trong tăng trưởng kinh tế Đông Á. Tuy nhiên đây là phân tích tổng hợp sự thần kỳ Đông Á, vì thế mà 2 chưa đi sâu vào cụ thể từng nước, đặc biệt là Hàn Quốc. Vì đây cũng là nghiên cứu tổng hợp Đông Á nên cũng chưa cụ thể được những bài học kinh nghiệm để có thể vận dụng cho Việt Nam. Joseph E.Stiglitz và Slahid Yusuf (2002), Suy ngẫm lại sự thần kỳ Đông Á, NXB Chính trị Quốc gia. Trong tác phẩm này các tác giả đã đưa ra cách nhìn mới về kinh nghiệm phát triển của khu vực Đông Á những năm 90 sau khi đã khảo sát cuộc khủng hoảng và sự phục hồi. Tác phẩm cũng dành một chương viết về thay đổi của kinh tế Hàn Quốc, đặc biệt sau cuộc khủng hoảng năm 1997. Các tác giả chủ yếu đi sâu nghiên cứu những nhân tố quan trọng quyết định sự thành công trong tăng trưởng và phát triển kinh tế Hàn Quốc và cũng qua đó đưa ra một vài kết quả đảm bảo công bằng xã hội. Nguyễn Anh Tuấn (1994), Vài khía cạnh Việt Nam - suy ngẫm từ kinh nghiệm của các nền kinh tế mới công nghiệp hoá Đông Á, NXB Khoa học xã hội. Tác giả phân tích sự phát triển Đông Á trong quá trình thực hiện công nghiệp hoá đất nước. Trong công trình này, tác giả chủ yếu nghiên cứu và phân tích về các thành tựu trong phát triển tăng trưởng kinh tế mà chưa phân tích về khía cạnh đảm bảo công bằng xã hội trong mối quan hệ với tăng trưởng phát triển kinh tế. Lê Thu Thuỷ (1993), Tăng trưởng kinh tế và phân phối thu nhập, NXB Khoa học xã hội. Trong quá trình nghiên cứu của mình, tác giả đã tìm hiểu nghiên cứu về mối quan hệ tăng trưởng kinh tế và thu nhập, đảm bảo công bằng xã hội ở một vài nước Đông Á. Tác giả cũng đã đưa ra nhiều mô hình tăng trưởng và giải quyết các vấn đề xã hội của vài nước trong đó có Hàn Quốc nhưng cũng không chỉ rõ bài học kinh nghiệm nào trong giải quyết công bằng xã hội nên áp dụng cho Việt Nam trong quá trình tăng trưởng kinh tế của mình. 3 Hoàng Văn Hiển (2008), Quá trình phát triển kinh tế - xã hội của Hàn Quốc và kinh nghiệm cho Việt Nam, NXB Chính trị quốc gia. Tác giả đã phân tích quá trình phát triển kinh tế qua các giai đoạn của Hàn Quốc trong một thời gian rất dài, từ sau chiến tranh đến nay và những triển vọng phát triển kinh tế của Hàn Quốc trong thời gian tới. Từ sự phát triển kinh tế đó, tác giả cũng đã phân tích quá trình thực hiện công bằng xã hội của Hàn Quốc. Tuy nhiên trong quá trình nghiên cứu của mình tác giả chủ yếu nêu lên những bài học kinh nghiệm để phát triển kinh tế và vài bài học kinh nghiệm trong giải quyết công bằng xã hội cho Việt Nam nhưng vẫn chưa được cụ thể. Lê Bộ Lĩnh (1998), Tăng trưởng kinh tế và công bằng xã hội ở một số nước Châu Á và Việt Nam, NXB Chính trị quốc gia. Tác giả đã khái quát lý thuyết và thực tiễn tăng trưởng kinh tế và công bằng xã hội ở Châu Á, tăng trưởng kinh tế và công bằng xã hội ở một số nền kinh tế Đông Bắc Á như Nhật Bản, Hàn Quốc, Đài Loan và Đông Nam Á như Malaixia, Thái Lan, Việt Nam. Tác giả đã phân tích những mặt thành công nhất trong một vài lĩnh vực của quá trình thực hiện công bằng xã hội ở mỗi nước trong đó có Việt Nam, tác giả cũng chưa nêu những bài học kinh