Héi ®ång lý luËn Trung −¬ng
Bé Khoa häc vµ C«ng nghÖ
Ch−¬ng tr×nh KX.01
§Ò tµi cÊp Nhµ n−íc KX.01.01
®Æc tr−ng cña nÒn Kinh tÕ
thÞ tr−êng ®Þnh h−íng XHCN
ë ViÖt Nam
Chñ nhiÖm: GS.TS. Vò ®×nh b¸ch
6547
21/9/2007
Hµ Néi 2005
Ban chñ nhiÖm vµ thµnh viªn cña ®Ò tµi
I. Ban chñ nhiÖm
1. GS.TS. Vò §×nh B¸ch
Chñ nhiÖm
2. GS.TS. TrÇn Minh §¹o
Phã chñ nhiÖm
3. Th.S Hå H¶i YÕn
Th− ký hµnh chÝnh
II. Ban biªn tËp
1. GS. TS. Vò §×nh B¸ch
Tr−ëng ban
2. GS.TS. TrÇn Minh §¹o
P. Tr−ëng ban
3. TS. Hoµng Xu©n NghÜa
Uû viªn
III. Nh÷ng ng−êi viÕt ®Ò tµi nh¸nh vµ chuyªn ®Ò
1. GS.TS. Vò §×nh B¸ch
§¹i häc Kinh tÕ Quèc d©n
2. GS.TS. TrÇn Minh §¹o
§¹i häc Kinh tÕ Quèc d©n
3. GS.TS. Ph¹m Quang Phan
§¹i häc Kinh tÕ Quèc d©n
4. GS.TS. NguyÔn KÕ TuÊn
§¹i häc Kinh tÕ Quèc d©n
5. TS. Ph¹m V¨n Sinh
§¹i häc Kinh tÕ Quèc d©n
6. PGS.TS. Phan Thanh Phè
§¹i häc Kinh tÕ Quèc d©n
7. PGS.TS. Lª Thôc
§¹i häc Kinh tÕ Quèc d©n
8. TS. An Nh− H¶i
Häc viÖn CTQG HCM
9. TS. T« §øc H¹nh
§¹i häc Kinh tÕ Quèc d©n
10. TS. NguyÔn Ngäc HuyÒn
§¹i häc Kinh tÕ Quèc d©n
11. TS. §µo Ph−¬ng Liªn
§¹i häc Kinh tÕ Quèc d©n
12. PGS.TS. TrÇn B×nh Träng
§¹i häc Kinh tÕ Quèc d©n
13. TS. §Æng Th¾ng
§¹i häc Kinh tÕ Quèc d©n
14. TS. NguyÔn §×nh T©n
V¨n phßng ChÝnh phñ
15. NCV. §µo ViÖt H−ng
ViÖn Kinh tÕ vµ ChÝnh trÞ thÕ giíi
16. NCV. NguyÔn Ngäc M¹nh
Trung t©m Kinh tÕ ch©u ¸ - TBD
17. Th.S. TrÇn Lan H−¬ng
Trung t©m Kinh tÕ ch©u ¸ - TBD
2
18. TS. Hoµng Xu©n NghÜa
ViÖn NCPT KINH TÕ – XH Hµ Néi
19. PGS.TS. NguyÔn Kh¾c Thanh
Häc viÖn CTQG HCM
20. TS. TrÇn Anh Tµi
§¹i häc Quèc gia Hµ Néi
21. TS. NguyÔn H÷u §¹t
ViÖn Kinh tÕ ViÖt Nam
22. TS. NguyÔn V¨n Minh
§¹i häc Th−¬ng m¹i Hµ Néi
23. PGS.TS. Ph¹m ThÞ Quý
§¹i häc Kinh tÕ Quèc d©n
24. TS. Ph¹m Huy Vinh
§¹i häc Kinh tÕ Quèc d©n
25. PGS.TS. NguyÔn C«ng Nhù
§¹i häc Kinh tÕ Quèc d©n
26. GS.TS. Ph¹m Ngäc KiÓm
§¹i häc Kinh tÕ Quèc d©n
27. PGS.TS. Ph¹m C«ng NghÜa
§¹i häc Kinh tÕ Quèc d©n
28. TS. Ph¹m §¹i §ång
§¹i häc Kinh tÕ Quèc d©n
29. Th.S. Ph¹m §¨ng QuyÕt
TTTT – TK L§ & XH
30. GS.TS. Hoµng Ngäc ViÖt
§¹i häc Kinh tÕ Quèc d©n
31. PGS.TS. TrÇn HËu Thù
§¹i häc Kinh tÕ Quèc d©n
32. TS. Lª V¨n C−êng
§¹i häc Kinh tÕ Quèc d©n
33. TS. Tr−¬ng §×nh ChiÕn
§¹i häc Kinh tÕ Quèc d©n
34. TS. Vò TrÝ Dòng
§¹i häc Kinh tÕ Quèc d©n
35. GS.TS. §µm V¨n NhuÖ
§¹i häc Kinh tÕ Quèc d©n
36. PGS.TS. Hoµng V¨n Hoa
§¹i häc Kinh tÕ Quèc d©n
37. GS. TrÇn §×nh Bót
Chuyªn viªn kinh tÕ TP. HCM
38. PGS. §µo C«ng TiÕn
§¹i häc Kinh tÕ TP. HCM
Vµ 23 nhµ khoa häc tham gia viÕt bµi cho héi th¶o
Danh môc c¸c ch÷ viÕt t¾t
3
: Doanh nghiÖp
PTSX
: Ph−¬ng thøc s¶n xuÊt
DNNN : Doanh nghiÖp nhµ n−íc
TKQ§
: Thêi kú qu¸ ®é
DNTN
NKTQ§ : NÒn kinh tÕ qu¸ ®é
DN
: Doanh nghiÖp t− nh©n
NKTQD : NÒn kinh tÕ quèc d©n
KT - CT : Kinh tÕ chÝnh trÞ häc
KTTT
: Kinh tÕ thÞ tr−êng
Nxb
: Nhµ xuÊt b¶n
LLSX
: Lùc l−îng s¶n xuÊt
CTQG
: ChÝnh trÞ Quèc gia
QHSX
: Quan hÖ s¶n xuÊt
KHXH : Khoa häc x· héi
QHSH
: Quan hÖ së h÷u
KHCN
: Khoa häc, c«ng nghÖ
TLSX
: T− liÖu s¶n xuÊt
CNTT
: C«ng nghÖ th«ng tin
TSX
: T¸i s¶n xuÊt
CNH
: C«ng nghiÖp ho¸
FDI
: §Çu t− trùc tiÕp n−íc ngoµi H§H
: HiÖn ®¹i ho¸
USD
: §« la Mü
NICs
: C¸c n−íc CN míi ch©u ¸
: Liªn minh ch©u ¢u
NDT
: §ång nh©n d©n tÖ
EU
VN§
: §ång tiÒn ViÖt Nam
R&D : Nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn
CNXH : Chñ nghÜa x· héi
GDP
: Tæng s¶n phÈm quèc néi
CNCS
: Chñ nghÜa céng s¶n
GNP
: Tæng s¶n phÈm quèc d©n
CNTB
: Chñ nghÜa t− b¶n
HTX
: Hîp t¸c x·
4
Môc lôc
Lêi më ®Çu ........................................................................................................... 7
Ch−¬ng I. Qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nÒn KTTT trªn thÕ giíi ..... 11
1.1. C¸c hÖ thèng kinh tÕ. Sù h×nh thµnh hÖ thèng KTTT......................................... 11
1.1.1. C¸c hÖ thèng kinh tÕ ....................................................................................... 11
1.1.2. HÖ thèng kinh tÕ thÞ tr−êng vµ ®iÒu kiÖn ra ®êi .............................................. 12
1.2. C¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña KTTT TBCN .......................................................... 15
1.2.1. Giai ®o¹n ph¸t triÓn KTTT tù do .................................................................... 16
1.2.2. Giai ®o¹n ph¸t triÓn KTTT hiÖn ®¹i cã sù can thiÖp cña Nhµ n−íc............... 17
1.3. C¸c con ®−êng ph¸t triÓn KTTT trªn thÕ giíi..................................................... 20
1.3.1. Ph¸t triÓn KTTT theo con ®−êng tuÇn tù - cæ ®iÓn ......................................... 20
1.3.2. Ph¸t triÓn KTTT theo con ®−êng rót ng¾n...................................................... 23
1.4. Nh÷ng kÕt luËn rót ra tõ nghiªn cøu sù ph¸t triÓn KTTT ................................ 29
Ch−¬ng II. C¸c m« h×nh chñ yÕu, ®Æc tr−ng vµ xu h−íng vËn ®éng cña
nÒn KTTT TBCN hiÖn ®¹i................................................................................ 32
2.1. C¸c m« h×nh chñ yÕu cña KTTT TBCN hiÖn ®¹i ................................................ 32
2.1.1. M« h×nh KTTT tù do Hoa Kú .......................................................................... 32
2.1.2. M« h×nh KTTT cã ®iÒu khiÓn NhËt B¶n.......................................................... 40
2.1.3. M« h×nh KTTT x· héi Céng hoµ Liªn bang §øc ............................................ 51
2.1.4. M« h×nh KTTT Nhµ n−íc phóc lîi Thuþ §iÓn................................................ 57
2.2. C¸c ®Æc tr−ng vµ xu h−íng vËn ®éng cña nÒn KTTT TBCN hiÖn ®¹i ............... 60
2.2.1. Xu h−íng toµn cÇu ho¸ kinh tÕ........................................................................ 60
2.2.2. Ph¸t triÓn c¸c LLSX TBCN hiÖn ®¹i dùa trªn tiÕn bé KHCN, cã c¸c c«ng
nghÖ cao .................................................................................................................... 66
2.2.3. X· héi ho¸ c¸c quan hÖ kinh tÕ TBCN............................................................ 71
2.3. Vai trß lÞch sö cña kinh tÕ thÞ tr−êng TBCN........................................................ 74
2.3.1. M©u thuÉn, khñng ho¶ng vµ sù tù phñ ®Þnh cña CNTB toµn cÇu................... 74
2.3.2. B−íc chuyÓn ®æi sang x· héi hËu c«ng nghiÖp - sù ph¶n ¸nh tiÕn tr×nh x·
héi ph¸t triÓn theo ®Þnh h−íng XHCN ...................................................................... 81
Ch−¬ng III. Kinh tÕ thÞ tr−êng vµ chñ nghÜa x· héi ..................................... 86