nghiệm cụ thể nào từ các nước có thể áp dụng cho Việt Nam. Trần Mai Chi (1997), Kinh nghiệm công nghiệp hoá NICS Đông Á và vận dụng Việt Nam, NXB Học viện chính trị Hồ Chí Minh. Trong tác phẩm này tác giả chủ yếu phân tích quá trình phát triển công nghiệp hoá của NICS Đông Á và thông qua sự phát triển đó cũng phần nào thực hiện công bằng xã hội. Mặc dù có bài học kinh nghiệm cho Việt Nam nhưng chủ yếu vẫn là bài học cho sự phát triển kinh tế nói chung. Cũng nghiên cứu về công bằng xã hội ở Hàn Quốc, nhiều tác giả như Lê Bàn Thạch, Trần Thị Tài, Nguyễn Thị Luyến, Dương Văn Quảng, Nguyễn Mạnh Thắng cũng đã có những luận giải về mối quan hệ giữa tăng trưởng 4 kinh tế và thực hiện công bằng xã hội. Các tác giả cũng đề cập đến quá trình thực hiện công bằng xã hội trong quá trình tăng trưởng kinh tế ở Hàn Quốc. Tuy nhiên các tác giả cũng chưa đề cập sâu đến các bài học có thể vận dụng cho Việt Nam trong hoàn cảnh hiện nay. Mặc dù đã có nhiều công trình nghiên cứu về vấn đề tăng trưởng kinh tế và công bằng xã hội ở các nước Đông Á trong thời kỳ công nghiệp hoá, trong đó có Hàn Quốc nhưng đây vẫn là một vấn đề rộng lớn và phức tạp. Vì vậy, việc nghiên cứu sâu thêm vấn đề này riêng đối với trường hợp Hàn Quốc trong bối cảnh mới của nền kinh tế thế giới hiện nay là một việc làm hết sức có ý nghĩa đối với Việt Nam. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận văn 3.1. Mục đích nghiên cứu Phân tích kinh nghiệm bảo đảm công bằng xã hội trong quá trình theo đuổi chiến lược tăng trưởng kinh tế ở Hàn Quốc nhằm rút ra những bài học hữu ích cho Việt Nam. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Hệ thống hoá các quan điểm bàn luận về mối quan hệ giữa tăng trưởng kinh tế và công bằng xã hội, đặc biệt đối với các nước đang phát triển. Phân tích thực tiễn tăng trưởng kinh tế và giải quyết vấn đề công bằng xã hội ở Hàn Quốc trong quá trình này thời kỳ Hàn Quốc thực hiện công nghiệp hoá. Khái quát và rút ra những bài học kinh nghiệm từ thực tiễn giải quyết vấn đề công bằng xã hội trong tăng trưởng kinh tế ở Hàn Quốc cho Việt Nam. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu của luận văn Luận văn tập trung nghiên cứu giải quyết vấn đề đảm bảo công bằng xã hội trong quá trình tăng trưởng kinh tế ở Hàn Quốc. 5 4.2. Phạm vi nghiên cứu Tập trung nghiên cứu kinh tế Hàn Quốc trong giai đoạn thực hiện công nghiệp hoá từ một nước đang phát triển trở thành một nước công nghiệp phát triển (giai đoạn từ năm 1960 đến năm 1996 khi Hàn Quốc gia nhập tổ chức OECD). 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng phương pháp biện chứng duy vật, phân tích các nguồn tư liệu, số liệu sẵn có về thực trạng thực hiện công bằng xã hội ở Hàn Quốc, phân tích các báo cáo số liệu, tham khảo các kết quả nghiên cứu khác của các tác giả; phương pháp tổng hợp, đối chiếu, so sánh, kế thừa có cân nhắc, phân tích khách quan, sử dụng số liệu thống kê có chọn lọc. 6. Những đóng góp mới của luận văn - Luận văn phân tích và làm rõ thực tiễn giải quyết vấn đề công bằng xã hội trong tăng trưởng kinh tế ở Hàn Quốc trên cơ sở đó chỉ ra thành công và hạn chế của Hàn Quốc trogn lĩnh vực này. - Từ kinh nghiệm Hàn Quốc, luận văn rút ra một số bài học cho Việt Nam trong quá trình tăng trưởng và phát triển kinh tế của mình. 7. Kết cấu, nội dung của luận văn Chương 1: Mối quan hệ giữa tăng trưởng kinh tế và công bằng xã hội. Chương 2: Giải quyết vấn đề công bằng xã hội trong quá trình tăng trưởng kinh tế ở Hàn Quốc. Chương 3: Một số bài học kinh nghiệm cho Việt Nam. 6 CHƢƠNG I: MỐI QUAN HỆ GIỮA TĂNG TRƢỞNG KINH TẾ VÀ CÔNG BẰNG XÃ HỘI 1.1. Tăng trƣởng kinh tế và công bằng xã hội: Khái niệm, thƣớc đo. Tăng trưởng kinh tế và công bằng xã hội là mục tiêu, ước vọng của tất cả các dân tộc và của mọi thời đại. Tuy nhiên, việc đạt được mục tiêu kép này là không dễ dàng và trong thực tiễn đã có nhiều bằng chứng về sự đối lập giữa tăng trưởng và công bằng. Các chính sách dựa trên mục tiêu công bằng có thể dẫn đến triệt tiêu các động lực tăng trưởng kinh tế. Ngược lại, các chính sách chỉ nhằm vào tăng trưởng có thể làm cho bất bình đẳng tăng lên. Như vậy cần có sự kết hợp hài hoà giữa tăng trưởng kinh tế và công bằng xã hội. 1.1.1. Các khái niệm. 1.1.1.1. Tăng trƣởng kinh tế. Tất các các quốc gia trên thế giới, không phân biệt khuynh hướng chính trị, khi đã giành được độc lập, có chủ quyền, đều xác lập cho mình chiến lược phát triển kinh tế xã hội. Những mục tiêu phát triển đều dựa vào khả năng khai thác nguồn lực trong nước và nước ngoài. Mỗi quốc gia trên thế giới đều có sự kết hợp và khả năng khai thác các nguồn lực khác nhau. Song, quan niệm chung nhất là phải tạo ra được sự tiến bộ toàn diện cả về kinh tế và xã hội, trong đó tăng trưởng được coi là tiền đề cần thiết cho sự phát triển. Tăng trưởng kinh tế mới chỉ giới hạn trong khuôn khổ làm tăng thêm sản lượng bằng cách mở rộng qui mô, chứ chưa đề cập đến mối quan hệ của nó với các vấn đề xã hội. Tăng trưởng kinh tế được biểu hiện một cách phổ quát theo quan điểm kinh tế học là sự tăng sản lượng thực tế của một nền kinh tế theo thời gian. Tăng trưởng kinh tế theo nghĩa này thường được đo lường bằng sự gia tăng tổng sản phẩm quốc nội (GDP) theo thời gian hoặc tăng thu nhập 7 theo đầu người. Nói cách khác, tăng trưởng kinh tế chỉ thể hiện mặt lượng của nền kinh tế theo thời gian. Để biểu thị sự tăng trưởng kinh tế, người ta thường dùng mức tăng lên của GNP hay GDP. Mức tăng đó thường tính trên toàn bộ nền kinh tế quốc dân, hay tính bình quân theo đầu người của thời kỳ sau so với thời kỳ trước đó. Khi đo lường sự tăng trưởng người ta thường sử dụng các số đo tuyệt đối và số đo tương đối. Mức tăng trưởng tuyệt đối: Có thể được tính theo hai phương pháp. - Theo tổng sản phẩm (GNP hoặc GDP) của nền kinh tế ∆Y = Yn - Yn-1 Trong đó: ∆Y: tổng sản phẩm tăng thêm của năm n so với năm gốc. Yn: tổng sản phẩm của năm n. Yn-1: tổng sản phẩm của năm trước đó. - Theo tổng sản phẩm bình quân đầu người: ∆y = yn - yn-1 Trong đó: ∆y: Tổng sản phẩm bình quân đầu người của năm n so với năm gốc. yn: Tổng sản phẩm bình quân đầu người của năm n. yn-1: Tổng bình quân dầu người của năm trước đó. Mức