3.1. Häc thuyÕt M¸cxit vµ c¸c häc thuyÕt kh¸c vÒ CNXH ......................................... 86
3.1.1. C¸c t− t−ëng XHCN tr−íc C.M¸c… ............................................................... 86
3.1.2. Häc thuyÕt M¸cxit vÒ CNXH........................................................................... 88
3.1.3. M« h×nh CNXH cæ ®iÓn ë Liªn x« (cò) vµ §«ng ¢u…… ............................... .89
5
3.1.4. Lý thuyÕt vÒ CNXH thÞ tr−êng......................................................................... 97
3.2. M« h×nh kinh tÕ thÞ tr−êng XHCN mang ®Æc s¾c Trung Quèc ........................ 101
3.2.1. TÝnh tÊt yÕu kh¸ch quan cña viÖc x©y dùng KTTT XHCN mang ®Æc s¾c
Trung Quèc. ............................................................................................................ 101
3.2.2. B¶n chÊt cña KTTT XHCN mang ®Æc s¾c Trung Quèc ................................ 102
3.2.3. §Æc tr−ng chñ yÕu cña KTTT XHCN ®Æc s¾c Trung Quèc........................... 105
Ch−¬ng IV. B¶n chÊt, ®Æc tr−ng cña nÒn KTTT ®Þnh h−íng XHCN ë
ViÖt Nam........................................................................................................... 120
4.1. Qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi sang nÒn KTTT ®Þnh h−íng XHCN ë ViÖt Nam........... 120
4.1.1. TÝnh tÊt yÕu ph¸t triÓn KTTT ®Þnh h−íng XHCN.......................................... 120
4.1.2. NÒn KTTT ®Þnh h−íng XHCN ë ViÖt Nam nh− lµ b−íc chuyÓn ®æi ®Æc thï
trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn chung cña nh©n lo¹i sang x· héi hËu c«ng nghiÖp vµ
nÒn kinh tÕ tri thøc.. ................................................................................................ 127
4.1.3. B¶n chÊt, néi hµm vµ ý nghÜa cña m« h×nh KTTT ®Þnh h−íng XHCN.......... 129
4.2. §Æc tr−ng cña nÒn KTTT ®Þnh h−íng XHCN ë ViÖt Nam ............................... 133
4.2.1. §Æc tr−ng vÒ chÕ ®é së h÷u trong nÒn KTTT ®Þnh h−íng XHCN ................. 133
4.2.2. §Æc tr−ng vÒ kÕt cÊu kinh tÕ theo khu vùc .................................................... 145
4.2.3. §Æc tr−ng cña khu vùc kinh tÕ t− nh©n ......................................................... 151
4.2.4. §Æc tr−ng ph©n phèi trong nÒn KTTT ®Þnh h−íng XHCN............................ 158
4.2.5. §Æc tr−ng vÒ LLSX cña nÒn KTTT ®Þnh h−íng XHCN................................. 164
4.3. Nh÷ng nhËn xÐt rót ra tõ viÖc so s¸nh c¸c m« h×nh KTTT chñ yÕu.................177
Ch−¬ng V. C¸c ®iÒu kiÖn ®¶m b¶o cho sù vËn hµnh vµ ph¸t triÓn cu¶ nÒn
KTTT ®Þnh h−íng XHCN ................................................................................184
5.1. Thùc tr¹ng, nguy c¬ vµ nh÷ng th¸ch thøc ®èi víi sù ph¸t triÓn cña nÒn
KTTT ®Þnh h−íng XHCN .......................................................................................184
5.2. C¸c ®iÒu kiÖn ®¶m b¶o cho sù vËn hµnh vµ ph¸t triÓn cu¶ nÒn KTTT ®Þnh
h−íng XHCN..............................................................................................................194
5.2.1. §æi míi nhËn thøc vµ ph−¬ng thøc l·nh ®¹o cña §¶ng Céng s¶n ....... .……194
5.2.2. N©ng cao vai trß vµ c¬ chÕ qu¶n lý cña Nhµ n−íc XHCN.............…………199
5.2.3. C¶i t¹o vµ x©y dùng c¬ cÊu trong nÒn KTTT ®Þnh h−íng XHCN ................. 204
5.2.4. X©y dùng h¹ tÇng hiÖn ®¹i, ph¸t triÓn ®ång bé thÓ chÕ vµ c¸c thÞ tr−êng
riªng cña nÒn KTTT ................................................................................................ 210
KÕt luËn ............................................................................................................ 221
Danh môc tµi liÖu tham kh¶o. ........................................................................ 223
6
Lêi më ®Çu
§Ò tµi "§Æc tr−ng cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi
chñ nghÜa ë ViÖt Nam - m· sè KX.01.01" lµ mét trong 11 ®Ò tµi cÊp Nhµ
n−íc thuéc Ch−¬ng tr×nh KX.01 - Kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ
nghÜa, giai ®o¹n 2001 - 2005. §Ò tµi cã nhiÖm vô träng t©m cïng víi 10 ®Ò
tµi thuéc Ch−¬ng tr×nh nh»m luËn gi¶i râ vÒ mÆt lý luËn vµ thùc tiÔn cña nÒn
kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa. §©y lµ mét trong nh÷ng c¨n
cø gãp phÇn so¹n th¶o v¨n kiÖn §¹i héi lÇn thø X cña §¶ng Céng s¶n ViÖt
Nam.
Theo Hîp ®ång sè 01/2001/H§ - §TCT - KX.01 ký gi÷a Chñ nhiÖm
Ch−¬ng tr×nh KX.01 vµ Chñ nhiÖm §Ò tµi KX.01.01 ngµy 5 th¸ng 11 n¨m
2001, §Ò tµi cã 2 môc tiªu:
- Lµm râ nh÷ng ®Æc tr−ng (gièng nhau, kh¸c nhau) cña kinh tÕ thÞ
tr−êng t− b¶n chñ nghÜa (KTTT TBCN), kinh tÕ thÞ tr−êng x· héi chñ nghÜa
(KTTT XHCN), kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa (KTTT ®Þnh
h−íng XHCN).
- KiÕn nghÞ nh÷ng ®iÒu kiÖn c¬ b¶n ®¶m b¶o sù ph¸t triÓn vµ x©y dùng
thµnh c«ng nÒn KTTT ®Þnh h−íng XHCN ë ViÖt Nam.
Gi¶i quyÕt thÊu ®¸o hai môc tiªu nµy lµ mét viÖc v« cïng khã kh¨n.
Bëi lÏ, ViÖt Nam lµ quèc gia ®Çu tiªn ®Ò xuÊt m« h×nh ®Æc thï “nÒn KTTT
®Þnh h−íng XHCN” - hoµn toµn ch−a cã tiÒn lÖ vµ còng ch−a ®−îc thùc tiÔn
kiÓm nghiÖm. Trong khi ®ã, lý luËn vÒ nÒn KTTT TBCN ®· cã tõ rÊt sím vµ
rÊt phong phó, ngay c¶ tr−íc khi Häc thuyÕt M¸c - xÝt xuÊt hiÖn. Lý luËn nµy
kh«ng ph¶i g× kh¸c h¬n, mµ chÝnh lµ s¶n phÈm tÊt yÕu cña nhËn thøc khoa
häc vÒ nÒn KTTT TBCN ®−¬ng thêi, nhÊt lµ trong thÕ kû XIX. Nh−ng tõ ®ã
®Õn nay b¶n th©n KTTT TBCN kh«ng ®øng yªn mµ tr¸i l¹i, ®· tù m×nh biÕn
®æi rÊt nhiÒu ®Ó cã thÓ thÝch nghi vµ ph¸t triÓn trong nh÷ng ®iÒu kiÖn míi cña
tæ chøc s¶n xuÊt vµ c«ng nghÖ.
Thùc tiÔn còng cho thÊy c¸c m« h×nh KTTT TBCN ë nh÷ng n−íc kh¸c
nhau kh«ng gièng nhau, mµ cã sù kh¸c biÖt ®¸ng kÓ. Mçi m« h×nh KTTT cô
thÓ ®Òu phï hîp víi nh÷ng ®Æc ®iÓm truyÒn thèng, v¨n hãa d©n téc còng nh−
tr×nh ®é s¶n xuÊt cña x· héi. H¬n n÷a, chóng cßn kh«ng ngõng c¹nh tranh vµ
hîp t¸c víi nhau ®Ó ph¸t triÓn. C¹nh tranh gi÷a nh÷ng hµng hãa - dÞch vô cña
c¸c quèc gia trªn thÞ tr−êng thÕ giíi vÒ thùc chÊt lµ sù c¹nh tranh gi÷a c¸c m«
h×nh KTTT. ChÝnh ®iÒu nµy lµm nªn søc sèng vµ sù tr−êng tån cña KTTT víi
7
t− c¸ch lµ thµnh tùu v¨n minh, h×nh th¸i x· héi cña tæ chøc c¸c liªn hÖ s¶n
xuÊt vµ mÉu sè chung cña ho¹t ®éng kinh tÕ gi÷a con ng−êi. Chóng ta thÊy
hiÓn nhiªn, mçi m« h×nh KTTT cô thÓ ë mét quèc gia cã thÓ th¨ng trÇm,
nh−ng nÒn KTTT nãi chung th× kh«ng ngõng ®æi míi vµ ph¸t triÓn. ChÝnh sù
rót lui vµ ®µo th¶i theo quy luËt thÞ tr−êng ®èi víi nh÷ng m« h×nh kÐm søc
c¹nh tranh l¹i lµ ®iÒu kiÖn ®Ó kh¼ng ®Þnh c¸c m« h×nh míi hiÖu qu¶, n¨ng
®éng vµ ®Çy søc sèng.
Nh−ng ®èi lËp l¹i mét c¸ch th¸ch thøc, m« h×nh CNXH thuÇn nhÊt dùa
trªn chÕ ®é c«ng h÷u vÒ c¸c t− liÖu s¶n xuÊt chñ yÕu, víi c¬ chÕ vËn hµnh
theo kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung, phi thÞ tr−êng sau h¬n 70 n¨m tån t¹i ®· tá ra
kh«ng cã søc sèng néi sinh, l©m vµo khñng ho¶ng vµ bÕ t¾c. Cuèi cïng, m«
h×nh nµy ph¶i chÊp nhËn thÊt b¹i s©u s¾c tr−íc KTTT trong cuéc c¹nh tranh
lÞch sö vµ buéc ph¶i quay trë vÒ (=chuyÓn ®æi sang) c¬ chÕ thÞ tr−êng cña vËn
hµnh kinh tÕ. Mét m« h×nh KTTT míi cña CNXH ®· ®−îc khëi x−íng bëi
§¶ng Céng s¶n Trung Quèc: KTTT XHCN mang ®Æc s¾c Trung Quèc. M«
h×nh KTTT míi nµy ®−îc x©y dùng dùa trªn quan ®iÓm: "s¸ng t¹o, kh«ng
ngõng gi¶i phãng t− t−ëng, thùc sù cÇu thÞ, tiÕn lªn cïng thêi ®¹i", nh−ng vÉn
"kiªn tr× nguyªn lý c¬ b¶n cña chñ nghÜa M¸c". Mét c©u hái ®−îc ®Æt ra: ph¶i
ch¨ng ®©y lµ m« h×nh míi, con ®−êng míi thùc sù?
Thùc tÕ, tõ khi chóng ta tiÕn hµnh c«ng cuéc ®æi míi do §¶ng khëi
x−íng vµ l·nh ®¹o, ®Êt n−íc nhanh chãng tho¸t ra khái khñng ho¶ng vµ suy
tho¸i, nÒn kinh tÕ thùc sù cã b−íc ph¸t triÓn æn ®Þnh, v÷ng ch¾c, tiÒm lùc s¶n
xuÊt vµ c¬ së vËt chÊt – kü thuËt kh«ng ngõng ®−îc n©ng cao, ®êi sèng nh©n
d©n tõng b−íc ®−îc c¶i thiÖn. Néi dung cña ®æi míi ë ®©y chÝnh lµ ®æi míi
vÒ thÓ chÕ vµ c¬ chÕ kinh tÕ, tõng b−íc ¸p dông m« thøc thÞ tr−êng thay cho
m« thøc kÕ ho¹ch ho¸ chØ huy. Trªn c¬ së tæng kÕt vµ kh¸i qu¸t tõ thùc tiÔn
®æi míi phong phó, sinh ®éng, §¶ng ta ®· ®Ò xuÊt t− t−ëng sö dông c¬ chÕ
thÞ tr−êng vµo x©y dùng CNXH ë ViÖt Nam: "nÒn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu
thµnh phÇn, vËn hµnh theo c¬ chÕ thÞ tr−êng cã sù qu¶n lý cña Nhµ n−íc
theo ®Þnh h−íng XHCN". §Õn nay t− t−ëng nµy ®−îc tiÕp tôc ph¸t triÓn, kh¸i
qu¸t hãa vµ n©ng cao thµnh m« h×nh míi cña CNXH: "nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng
®Þnh h−íng XHCN".
Tuy r»ng chóng ta chÊp nhËn KTTT, nh−ng kh«ng khái cã nh÷ng b¨n
kho¨n: LiÖu KTTT vµ CNXH cã thÓ kÕt hîp víi nhau ®−îc hay kh«ng? NÕu
cã th× sù kÕt hîp vµ c¬ chÕ vËn hµnh kinh tÕ cô thÓ sÏ thÕ nµo? VËy th× KTTT
®Þnh h−íng XHCN gièng, kh¸c g× so víi c¸c nÒn KTTT th«ng th−êng vµ con
8
®−êng x©y dùng nã sÏ ph¶i ra sao? Tr¶ lêi nh÷ng c©u hái trªn ®©y còng chÝnh
lµ yªu cÇu ph¶i lµm râ ®Æc tr−ng vµ ®iÒu kiÖn ®¶m b¶o cho nÒn KTTT ®Þnh
h−íng XHCN. VÊn ®Ò nµy hiÖn ®ang ®−îc tiÕp tôc nghiªn cøu, tranh luËn vµ
cßn cã nh÷ng ý kiÕn kh¸c nhau. H¬n n÷a, chÝnh b¶n th©n ®èi t−îng lµ nÒn
KTTT ®Þnh h−íng XHCN còng ®ang trong giai ®o¹n h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn
ch−a ®Çy ®ñ, ch−a chÝn muåi. Tuy nhiªn, víi t− c¸ch lµ nghiªn cøu lý luËn,
vÉn cÇn thiÕt ph¶i ®−a ra nh÷ng ph©n tÝch, kh¸i qu¸t hãa vÒ b¶n chÊt, nh÷ng
kÕt luËn vÒ ph−¬ng diÖn quy luËt vµ nguyªn t¾c, nh»m chØ ®¹o cho qu¸ tr×nh
nhËn thøc, nghiªn cøu vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn mang tÝnh c¸ch m¹ng vµ s¸ng
t¹o. §ã còng lµ lý do cña viÖc h×nh thµnh §Ò tµi "§Æc tr−ng cña nÒn KTTT
®Þnh h−íng XHCN ë ViÖt Nam". §Ò tµi ®−îc thùc hiÖn theo c¸c néi dung
chñ yÕu sau:
- Qu¸ tr×nh h×nh thµnh, ph¸t triÓn vµ sù vËn hµnh cña nÒn KTTT.
- C¸c m« h×nh chñ yÕu, ®Æc tr−ng vµ xu h−íng vËn ®éng cña nÒn KTTT
TBCN hiÖn ®¹i.
- Mèi quan hÖ gi÷a KTTT vµ CNXH nh− lµ nh÷ng nÊc thang tiÕn ho¸ tù
nhiªn.
- C¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn h×nh thµnh, ®Æc tr−ng cña nÒn KTTT ®Þnh
h−íng XHCN ë ViÖt Nam.
- KiÕn nghÞ vÒ nh÷ng ®iÒu kiÖn c¬ b¶n ®¶m b¶o sù vËn hµnh, ph¸t triÓn
cña nÒn KTTT ®Þnh h−íng XHCN.
Trªn c¬ së nh÷ng néi dung ®−îc ®Ò cËp, ®Ó ®¶m b¶o thùc hiÖn ®−îc
môc tiªu, nhiÖm vô nghiªn cøu vµ phï hîp víi ®èi t−îng nghiªn cøu, §Ò tµi
sö dông nh÷ng ph−¬ng ph¸p vµ quan ®iÓm tiÕp cËn chñ yÕu sau:
Thø nhÊt, lÊy yªu cÇu ph¸t triÓn kinh tÕ, ph¸t triÓn lùc l−îng s¶n xuÊt
lµ tiªu chuÈn cao nhÊt ®Ó kiÓm chøng ®èi víi c¸c quyÕt s¸ch còng nh− nh÷ng
®Ò xuÊt lý luËn.
Thø hai, dùa trªn nÒn t¶ng c¬ b¶n cña Häc thuyÕt M¸c - Lªnin, cã tÝnh
®Õn sù ph¸t triÓn míi cña nhËn thøc vÒ nh÷ng néi dung cô thÓ cña Häc
thuyÕt, theo nguyªn t¾c t«n träng thùc tiÔn kh¸ch quan cña xu thÕ vËn ®éng
tiÕn bé x· héi do Häc thuyÕt ph¸t hiÖn ra.
Thø ba, xuÊt ph¸t tõ môc tiªu x©y dùng ®Êt n−íc do §¶ng ®Ò ra: “Lµm
cho d©n giÇu n−íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, d©n chñ, v¨n minh”, ®ång thêi
m¹nh d¹n ®èi chiÕu víi kÕt qu¶ ®¹t ®−îc, kÕt hîp ph©n tÝch lý luËn víi kh¶o
s¸t, ®iÒu tra thùc tiÔn ®Ó chØ ra nh÷ng khÝa c¹nh "kh«ng t−ëng" vµ "nãng véi
9
duy ý chÝ” cña c¸c m« h×nh vµ lý thuyÕt vÒ CNXH trong qu¸ khø còng nh−
hiÖn t¹i.
Thø t−, ®Ò cao nguyªn t¾c gi¶i phãng t− t−ëng, nghiªm tóc trao ®æi
tranh luËn, t¨ng c−êng tÝnh s¸ng t¹o khoa häc vµ thùc sù cÇu thÞ trong qu¸
tr×nh t×m tßi ch©n lý.