tăng trưởng tương đối (hay còn gọi là tốc độ tăng trưởng), được tính theo tỷ lệ phần trăm (%) cũng theo hai phương pháp. - Theo tổng sản phẩm (GNP hoặc GDP) của nền kinh tế: Yn – Yn-1 g (Y) = ∆Y x 100 = Yn-1 Yn-1 Trong đó: g (Y): Tốc độ tăng trưởng của toàn bộ nền kinh tế. 8 - Theo tổng sản phẩm bình quân đầu người yn –yn-1 g(y) = ∆y x 100 = yn-1 yn-1 Trong đó: g(y): Tốc độ tăng trưởng của tổng sản phẩm bình quân đầu người. Tất cả các chỉ tiêu phản ánh mức tăng trưởng kinh tế như GNP, GDP hay GNP, GDP bình quân đầu người … đều được tính theo hai loại giá: giá hiện hành và giá cố định. Giá hiện hành là giá phát sinh trong quá trình giao dịch, trao đổi thực tế của năm báo cáo. Giá cố định là giá hiện hành của một năm nào đó được chọn làm gốc. Trên cơ sở đó, người ta tính đổi các chỉ tiêu kinh tế của các năm khác theo giá năm gốc. Mục đích ở đây là để loại trừ sự ảnh hưởng của yếu tố giá cả đến các chỉ tiêu kinh tế trong mỗi năm nhằm đánh giá sự thay đổi thuần về khối lượng sản phẩm hàng hoá và dịch vụ. 1.1.1.2. Phát triển kinh tế. Mục tiêu của mỗi quốc gia là tạo ra sự tiến bộ toàn diện, mà sự tăng trưởng kinh tế là một điều kiện quan trọng. Sự tiến bộ của quốc gia trong một giai đoạn nhất định được xem xét trên hai mặt: sự gia tăng về kinh tế và sự tiến bộ về xã hội. Sự gia tăng về kinh tế còn được thay thế bằng thuật ngữ tăng trưởng kinh tế. Tăng trưởng kinh tế tác động thúc đẩy sự tiến bộ về mọi mặt của xã hội, hình thành cơ cấu kinh tế hợp lý là nội dung của phát triển kinh tế. Phát triển kinh tế bao hàm ý nghĩa rộng lớn - Nó không chỉ bao gồm những thay đổi về số lượng như tăng trưởng kinh tế, mà còn bao gồm cả những thay đổi về chất lượng cuộc sống. Như vậy, phát triển kinh tế có thể hiểu là một quá trình tăng tiến về mọi mặt của nền kinh tế trong một thời kỳ nhất định. 9 Phát triển kinh tế là phạm trù kinh tế - xã hội rộng lớn, mà trong khuôn khổ một định nghĩa hay một khái niệm ngắn gọn không thể bao hàm hết được nội dung rộng lớn của nó. Song, nhất thiết khái niệm đó phải phản ánh được nội dung cơ bản sau: - Sự tăng lên về quy mô sản xuất, làm tăng thêm giá trị sản lượng của cải vật chất, dịch vụ và sự biến đổi tích cực về cơ cấu kinh tế, tạo ra một cơ cấu kinh tế hợp lý có khả năng khai thác hiệu quả nguồn lực trong nước và nước ngoài. - Sự tác động của tăng trưởng kinh tế làm thay đổi cơ cấu xã hội, cải thiện đời sống dân cư, giảm bớt đói nghèo, rút ngắn khoảng cách giữa các tầng lớp dân cư, bảo đảm công bằng xã hội. - Sự phát triển là quy luật tiến hoá, song nó chịu tác động của nhiều nhân tố, trong đó nhân tố nội lực của nền kinh tế có nhiều ý nghĩa quyết định, còn nhân tố bên ngoài có vai trò quan trọng. Phát triển kinh tế phản ánh sự vận động của nền kinh tế từ trình độ thấp lên trình độ cao hơn. 1.1.1.3. Phát triển bền vững Khái niệm phát triển bền vững lần đầu tiên được công bố trong một bài báo có nhan đề “Tương lai cho chúng ta” của tác giả Gro Harlem Brundland, một nhà môi trường người Na Uy làm việc trong Uỷ ban quốc tế về môi trường và phát triển (WCEB). Theo bà