Víi tinh thÇn trªn, trong qu¸ tr×nh triÓn khai §Ò tµi, nhãm nghiªn cøu
®· t×m tßi, tiÕp cËn víi nhiÒu nguån tµi liÖu gèc vµ nhiÒu quan niÖm kh¸c
nhau cña c¸c nhµ khoa häc trong, ngoµi n−íc, tæ chøc nhiÒu cuéc héi th¶o vµ
®Æc biÖt lµ tæ chøc c¸c trao ®æi chuyªn ®Ò s©u víi giíi khoa häc c¶ n−íc, kÓ
c¶ tranh thñ ý kiÕn c¸c nhµ khoa häc n−íc ngoµi, tiÕn hµnh kh¶o s¸t ë nhiÒu
®Þa ph−¬ng kh¸c nhau. Nh©n ®©y ®Ò tµi xin tr©n träng bµy tá lêi c¶m ¬n tíi
Uû ban nh©n d©n c¸c tØnh vµ thµnh phè: H¶i Phßng, B¾c Ninh, Hµ T©y,
Thµnh phè Hå ChÝ Minh, §µ N½ng, Qu¶ng Nam, B×nh D−¬ng, An Giang,
CÇn Th¬, B¾c C¹n, Th¸i Nguyªn,Tr−êng §¹i häc Kinh tÕ Quèc d©n, c¸c nhµ
khoa häc, c¸c nhµ qu¶n lý ®· gióp ®ì vµ ®ãng gãp ý kiÕn cho Ban chñ nhiÖm
§Ò tµi trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn nghiªn cøu nµy.
10
Ch−¬ng I
Qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn
nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng trªn thÕ giíi
1.1. C¸c hÖ thèng kinh tÕ. Sù h×nh thµnh hÖ thèng kTTT
1.1.1. C¸c hÖ thèng kinh tÕ
Nh− ®· biÕt, ®Æc tr−ng cña ho¹t ®éng s¶n xuÊt cña con ng−êi lµ mang
tÝnh x· héi, lµ s¶n xuÊt x· héi. Kh¸c víi loµi vËt, tr−íc tiªn vµ ®ång thêi víi
qu¸ tr×nh t¸c ®éng qua l¹i gi÷a con ng−êi víi giíi tù nhiªn, th× ho¹t ®éng s¶n
xuÊt cßn lµ vµ chñ yÕu lµ sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a con ng−êi víi nhau. V× thÕ,
ho¹t ®éng s¶n xuÊt cña con ng−êi bao gåm hai mÆt: (a), kü thuËt - c¸c lùc
l−îng s¶n xuÊt; vµ (b) x· héi - c¸c quan hÖ s¶n xuÊt, quan hÖ kinh tÕ. ChÝnh
®iÒu nµy ®· quy ®Þnh tÝnh lÞch sö ®Æc thï cña ho¹t ®éng kinh tÕ cña con
ng−êi.
NÒn s¶n xuÊt x· héi trong mäi giai ®o¹n ph¸t triÓn ®Òu vÊp ph¶i giíi
h¹n vÒ c¸c nguån lùc s¶n xuÊt vµ giíi h¹n vÒ kh¶ n¨ng tho¶ m·n c¸c nhu cÇu
cña con ng−êi. Do ®ã, nh− kinh tÕ häc ®· chØ ra, vÊn ®Ò cèt yÕu cña c¸c hÖ
thèng kinh tÕ lµ nh»m tr¶ lêi hay gi¶i quyÕt 3 vÊn ®Ò c¬ b¶n: s¶n xuÊt c¸i g×?
s¶n xuÊt nh− thÕ nµo? s¶n xuÊt cho ai hay ph©n phèi chóng ra sao?
XÐt vÒ mÆt lÞch sö hay tiÕn ho¸ toµn nh©n lo¹i, cã thÓ ph©n chia lµm ba
giai ®o¹n chñ yÕu hay ba hÖ thèng kinh tÕ lín, c¨n cø vµo c¸ch thøc gi¶i
quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n võa nªu trªn. Ba hÖ thèng ®ã lµ:
1, hÖ thèng kinh tÕ tù nhiªn;
2, hÖ thèng kinh tÕ hµng ho¸ mµ giai ®o¹n cao lµ kinh tÕ thÞ tr−êng;
3, ng−êi ta còng dù b¸o vÒ mét hÖ thèng kinh tÕ hËu thÞ tr−êng, hËu
c«ng nghiÖp trong t−¬ng lai1;
Ngoµi ra, thÕ kû XX cßn ghi dÊu bëi d¹ng kinh tÕ ®Æc thï: hÖ thèng
kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ - chØ huy hay hÖ thèng kinh tÕ phi thÞ tr−êng, phi hµng
ho¸*. VÒ mét ý nghÜa nhÊt ®Þnh, nã nh− mÆt ®èi chøng cña KTTT vµ sù thÓ
nghiÖm kh«ng thµnh c«ng cña nÒn kinh tÕ hËu thÞ tr−êng.
1
Xem c¸c t¸c gi¶ C.M¸c, A.Toffle, §aniel Bel, Ph.Khaeyc, R.Koud, M. Sumpeter...
*
ë phÇn (3.2.) sÏ ph©n tÝch hÖ thèng kinh tÕ XHCN.
10
Kinh tÕ tù nhiªn lµ hÖ thèng kinh tÕ sím nhÊt vµ s¬ khai, g¾n víi th−ë
b×nh minh cña x· héi, nã ph¶n ¸nh tr×nh ®é ph¸t triÓn thÊp cña c¸c lùc l−îng
s¶n xuÊt (LLSX) còng nh− quan hÖ s¶n xuÊt (QHSX). §iÒu nµy thÓ hiÖn trªn
c¸c mÆt sau:
- Môc ®Ých vµ s¶n phÈm s¶n xuÊt ra lµ nh»m tho¶ m·n nhu cÇu tiªu dïng t¹i
chç hay tiªu dïng néi bé. V× vËy, hÖ thèng kinh tÕ nµy ®−îc gäi lµ kinh tÕ tù
cung tù cÊp, v¾ng bãng cña trao ®æi vµ thÞ tr−êng, hay cßn gäi lµ nÒn kinh tÕ
hiÖn vËt.
- Tæ chøc kinh tÕ vµ s¶n xuÊt mang tÝnh khÐp kÝn trong mçi ®¬n vÞ c¬ së
(chñ yÕu lµ hé gia ®×nh nhá). T×nh tr¹ng nµy còng ®ång nghÜa víi sù t¸ch
rêi, c« lËp vµ ph©n t¸n cña c¸c ®¬n vÞ kinh tÕ, kh«ng cã sù ph©n c«ng, hiÖp
t¸c gi÷a c¸c ®¬n vÞ s¶n xuÊt.
- Kü thuËt s¶n xuÊt chñ yÕu lµ thñ c«ng, ph−¬ng ph¸p s¶n xuÊt theo kinh
nghiÖm vµ thãi quen, mang tÝnh b¶o thñ vµ l¹c hËu. V× lÏ ®ã, kinh tÕ tù
nhiªn ®· tõng tån t¹i hµng ngµn n¨m mµ kh«ng ®−a l¹i tiÕn bé g× ®¸ng kÓ
trong kü thuËt s¶n xuÊt, n¨ng suÊt lao ®éng còng nh− tæ chøc s¶n xuÊt.
Tãm l¹i, c¬ së cña kinh tÕ tù nhiªn lµ ë tr×nh ®é thÊp kÐm cña c¸c
LLSX vµ ph©n c«ng lao ®éng x· héi, khiÕn cho n¨ng suÊt rÊt thÊp, s¶n phÈm
lµm ra kh«ng nhiÒu, chØ ®ñ tho¶ m·n nhu cÇu tiªu dïng rÊt h¹n chÕ cho chÝnh
b¶n th©n ng−êi s¶n xuÊt. Kinh tÕ tù nhiªn còng ®ång nghÜa víi giai ®o¹n kinh
tÕ n«ng nghiÖp, theo hµm nghÜa lµ s¶n xuÊt chñ yÕu dùa vµo n«ng nghiÖp vµ
lÊy viÖc khai th¸c sù mµu mì cña ®Êt ®ai lµ yªó tè chÝnh t¹o ra sù ph¸t triÓn.
Kinh tÕ tù nhiªn ®· tån t¹i trong x· héi nguyªn thuû, trong x· héi trung cæ vµ
tµn tÝch cña nã vÉn cßn dai d¼ng tíi sau nµy. Nh−ng theo yªu cÇu ph¸t triÓn
cña LLSX, khoa häc kü thuËt vµ ph©n c«ng lao ®éng x· héi, quan hÖ trao ®æi
hµng ho¸ còng dÇn dÇn xuÊt hiÖn, ph¸ vì kinh tÕ tù nhiªn, khÐp kÝn ®Ó
chuyÓn sang thêi ®¹i kinh tÕ hµng ho¸ vµ thÞ tr−êng.
Kinh tÕ hµng ho¸ lµ hÖ thèng kÕ tiÕp vµ ph¸t triÓn tiÕn bé h¬n so víi
kinh tÕ tù nhiªn. Kinh tÕ hµng ho¸ lµ h×nh th¸i tæ chøc kinh tÕ x· héi mµ ë ®ã
môc tiªu cña s¶n xuÊt lµ t¹o ra c¸c s¶n phÈm ®em trao ®æi trªn thÞ tr−êng.