Brundland, phát triển bền vững được hiểu là kiểu phát triển vừa đáp ứng được nhu cầu của các thế hệ hiện tại, vừa không ảnh hưởng đến khả năng mà các thế hệ tương lai đáp ứng các nhu cầu của mình. Tháng 6 năm 1992, Hội nghị thượng đỉnh về môi trường và phát triển họp tại Rio de Janiero đã đưa ra bản tuyên ngôn “Về môi trường và phát triển” về “Chương trình nghị sự 21” và đưa ra định nghĩa về phát triển bên vững là “sự phát triển nhằm thoả mãn nhu các nhu cầu hiện tại của con người, nhưng 10 không làm tổn hại tới sự thoả mãn các nhu cầu của thế hệ tương lai”. Hội nghị cũng đã coi “phát triển bền vững là mục tiêu lâu dài đạt được của mọi quốc gia”, của mọi hoạt động nhằm thúc đẩy tăng trưởng, nhưng cũng tìm mọi phương cách để giảm thiểu tác hại của tăng trưởng kinh tế đến môi trường sống của xã hội loài người. Nhà nước ta đã đưa ra quan niệm chính thức về phát triển lâu bền là “thoả mãn những nhu cầu cơ bản về vật chất, tinh thần và văn hoá cho thế hệ hiện tại và tương lai của Việt Nam thông qua việc quản lý một cách khôn khéo tài nguyên thiên nhiên. Xây dựng và thực hiện các chính sách, kế hoạch hành động và cơ chế tổ chức nhằm đảm bảo cho khả năng sử dụng lâu bền các tài nguyên thiên nhiên được nhất thể hoá và liên kết chặt chẽ với tất cả các khía cạnh của quá trình phát triển kinh tế và xã hội của đất nước” [29] Như vậy, phát triển bền vững là sự phát triển hài hoà giữa đời sống vật chất và đời sống tinh thần, giữa thiên nhiên và con người, giữa tự nhiên và nhân tạo, giữa hiện tại và tương lai. Sự phát triển đó nhằm đáp ứng nhu cầu hiện tại nhưng không làm tổn hại đến sự phát triển của xã hội tương lai. Nội dung của khái niệm phát triển bền vững được quan niệm bao gồm: - Sự duy trì một tốc độ tăng trưởng kinh tế trong một thời gian dài - Tăng trưởng kinh tế gắn liền với bảo vệ, gần gũi với môi trường để đảm bảo tài nguyên thiên nhiên cho các thế hệ sau vẫn có điều kiện phát triển. Khi xem xét mối quan hệ giữa tăng trưởng kinh tế và công bằng xã hội, khái niệm tăng trưởng được hiểu theo nghĩa rộng hơn. Walter Rostow đã dùng khái niệm tăng trưởng để đưa ra một lý thuyết tổng quát về sự phát triển. Ông chia quá trình phát triển của xã hội loài người thành năm giai đoạn tăng trưởng từ xã hội truyền thống đến xã hội hiện đại. Quan niệm này rõ ràng là nhấn mạnh đến nội dung kinh tế của quá trình phát triển, hay nói cách khác, tăng trưởng kinh tế là điều kiện tiên quyết cho phát triển. Và cũng chính vì 11 vậy, nó bộc lộ những khiếm khuyết và làm nảy sinh nhiều câu hỏi. Thứ nhất, liệu tăng trưởng kinh tế có tự động đưa đến phát triển hay không, nói cách khác tăng trưởng kinh tế có đảm bảo giải quyết tất cả các vấn đề xã hội liên quan đến sự phát triển hay không? Thứ hai, liệu tăng trưởng kinh tế có thể diễn ra liên tục trong những điều kiện bất bình đẳng xã hội hay không? Những câu hỏi này đã được các nhà nghiên cứu về phát triển trả lời và quan điểm khá phổ biến hiện nay là không thể đồng nhất tăng trưởng kinh tế với phát triển. 