Trong nÒn kinh tÕ nµy c¸c vÊn ®Ò c¬ b¶n (s¶n xuÊt c¸i g×? nh− thÕ nµo? vµ
cho ai?) ®Òu ®−îc gi¶i quyÕt th«ng qua thÞ tr−êng vµ do thÞ tr−êng quyÕt
®Þnh. Kinh tÕ hµng ho¸ ra ®êi trong lÞch sö cã nh÷ng ®iÒu kiÖn - tiÒn ®Ò nhÊt
®Þnh. §ã lµ:
11
1, ph¸t triÓn cña ph©n c«ng vµ cïng víi nã lµ tr×nh ®é cao cña LLSX,
tøc sù ph©n chia x· héi vÒ lao ®éng vµ h×nh thµnh nh÷ng ngµnh s¶n xuÊt vËt
chÊt cô thÓ.
2, sù t¸ch biÖt vÒ kinh tÕ gi÷a nh÷ng ng−êi s¶n xuÊt, tøc ph©n chia x·
héi vÒ së h÷u vµ h×nh thµnh së h÷u t− nh©n ®èi víi c¸c yÕu tè s¶n xuÊt chñ
yÕu.
Nh÷ng −u thÕ cña kinh tÕ hµng ho¸ so víi kinh tÕ tù nhiªn lµ: kÝch
thÝch s¶n xuÊt, c¶i tiÕn c«ng cô lao ®éng vµ thóc ®Èy LLSX ph¸t triÓn; më
réng ph©n c«ng lao ®éng, chuyªn m«n ho¸ vµ ph¸t huy lîi thÕ so s¸nh cña
s¶n xuÊt x· héi; më réng giao l−u vµ hîp t¸c s¶n xuÊt, t¹o lËp nªn hÖ thèng
kinh tÕ thèng nhÊt trong ph¹m vi quèc gia d©n téc vµ thÞ tr−êng thÕ giíi...
Kinh tÕ hµng ho¸ xuÊt hiÖn tõ rÊt sím ngay trong thêi kú tan r· cña
chÕ ®é c«ng x· nguyªn thuû. Tuy nhiªn, trong suèt thêi kú trung cæ hµng
ngµn n¨m, nghÜa lµ ë c¸c ph−¬ng thøc s¶n xuÊt tiÒn TBCN, nã vÉn ë tr×nh ®é
thÊp kÐm, phæ biÕn vÉn lµ kinh tÕ hµng ho¸ nhá, gi¶n ®¬n. Nguyªn nh©n lµ do
nh÷ng quan hÖ - thiÕt chÕ phong kiÕn trung cæ vÉn tån t¹i dai d¼ng ®· k×m
h·m vµ thiÕu nh÷ng tiÒn ®Ò kinh tÕ - x· héi cÇn thiÕt cho sù ra ®êi hÖ thèng
KTTT TBCN.
1.1.2. HÖ thèng kinh tÕ thÞ tr−êng vµ ®iÒu kiÖn ra ®êi
KTTT kh«ng ph¶i lµ giai ®o¹n ®éc lËp, kh¸c biÖt so víi kinh tÕ hµng
ho¸, mµ lµ giai ®o¹n ph¸t triÓn cao cña kinh tÕ hµng ho¸. ChØ khi nµo LLSX
vµ ph©n c«ng ®¹t tíi tr×nh ®é cao, s¶n xuÊt hµng ho¸ ph¸t triÓn m¹nh, trao ®æi
trë nªn phæ biÕn vµ thÞ tr−êng më réng, c¸c quan hÖ thÞ tr−êng ®−îc hoµn
thiÖn bao gåm c¬ cÊu c¸c quan hÖ së h÷u, quan hÖ qu¶n lý vµ thÓ chÕ phï
hîp, c¸c lo¹i h×nh thÞ tr−êng h×nh thµnh ®ång bé vµ vËn hµnh th«ng suèt,
nghÜa lµ ho¹t ®éng nh− mét hÖ thèng (chØnh thÓ) kinh tÕ – x· héi h÷u c¬, th×
míi cã KTTT. Nh− vËy, KTTT lµ giai ®o¹n ph¸t triÓn tÊt yÕu cña x· héi loµi
ng−êi, lµ thµnh tùu v¨n minh nh©n lo¹i. C¸c quèc gia kh«ng ph©n biÖt chÕ ®é
chÝnh trÞ, vÉn cã thÓ sö dông KTTT vµo phôc vô cho c«ng cuéc ph¸t triÓn
kinh tÕ. Nh−ng trong lÞch sö, nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ph¸t triÓn ®· ra ®êi cïng
víi sù xuÊt hiÖn ph−¬ng thøc s¶n xuÊt TBCN; CNTB còng lµ x· héi ®Çu tiªn
®· biÕt sö dông KTTT phôc vô cho môc tiªu t¹o ra cña c¶i, lîi nhuËn vµ t¨ng
tÝch luü. Do ®ã, KTTT th−êng ®−îc ®ång nghÜa víi CNTB.
Cã thÓ tæng kÕt nh÷ng ®iÒu kiÖn - tiÒn ®Ò kinh tÕ vµ x· héi cho sù ra
®êi KTTT TBCN nh− sau:
12
a) T− b¶n tiÒn tÖ ®−îc tÝch tô vµo tay c¸c nhµ t− b¶n c¸ biÖt ë møc ®é
®ñ lín ®Ó h×nh thµnh c¸c xÝ nghiÖp s¶n xuÊt tËp trung, quy m«. §©y lµ ®iÒu
kiÖn tiªn quyÕt ®èi víi CNTB. Chóng ta biÕt r»ng, PTSX TBCN võa míi
manh nha vµ ch−a cã nh÷ng c¬ së riªng lµ nÒn s¶n xuÊt ®¹i c«ng nghiÖp c¬
khÝ hïng m¹nh, nÕu chØ dùa vµo sù t¸c ®éng ph©n hãa cña quy luËt gi¸ trÞ lµm
kh¸nh kiÖt nh÷ng ng−êi s¶n xuÊt nhá vµ tËp trung t− b¶n vµo giíi chñ doanh
nghiÖp th× sÏ rÊt l©u dµi. §Ó rót ng¾n qu¸ tr×nh nµy, giai cÊp t− s¶n ®· sö dông
thñ ®o¹n "tÝch lòy nguyªn thñy”. Hä chñ tr−¬ng ®Èy m¹nh bu«n b¸n vµ ph¸t
triÓn th−¬ng nghiÖp, ®Æc biÖt, ngo¹i th−¬ng nh»m c−íp bãc thuéc ®Þa, khai
th¸c lîi thÕ so s¸nh vµ sù chªnh lÖch n¨ng suÊt tù nhiªn gi÷a c¸c quèc gia.
Chñ nghÜa träng th−¬ng vµ chÝnh s¸ch b¶o hé mËu dÞch ®−îc nhµ n−íc t− s¶n
¸p dông ®Ó thóc ®Èy tÝch luü tiÒn tÖ vµo tay giíi chñ t− b¶n. VÝ dô, n−íc Anh
thêi n÷ hoµng Elizabett sö dông chÝnh s¸ch t¨ng thuÕ quan ®èi víi thuyÒn bÌ
ngo¹i quèc, khuyÕn khÝch th−¬ng nh©n v−ît biÓn, mêi thî c¶ tõ §øc sang
ph¸t triÓn c«ng nghÖ, thóc ®Èy s¶n xuÊt vµ bu«n b¸n nhiÒu lo¹i hµng ho¸,
kh«i phôc l−u th«ng tiÒn b»ng b¹c nguyªn gi¸...Nhê thÕ, tÝch luü tiÒn tÖ - t−
b¶n ë Anh ®· diÔn ra nhanh chãng h¬n so nh÷ng n−íc kh¸c.
b) XuÊt hiÖn thø hµng ho¸ ®Æc biÖt - søc lao ®éng. §©y còng lµ qu¸
tr×nh t¸ch lao ®éng khái c¸c ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt ®Ó biÕn hä thµnh ng−êi lao
®éng tù do, ban bè c¸c luËt lÖ – thiÕt chÕ cho viÖc h×nh thµnh thÞ tr−êng lao
®éng. Nh»m t¹o ra nguån cung søc lao ®éng rÎ cho c¸c c«ng x−ëng TBCN
võa míi ra ®êi, giíi chñ ë n−íc Anh ®· tiÕn hµnh c¸c biÖn ph¸p kh¸c nhau ®Ó
t¸ch n«ng d©n khái ruéng ®Êt, kh«ng ngo¹i trõ c¶ viÖc c−ìng chÕ - t−íc ®o¹t
ruéng ®Êt. "Phong trµo rµo ®Êt" lµ mét vÝ dô, nh»m lËp ra nh÷ng ®ång cá nu«i
cõu phôc vô cho ngµnh dÖt ®ang ph¸t triÓn vµ dån n«ng d©n ra thµnh phè.
LÞch sö gäi ®©y lµ hiÖn t−îng “cõu ¨n thÞt ng−êi”2. Nhµ nuíc t− s¶n ®· ®ãng
vai trß “bµ ®ì” tÝch cùc cho qu¸ tr×nh nµy, khi ban bè c¸c ®¹o luËt cho phÐp
n«ng d©n gi¶i phãng khái ruéng ®Êt vµ trë thµnh ng−êi lao ®éng tù do; mÆt
kh¸c, l¹i ra lÖnh nghiªm trÞ nÕu hä ®i lang thang trªn ®−êng phè mµ kh«ng
chÞu vµo lµm trong x−ëng thî. Cïng víi viÖc t−íc ®o¹t ruéng ®Êt vµ h×nh
thµnh thÞ tr−êng søc lao ®éng, ë mét sè n−íc ph−¬ng T©y ®· diÔn ra cuéc
c¸ch m¹ng ruéng ®Êt sím vµ triÖt ®Ó, ®¶ kÝch m¹nh vµo c¬ së kinh tÕ - x· héi
cña chÕ ®é phong kiÕn, nhê thÕ KTTT TBCN cã thÓ ra ®êi vµ ph¸t triÓn lín
m¹nh. B»ng chøng lµ vµo c¸c thÕ kû XVIII - XIX, trong khi nÒn kinh tÕ n−íc
2
C.M¸c. T− B¶n. QI. Nxb CTQG.
13
Anh tiÕn triÓn nhanh theo h−íng TBCN ®¹i c«ng nghiÖp, th× n−íc §øc do vÉn
duy tr× chÕ ®é qu©n chñ c¸t cø vµ s¶n xuÊt ph−êng héi, kh«ng cã nguån tÝch
luü tõ thuéc ®Þa vµ kh«ng tiÕn hµnh t¸ch n«ng d©n khái ruéng ®Êt, nªn vÉn
ch×m ®¾m trong quü ®¹o phong kiÕn.
C¸c ®iÒu kiÖn võa nãi trªn lµ nh÷ng tiÒn ®Ò quan träng quyÕt ®Þnh cho
sù ra ®êi CNTB. Nh− C.Mac ®· chØ ra: nhê cã thø hµng hãa ®Æc biÖt - søc lao
®éng vµ c¸ch kÕt hîp TBCN (SL§ + TLSX), mµ PTSX TBCN míi cã thÓ ra
®êi theo ý nghÜa lµ ph−¬ng thøc s¶n xuÊt vµ chiÕm ®o¹t gi¸ thÆng d−, dùa vµo
viÖc kÐo dµi thêi gian khai th¸c gi¸ trÞ sö dông cña thø hµng hãa ®Æc biÖt søc lao ®éng hay kÐo dµi qu¸ tr×nh chÕ t¹o gi¸ trÞ v−ît qu¸ mét ®iÓm nhÊt
®Þnh (v−ît qu¸ gi¸ trÞ søc lao ®éng). §iÒu nµy còng gîi ý r»ng: nÕu lo¹i bá
tÝnh chÊt TBCN cña qu¸ tr×nh tÝch lòy nguyªn thñy còng nh− lo¹i bá c¸ch kÕt
hîp TBCN gi÷a søc lao ®éng víi c¸c yÕu tè s¶n xuÊt, th× sù tÝch lòy vèn vµ
ph¸t triÓn thÞ tr−êng søc lao ®éng còng chÝnh lµ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn KTTT
nãi chung.
c) Ngoµi ra, cÇn ph¶i cã sù ph¸t triÓn cña thÞ tr−êng tµi chÝnh víi hai
bé phËn cÊu thµnh lµ thÞ tr−êng vèn vµ thÞ tr−êng tiÒn tÖ ë møc ®é nhÊt ®Þnh.
Trong nÒn KTTT ph¸t triÓn, mäi quan hÖ kinh tÕ ®Òu ®−îc tiÒn tÖ hãa vµ biÓu
hiÖn d−íi h×nh th¸i chung nhÊt lµ t− b¶n - tiÒn tÖ. H¬n n÷a, t− b¶n - tiÒn tÖ mµ
h×nh th¸i cao lµ t− b¶n – tÝn dông gi÷ vai trß chi phèi chø kh«ng ph¶i t− b¶n hµng hãa nãi chung. ViÖc ®¶m b¶o cung cÊp vèn còng nh− yªu cÇu chu
chuyÓn c¸c dßng vèn lµ rÊt lín. HÖ thèng tæ chøc vµ c¬ cÊu cña thÞ tr−êng
vèn còng rÊt phøc t¹p, c¬ chÕ ph¶i rÊt linh ho¹t nh»m l−u ®éng vèn ®ñ, kÞp
thêi cho nhu cÇu nÒn kinh tÕ. ThÞ tr−êng vèn, ®Æc biÖt lµ thÞ tr−êng chøng
kho¸n ®−îc coi lµ thÓ chÕ bËc cao vµ "tr¸i tim" cña nÒn KTTT hiÖn ®¹i.
d) HÖ thèng kÕt cÊu h¹ tÇng thÞ tr−êng còng nh− c¸c thÞ tr−êng riªng
ph¶i ph¸t triÓn m¹nh, ®ång bé nh»m ®¶m b¶o l−u th«ng hµng ho¸ vµ th«ng
tin th«ng suèt, ®¸p øng yªu cÇu më réng quy m«, dung l−îng thÞ tr−êng
nhanh chãng. MÆt kh¸c, nã cho phÐp ph¸t huy hiÖu qu¶ c¸c yÕu tè vËt chÊt
cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, t¹o m«i tr−êng thuËn lîi - hÊp dÉn ®Ó kÝch thÝch c¸c
ho¹t ®éng ®Çu t− còng nh− kinh doanh. Kinh nghiÖm trong ph¸t triÓn KTTT
lµ nhµ n−íc cÇn tËp trung ®Çu t− x©y dùng hÖ thèng h¹ tÇng hiÖn ®¹i nh−
®−êng x¸ giao th«ng, bÕn c¶ng, s©n bay, kho tµng, trong ®iÒu kiÖn ngµy nay
cßn cã ngµnh hµng kh«ng, b−u chÝnh- viÔn th«ng vµ m¹ng tin häc - Internet...
14
e) Cuèi cïng, sù thay ®æi tÝch cùc trong vai trß cña nhµ n−íc lµ ®iÒu
kiÖn “cÇn vµ ®ñ" cho ph¸t triÓn KTTT. Thùc tiÔn lÞch sö cho thÊy trong giai
®o¹n chuyÓn tõ kinh tÕ hµng hãa gi¶n ®¬n sang KTTT TBCN, nhµ n−íc t−
s¶n ®· ®ãng vai trß "bµ ®ì" nh−: can thiÖp trùc tiÕp nh»m thóc ®Èy t¹o ra
nh÷ng tiÒn ®Ò kinh tÕ - x· héi cÇn thiÕt cho KTTT, thi hµnh chÝnh s¸ch b¶o
hé mËu dÞch vµ khuyÕn khÝch ngo¹i th−¬ng theo tinh thÇn cña chñ nghÜa
träng th−¬ng. Nh−ng sang thêi kú sau, khi giai cÊp t− s¶n ®· tÝch luü ®−îc
nhiÒu cña c¶i vµ m¹nh lªn trong s¶n xuÊt kinh doanh, hä l¹i chñ tr−¬ng theo
h−íng chñ nghÜa tù do kinh tÕ vµ ph¶n ®èi sù can thiÖp cña nhµ n−íc. Nhµ
n−íc TBCN tõ vai trß "bµ ®ì" chuyÓn sang vai trß “ng−êi g¸c ®ªm” ®Ó ®Þnh
ra c¸c luËt lÖ - chÝnh s¸ch nh»m gi÷ g×n trËt tù vµ sù æn ®Þnh cña x· héi t−
s¶n.
B−íc sang thÕ kû XX, tõ sau “§¹i khñng ho¶ng vµ suy tho¸i” n¨m
1929-1933, ®Æc biÖt, tr−íc sù ®æ n¸t cña nÒn kinh tÕ TBCN sau ChiÕn tranh
ThÕ giíi lÇn thø II, nhiÒu n−íc TBCN ®· kh«ng cßn tin t−ëng tuyÖt ®èi vµo
vai trß ®iÒu tiÕt cña “bµn tay v« h×nh”, hä chñ tr−¬ng nhµ n−íc can thiÖp vµo
kinh tÕ. Nhµ n−íc TBCN tõ vai trß "ng−êi g¸c ®ªm" vµ nh©n tè bªn ngoµi
chuyÓn thµnh chñ thÓ vµ nh©n tè cÊu thµnh h÷u c¬ cña nÒn KTTT hiÖn ®¹i.
Mét mÆt, vai trß nhµ n−íc ®−îc x¸c ®Þnh nh− lµ chñ thÓ thèng nhÊt gi÷ träng
tr¸ch qu¶n lý nÒn KTTT. MÆt kh¸c, sù tham gia trùc tiÕp vµ kinh doanh nhµ
n−íc víi t− c¸ch nh− mét lùc l−îng thÞ tr−êng lµ kh«ng thÓ thiÕu, nh−ng ®−îc
giíi h¹n trong nh÷ng ph¹m vi nhÊt ®Þnh, chØ ë ®©u mµ quy luËt thÞ tr−êng
kh«ng ph¸t huy t¸c dông hay t− nh©n kh«ng thÓ ®¶m ®−¬ng.
Cuèi cïng, ph−¬ng thøc - c«ng cô mµ nhµ n−íc sö dông ®Ó t¸c ®éng
vµo thÞ tr−êng lµ tæng hîp: hµnh chÝnh - ph¸p luËt - kinh tÕ, trªn nguyªn t¾c
t«n träng quy luËt thÞ tr−êng, nh»m bæ sung vµ hiÖu chØnh nh÷ng khiÕm
khuyÕt vµ thÊt b¹i cña thÞ tr−êng, duy tr× c¸c c©n ®èi vÜ m«, gióp cho thÞ
tr−êng vËn hµnh ®ång bé, th«ng suèt. Trªn c¬ së t− t−ëng nµy, ®ang diÔn ra
c¸c c¶i c¸ch m¹nh mÏ nÒn KTTT TBCN theo h−íng tù do ho¸, thÞ tr−êng ho¸
vµ t− nh©n ho¸ réng r·i. Ngoµi ra, cßn ph¶i kÓ c¸c ®iÒu kiÖn kh¸c nh−: hoµn
thiÖn chÕ ®é së h÷u, x©y dùng thÓ chÕ phï hîp cña KTTT, ph¸t triÓn c¸c
LLSX vµ c¬ së vËt chÊt – kü thuËt...