1.1.1.4. Công bằng xã hội Khác với khái niệm tăng trưởng kinh tế trong kinh tế học mang tính thực chứng, là cái có thể xác định bằng các con số, khái niệm công bằng xã hội mang tính chuẩn tắc, nghĩa là tuỳ thuộc nhiều vào quan điểm của con người. Chính những quan niệm khác nhau về bình đẳng đã dẫn đến những cách hiểu khác nhau. Trong kinh tế người ta sử dụng hai khái niệm khác nhau về công bằng. Khái niệm thứ nhất là công bằng theo chiều ngang: nghĩa là đối xử như nhau với những người có đóng góp như nhau. Khái niệm thứ hai là công bằng theo chiều dọc: nghĩa là đối xử khác nhau với những người có những khác biệt bẩm sinh hoặc có các điều kiện xã hội khác nhau. Nếu như công bằng theo chiều ngang được thực hiện bởi cơ chế thị trường thì công bằng theo chiều dọc cần có sự điều tiết của chính phủ. Việc phân định và kết hợp công bằng theo chiều dọc và chiều ngang sẽ đảm bảo công bằng xã hội thực sự. Như vậy, công bằng xã hội là một khái niệm rất rộng, gồm cả các yếu tố kinh tế, chính trị, xã hội và văn hoá. Có thể có công bằng về phương diện kinh tế nhưng chưa chắc có bình đẳng về các phương diện khác. Trong nền kinh tế thị trường, thu nhập được phân bổ theo mức độ tham gia cả các yếu tố (vốn, kỹ thuật, lao động, tài nguyên) vào quá trình sản xuất và do đó có thể đảm bảo sự công bằng về phương diện kinh tế. Tuy nhiên, các tầng lớp xã hội khác nhau có thể không có được những công bằng trong các hoạt động chính trị, xã hội. 12 Chính nội hàm rộng của khái niệm bình đẳng xã hội đã làm cho vấn đề của khái niệm bình đẳng trở nên phức tạp. Cho đến nay, người ta vẫn chủ yếu sử dụng các công cụ đo lường mức độ bình đẳng trong phân phối thu nhập để biểu đạt bình đẳng xã hội nói chung. Các nhà kinh tế thường đưa ra sáu lý do sau đây dẫn đến sự khác biết trong phân phối thu nhập: - Khả năng và kỹ năng lao động khác nhau. - Cường độ làm việc khác nhau - Sự khác nhau về nghề nghiệp. - Sự khác nhau về giáo dục đào tạo. - Được hưởng thừa kế và chiếm hữu tài sản khác nhau. - Gánh chịu rủi ro khác nhau. Xã hội công bằng, đương nhiên không phải là một xã hội bình quân cào bằng và cũng không chỉ công bằng về lợi ích vật chất, lợi ích kinh tế trong phân phối, mà còn đòi hỏi phải có sự công bằng về chính trị, về pháp luật, về tự do tín ngưỡng và không tín ngưỡng, về tự do dân chủ và sự bình đẳng về cơ hội sản xuất, kinh doanh, được tự do hành nghề, mà ngành nghề đó không bị phát luật ngăn cấm. Do vậy, một nội dung quan trọng của xã hội công bằng trước hết là thiết lập một sân chơi bình đẳng trong xã hội cho tất cả các thành phần kinh tế, mọi thành viên xã hội được tự do đua tài trên thương trường theo pháp luật. Một vấn đề đáng lưu ý là luôn có một số người phải gánh chịu những rủi ro, những điều không may mắn của tạo hoá như tật nguyền, cô đơn, cơ nhỡ …, do đó xã hội phải có chính sách nhân đạo đối với họ. Công bằng xã hội ở đây còn được biểu hiện là sự bình đẳng trong cơ hội việc làm, cơ hội về buôn bán và đầu tư, bình đẳng trong việc tiếp cận với những cơ hội mà với sự cố gắng và năng lực sẵn có của con người có thể đạt đến một mức sống cao hơn. Đây chính là kết quả sự công bằng được thực 13