1.2. C¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña KTTT TBCN
KÓ tõ khi ra ®êi ®Õn nay d−íi t¸c ®éng cña c¸c qui luËt ph¸t triÓn kinh
tÕ - x· héi, hÖ thèng KTTT TBCN ®· biÕn ®æi kh«ng ngõng. C¨n cø vµo
15
nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n vÒ h¹ tÇng c¬ së còng nh− th−îng tÇng kiÕn tróc, cã
thÓ thÊy hÖ thèng kinh tÕ nµy ®· tr¶i qua hai giai ®o¹n chñ yÕu lµ kinh tÕ thÞ
tr−êng tù do vµ kinh tÕ thÞ tr−êng hiÖn ®¹i. T−¬ng øng víi nã lµ giai ®o¹n
CNTB tù do c¹nh tranh vµ giai ®o¹n CNTB ®éc quyÒn.
1.2.1. Giai ®o¹n ph¸t triÓn KTTT tù do
Giai ®o¹n nµy kÐo dµi ë c¸c n−íc ph−¬ng T©y, tõ cuèi thÕ kû thø XVII
tíi ®Çu thÕ kû thø XX. Trong giai ®o¹n nµy c¸c chñ thÓ kinh tÕ t− nh©n ®−îc
x¸c lËp. NÒn kinh tÕ ®−îc x©y dùng chñ yÕu trªn hÖ thèng c¸c doanh nghiÖp
t− nh©n – hÖ thèng t− b¶n c¸ biÖt vµ lµ nÒn t¶ng cña chÕ ®é x· héi. C¬ chÕ
thÞ tr−êng trë thµnh c¬ chÕ vËn hµnh chñ yÕu cña nÒn kinh tÕ. Víi c¬ chÕ
nµy, toµn bé ho¹t ®éng cña nÒn kinh tÕ do thÞ tr−êng quyÕt ®Þnh vµ chñ yÕu
chÞu sù chi phèi bëi bµn tay v« h×nh. Trong giai ®o¹n nµy lý thuyÕt vÒ “bµn
tay v« h×nh” vµ sù h¹n chÕ vai trß chÝnh phñ cña A. Smith ®· cã hiÖu lùc vµ
thÓ hiÖn râ nÐt. ¤ng viÕt: “Khi h−íng ngµnh s¶n xuÊt cña anh ta vµo viÖc lµm
ra nh÷ng s¶n phÈm cã gi¸ trÞ cao nhÊt, anh ta chØ cã ý ®Þnh lµ thu ®−îc lîi
nhuËn cho chÝnh m×nh. Trong tr−êng hîp nµy hay tr−êng hîp kh¸c anh ta
®−îc dÉn d¾t bëi bµn tay v« h×nh...TiÕn hµnh lo¹i ngµnh nghÒ c«ng nghiÖp g×
®©y ®Ó sè vèn mang sö dông cã kh¶ n¨ng lµm ra ®−îc s¶n phÈm cã gi¸ trÞ lín
nhÊt, viÖc nµy do tõng c¸ nh©n quyÕt ®Þnh theo t×nh h×nh cña ®Þa ph−¬ng”3.
§óng nh− vËy, c¸c doanh nghiÖp ®· hoµn toµn tù chñ trong s¶n xuÊt
kinh doanh, tù do c¹nh tranh, kh«ng bÞ t¸c ®éng do sù can thiÖp cña Nhµ
n−íc. Trong giai ®o¹n nµy, Nhµ n−íc chñ yÕu cung cÊp dÞch vô c«ng céng –
quan träng nhÊt lµ quèc phßng vµ an ninh còng nh− nh÷ng qui ®Þnh vÒ thÓ
chÕ cho phÐp c¸c thÞ tr−êng ph¸t triÓn m¹nh mÏ. §iÒu ®ã còng cã nghÜa viÖc
ra quyÕt ®Þnh lµ phi tËp trung ho¸ vµ tuú thuéc vµo ng−êi chñ cña c¸c nh©n tè
s¶n xuÊt. Trong ®iÒu kiÖn nh− vËy nh÷ng thµnh tùu cña nÒn kinh tÕ nh− gi¶i
quyÕt c«ng ¨n viÖc lµm møc ®é t¨ng tr−ëng ®−îc hoµn toµn quyÕt ®Þnh bëi
thÞ tr−êng vµ hÖ thèng doanh nghiÖp cña c¸c nhµ t− b¶n. Nhµ n−íc tån t¹i
kh«ng ph¶i víi tÝnh c¸ch mét chñ thÓ kinh tÕ lín, bao trïm. Møc ®é së h÷u
vµ ph¹m vi khu vùc kinh tÕ Nhµ n−íc cßn rÊt nhá bÐ. Do ®ã, t¸c ®éng cña nã
®Õn nÒn kinh tÕ quèc d©n còng hÕt søc h¹n hÑp.
3
A. Smith. Cña c¶i cña c¸c d©n téc, Nxb Gi¸o dôc, HN, 1997, tr.648-649.
16
1.2.2. Giai ®o¹n ph¸t triÓn KTTT hiÖn ®¹i cã sù can thiÖp cña Nhµ n−íc
Vµo cuèi thÕ kû XIX ®Çu thÕ kû XX trªn c¬ së cña tù do c¹nh tranh vµ
ph¸t triÓn cña LLSX, trong c¸c n−íc t− b¶n ph¸t triÓn ®· diÔn ra qu¸ tr×nh
tÝch tô, tËp trung m¹nh mÏ. Tõ ®©y ®· xuÊt hiÖn nh÷ng m« h×nh tæ chøc kinh
doanh míi: c«ng ty cæ phÇn.
N¨m 1894 Ph.¨nghen ®· viÕt “...ng−êi ta ®Òu biÕt r»ng nhiÒu h×nh th¸i
míi vÒ xÝ nghiÖp ®· ph¸t triÓn, ®Êy lµ c«ng ty cæ phÇn ë bËc 2 vµ 3”4. Sù xuÊt
hiÖn c¸c c«ng ty cæ phÇn ®· ®¸nh dÊu mét ®Æc ®iÓm míi cña chÕ ®é së h÷u
trong giai ®o¹n KTTT TBCN hiÖn ®¹i. C.M¸c ®· nhËn xÐt vÒ sù kiÖn nµy nh−
sau: “§ã lµ sù thñ tiªu t− b¶n víi t− c¸ch lµ së h÷u t− nh©n ë trong nh÷ng
giíi h¹n cña ph−¬ng thøc s¶n xuÊt TBCN”5, “§ã lµ kÕt qu¶ cña sù ph¸t triÓn
cao nhÊt cña nÒn s¶n xuÊt TBCN, lµ ®iÓm qu¸ ®é tÊt nhiªn ®Ó t− b¶n chuyÓn
thµnh së h÷u cña nh÷ng ng−êi s¶n xuÊt, nh−ng kh«ng ph¶i víi t− c¸ch lµ së
h÷u t− nh©n cña nh÷ng ng−êi s¶n xuÊt riªng lÎ n÷a, mµ víi t− c¸ch lµ së h÷u
cña nh÷ng ng−êi s¶n xuÊt liªn hiÖp, trë thµnh së h÷u x· héi trùc tiÕp”6.
MÆt kh¸c, tÝch tô vµ tËp trung s¶n xuÊt ®· dÉn ®Õn ®éc quyÒn lòng
®o¹n: “§éc quyÒn ph¸t sinh, kÕt qu¶ sù tËp trung s¶n xuÊt lµ qui luËt phæ
biÕn vµ c¬ b¶n trong giai ®o¹n ph¸t triÓn hiÖn nay cña CNTB”7. §éc quyÒn vµ
lòng ®o¹n ®· bãp mÐo thÞ tr−êng. Rèt cuéc, nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng tù do tån
t¹i kÐo dµi suèt hai thÕ kû ®· bÞ sù ®éc quyÒn n¶y sinh tõ chÝnh trong lßng nã
®Èy tíi chç bÕ t¾c. Vµ cuéc ®¹i khñng kho¶ng kinh tÕ n¨m 1929 - 1933 ®·
lµm béc lé ®Çy ®ñ nh÷ng khuyÕt tËt cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng tù do. B»ng
chøng vÒ sù thÊt b¹i cña thÞ tr−êng lµ nh÷ng hiÖn t−îng suy tho¸i trong s¶n
xuÊt, khñng ho¶ng vµ thÊt nghiÖp chu kú s©u s¾c. ë Anh trong kho¶ng thêi
gian 1921 - 1938, tû lÖ thÊt nghiÖp kh«ng bao giê d−íi 9,5%. T¹i Mü trong
thêi kú nµy tû lÖ thÊt nghiÖp lªn ®Õn 25%, møc tiªu dïng tôt xuèng vµ s¶n
xuÊt c«ng nghiÖp ®· gi¶m h¬n mét nöa. Kh«ng ph¶i chØ cã s¶n l−îng gi¶m
sót mét c¸ch ghª gím liªn tôc trong thêi kú nµy, mµ sang giai ®o¹n phôc håi
còng kh«ng hoµn toµn bï ®¾p ®−îc møc s¶n xuÊt ®· mÊt.
Nh÷ng ®iÒu tr×nh bµy trªn ®©y cho thÊy lý thuyÕt “Bµn tay v« h×nh”
cña A.Smith kh«ng cßn t¸c dông m¹nh mÏ ®Ó ®¶m b¶o nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng
4
C.M¸c. T− b¶n, T3, q3, PhÇn II. Nxb TiÕn bé Matxc¬va – Nxb Sù thËt, tr.536.
C.M¸c – Ph.¨nghen. Toµn tËp, T 25, PhÇn I. Nxb CTQG, HN, tr.667.
6
S.®.d. tr. 668.
7
V.Lªnin. Toµn tËp, tiÕng ViÖt. Nxb TiÕn bé, Matxc¬va, T27, tr.402.
5
17
TBCN hiÖn ®¹i ph¸t triÓn theo nghÜa tù ®iÒu chØnh. Sù mÊt c©n b»ng s©u s¾c
trªn thÞ tr−êng ®· lµm nÈy në nhiÒu häc thuyÕt kinh tÕ vÜ m«, mµ tiªu biÓu lµ
häc thuyÕt cña J.M.Keynes (1883 - 1946). Trong cuèn “Lý thuyÕt chung vÒ
viÖc lµm, nh©n dông vµ l·i xuÊt”, «ng ®Ò xuÊt quan ®iÓm cho r»ng viÖc vËn
dông ®óng ®¾n c¸c chÝnh s¸ch tiÒn tÖ vµ tµi kho¸ cña chÝnh phñ cã thÓ ¶nh
h−ëng ®Õn møc s¶n l−îng vµ do ®ã lµm gi¶m thÊt nghiÖp vµ rót ng¾n thêi kú
®×nh trÖ kinh tÕ. Sau chiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø hai, häc thuyÕt cña
J.M.Keynes ®· trë nªn phæ biÕn vµ thèng trÞ trong kinh tÕ vÜ m«, ®−îc vËn
dông vµo chÝnh s¸ch cña nhiÒu chÝnh phñ. Nh»m chèng suy tho¸i, ®¶m b¶o
sù æn ®Þnh trong ho¹t ®éng kinh tÕ, c¸c Nhµ n−íc TBCN ®· sö dông c¸c
chÝnh s¸ch vµ c«ng cô trong qu¶n lý vÜ m« nh− chÝnh s¸ch tµi kho¸ vµ tiÒn tÖ,
chÝnh s¸ch thu nhËp...®Ó can thiÖp vµo thÞ tr−êng lµm cho nã ®¹t tíi tr¹ng th¸i
c©n b»ng cã thÓ, nhµ n−íc TBCN ®· ®ãng vai trß ®iÒu tiÕt nÒn kinh tÕ. Giê
®©y s¶n xuÊt c¸i g×, nh− thÕ nµo vµ cho ai kh«ng ph¶i hoµn toµn do “bµn tay
v« h×nh” cña thÞ tr−êng quyÕt ®Þnh mµ cã c¶ “bµn tay h÷u h×nh” cña chÝnh
phñ tham gia gi¶i quyÕt. §ã lµ ®iÓm míi cña c¬ chÕ vËn hµnh trong nÒn
KTTT TBCN hiÖn ®¹i.
Ngoµi ra, sù ph¸t triÓn cña së h÷u Nhµ n−íc mµ cô thÓ lµ c¸c DNNN
trë thµnh khu vùc quan träng trong nÒn kinh tÕ quèc d©n còng lµ ®Æc ®iÓm
®¸ng chó ý. Bªn c¹nh khu vùc kinh tÕ t− nh©n cã vai trß nÒn t¶ng, kinh tÕ Nhµ
n−íc ®· trë thµnh mét thùc thÓ kinh tÕ lín vµ c«ng cô kinh tÕ hç trî cho Nhµ
n−íc ®Ó thùc hiÖn tèt c¸c chøc n¨ng æn ®Þnh, c«ng b»ng vµ hiÖu qu¶. Tuy
nhiªn, DNNN trong c¸c n−íc t− b¶n chØ thùc sù ph¸t triÓn vµ ®ãng vai trß
quan träng trong nÒn kinh tÕ quèc d©n chñ yÕu tõ nh÷ng n¨m 50 cña thÕ kû
XX. Trong vßng 2 thËp kû sau chiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø hai, chÝnh phñ c¸c
n−íc t− b¶n ph¸t triÓn nh− Anh, Ph¸p, Italia, Céng hoµ Liªn bang §øc...®·
thµnh lËp mét lo¹t c¸c DNNN b»ng c¸ch quèc h÷u ho¸ c¸c doanh nghiÖp t−
nh©n trong mét sè ngµnh quan träng nh− ®iÖn lùc, than, thÐp, khÝ ®èt, ®−êng
s¾t, hµng kh«ng... Ngoµi ra, c¸c DNNN còng ®−îc h×nh thµnh b»ng c¸ch
thµnh lËp míi hoÆc d−íi h×nh thøc c«ng ty cæ phÇn.
Theo sè liÖu thèng kª vµo n¨m 1968, DNNN ë Ph¸p chiÕm tû träng
33,5% tæng tû lÖ tµi s¶n Nhµ n−íc; ë Italia lµ 28%, ë Céng hoµ Liªn bang
§øc lµ 22,7%, Hµ Lan 21%, Anh 17%...Trong mét sè ngµnh quan träng,
DNNN thËm chÝ hÇu nh− ®éc chiÕm. VÝ dô, n¨m 1971 DNNN ë Anh chiÕm
100% trong c¸c ngµnh than, khÝ ®èt, ®−êng s¾t; chiÕm 90% vµ 91% trong c¸c
ngµnh ®iÖn lùc, gang thÐp. N¨m 1969 - 1970, DNNN ë Italia chiÕm 100%
18
trong lÜnh vùc vËn t¶i hµng kh«ng, ph¸t thanh, truyÒn h×nh. Sù ph¸t triÓn
m¹nh mÏ DNNN trong c¸c n−íc t− b¶n ph¸t triÓn ®· t¹o nªn nÒn kinh tÕ hçn
hîp víi hai khu vùc: t− nh©n vµ Nhµ n−íc.
NÕu nh− khu vùc kinh tÕ t− nh©n cã mÆt ë hÇu hÕt trong mäi lÜnh vùc
cña nÒn kinh tÕ, th× tr¸i l¹i, khu vùc kinh tÕ Nhµ n−íc chñ yÕu bao gåm c¸c
doanh nghiÖp s¶n xuÊt hµng ho¸ dÞch vô c«ng céng vµ c¸c doanh nghiÖp
thuéc nh÷ng ngµnh then chèt cña nÒn kinh tÕ quèc d©n. Sù tån t¹i cña khu
vùc kinh tÕ Nhµ n−íc trong giai ®o¹n kinh tÕ thÞ tr−êng hiÖn ®¹i lµ mét tÊt
yÕu kh¸ch quan. Nã g¾n víi môc ®Ých kh¾c phôc khuyÕt tËt vèn cã cña c¬
chÕ thÞ tr−êng, tèi ®a ho¸ phóc lîi x· héi vµ trong chõng mùc nhÊt ®Þnh cßn
cã t¸c dông thóc ®Èy, t¹o m«i tr−êng thuËn lîi cho kinh tÕ t− nh©n ph¸t triÓn.
ViÖc h×nh thµnh vµ gia t¨ng sè l−îng DNNN ë c¸c n−íc TBCN trong
thêi gian sau ChiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø II kh«ng thÓ kh«ng kÓ tíi sù t¸c
®éng cña m« h×nh X« - ViÕt, mµ ë ®©y víi sè l−îng ¸p ®¶o c¸c DNNN ®· cho
phÐp CNXH t¹o ra b−íc ®ét ph¸ trong qu¸ tr×nh CNH. Nh−ng d−êng nh− tån
t¹i quy luËt: khi mét tû lÖ vÒ l−îng DNNN v−ît qu¸ mét giíi h¹n nµo ®ã th×
sÏ lµm cho nÒn kinh tÕ trë nªn phi hiÖu qu¶. V× vËy kh«ng nªn cè ®Þnh ho¸
mét tû lÖ DNNN qu¸ cao trong nÒn KTTT.
Qu¶ thËt, trong nÒn KTTT TBCN, vÞ trÝ cña khu vùc kinh tÕ nhµ n−íc
kh«ng ph¶i lµ nhÊt thµnh bÊt biÕn. Vµo cuèi nh÷ng n¨m 70 cña thÕ kû XX ë
c¸c n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn ®· diÔn ra qu¸ tr×nh t− nh©n ho¸ réng r·i
c¸c DNNN. Thùc chÊt ®©y lµ qu¸ tr×nh ®a d¹ng ho¸ c¸c h×nh thøc së h÷u,
chuyÓn giao quyÒn kiÓm so¸t trùc tiÕp cña nhµ n−íc trong mét sè ngµnh c«ng
nghiÖp, dÞch vô cho c¸c c«ng ty cæ phÇn t− nh©n hoÆc c¸c c«ng ty hçn hîp.
§©y ®−îc coi lµ mét chiÕn l−îc cã tÝnh chÊt phæ biÕn nh»m gi¶m g¸nh nÆng
vµ th©m hôt ng©n s¸ch, tr¸nh sa lÇy vµo tÝnh phi hiÖu qu¶ cè h÷u cña kinh
doanh trùc tiÕp cña hÖ thèng DNNN, khai th¸c nh÷ng ®éng lùc míi cña khu
vùc kinh tÕ t− nh©n vµ nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, t¨ng thªm chÊt l−îng vµ kh¶
n¨ng th©m nhËp thÞ tr−êng cña hµng ho¸ - dÞch vô trong ®iÒu kiÖn c¹nh tranh
toµn cÇu ngµy cµng quyÕt liÖt. Qu¸ tr×nh nµy ®ång thêi cho phÐp n©ng cao
h¬n n÷a vai trß qu¶n lý vÜ m« cña Nhµ n−íc theo m« h×nh cña nÒn kinh tÕ
hçn hîp. Nhµ n−íc TBCN th«ng qua ®ã, mét mÆt, gi¶m bít sù can thiÖp trùc
tiÕp cña m×nh vµ mÆt kh¸c, ®Ó cã thÓ tËp trung vµo thùc hiÖn tèt chøc n¨ng
qu¶n lý chung b»ng c¸c chÝnh s¸ch vµ c«ng cô kinh tÕ vÜ m«.
19
- Xem thêm -
.PDF 
318 
39 
76 
