Tài liệu Đặc điểm nghệ thuật trần thuật trong truyện ngắn nam bộ (1945 – 1975)

MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Văn học quốc ngữ Nam Bộ hình thành từ những năm cuối thế kỷ XIX và phát triển không ngừng trong những thập niên đầu thế kỷ XX. Sau đó, nó tiến tới hội nhập vào văn học cả nước và trở thành một bộ phận của nền văn học Việt Nam hiện đại. Một số tác giả, tác phẩm tiêu biểu được tuyển chọn đưa vào sách giáo khoa Ngữ văn trong nhà trường. Việc nghiên cứu văn học quốc ngữ Nam Bộ cho đến nay, đã có nhiều thành tựu. Tuy nhiên, vẫn còn không ít vấn đề cần nghiên cứu bổ sung hoặc nghiên cứu sâu hơn, nhất là khi việc dạy văn học địa phương Nam Bộ trong nhà trường phổ thông hiện nay, chương trình đã được ban hành, song, tài liệu dạy học ở nhiều địa phương lại chưa có. Trong bối cảnh ấy, với chúng tôi, việc nghiên cứu càng trở nên thiết thực hơn. 1.2. Truyện ngắn trong văn xuôi quốc ngữ Nam Bộ giai đoạn 1945 – 1975, cùng với tiểu thuyết, là một trong hai thể loại có đóng góp quan trọng, đã được chú ý nghiên cứu nhiều, nhưng các bài viết, công trình nghiên cứu chưa chú ý đến phương diện thi pháp thể loại, nhất là chưa chú ý nhiều đến nghệ thuật trần thuật. Nghệ thuật viết tiểu thuyết, truyện ngắn, suy cho cùng là nghệ thuật kể chuyện (hay nghệ thuật trần thuật). Bản sắc riêng của mỗi tác giả, giai đoạn, thời kì, mỗi vùng miền – khu vực văn học, bộc lộ rất rõ trên phương diện này. Tuy vậy, cho đến nay vẫn còn rất ít công trình tập trung nghiên cứu kĩ truyện ngắn (hay tiểu thuyết) quốc ngữ Nam Bộ một cách hệ thống, để chỉ ra những đặc điểm riêng (sắc thái bản địa/thời đại,…) trong nghệ thuật trần thuật của hai thể loại văn học này. 1 1 Đó là lý do thôi thúc chúng tôi chọn đề tài Đặc điểm nghệ thuật trần trong nghệ thuật tự sự của truyện ngắn Nam Bộ bên cạnh những yếu tố giao thuật trong truyện ngắn Nam Bộ (1945 – 1975) để thực hiện luận án tiến sĩ. thoa, tiếp xúc trong dòng chảy của nền văn học dân tộc. 2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 4.1. Mục đích nghiên cứu Việc nghiên cứu về văn học Nam Bộ có rất nhiều công trình với nhiều hướng tiếp cận khác nhau. Số lượng các công trình nghiên cứu gần đây cho Truyện ngắn Nam Bộ (1945 – 1975), sẽ được xem xét từ hai góc nhìn thấy giá trị, sức thu hút cũng như khả năng gợi mở nhiều đề tài nghiên cứu lịch đại và đồng đại, nhằm tìm ra các đặc điểm chính trong nghệ thuật trần của mảng văn học này. Riêng mảng truyện ngắn Nam Bộ (1945 – 1975), mặc thuật của các nhà văn thuộc khu vực văn học này. dù đã được nghiên cứu khá nhiều phương diện, kể cả phương diện nghệ thuật 4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu trần thuật, ngôn ngữ địa phương, nhưng thường theo cách nhìn truyền thống, Đề tài tập trung tìm hiểu các vấn đề cơ bản: cơ sở lý luận về phương thức hầu như chưa được nghiên cứu theo lý thuyết tự sự học. Với đề tài Đặc điểm trần thuật, chỉ ra các phương thức trần thuật; xác định, mô tả các phương thức nghệ thuật trần thuật trong truyện ngắn Nam Bộ (1945 – 1975), chúng tôi hi trần thuật xuất hiện trong truyện ngắn Nam Bộ (1945 – 1975); phân tích ý vọng sẽ góp thêm một cách nhìn một cách có hệ thống về bức tranh chung của nghĩa, giá trị nghệ thuật của phương thức trần thuật trong tác phẩm. truyện ngắn Nam Bộ xuất phát từ góc nhìn tự sự học – một hướng tiếp cận 5. Phương pháp nghiên cứu mới khi nghiên cứu nghệ thuật trần thuật trong truyện ngắn Nam Bộ. Ứng dụng tự sự học và một số lý thuyết hiện đại liên quan trong nghiên 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu cứu văn học, đề tài sẽ vận dụng kết hợp các phương pháp: hệ thống, loại hình, 3.1. Đối tượng nghiên cứu so sánh, nghiên cứu liên ngành; các thao tác thống kê, lựa chọn phân tích mẫu Như nhan đề xác định, đối tượng nghiên cứu của đề tài này giới hạn trong sẽ được sử dụng phối hợp. phạm vi một thể loại (truyện ngắn) ở Nam Bộ và thời gian (1945 – 1975). 6. Ý nghĩa khoa học và ý nghĩa thực tiễn 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Đề tài mở ra một hướng tiếp cận mới cho văn học quốc ngữ Nam Bộ – Vì truyện ngắn Nam Bộ (1945 – 1975) có khối lượng rất đồ sộ, nên tiếp cận truyện ngắn Nam Bộ (1945 – 1975) ở góc độ trần thuật. người nghiên cứu sẽ tuyển chọn một số nhất định tác phẩm có dấu hiệu, đặc điểm nghệ thuật trần thuật tiêu biểu đáp ứng yêu cầu của đề tài (cụ thể là - Góp phần khẳng định sắc thái bản địa/vùng miền của truyện ngắn Nam Bộ (1945 – 1975). - Góp phần xóa bỏ định kiến trước đây về chất lượng nghệ thuật của tuyển chọn khoảng 100 truyện ngắn). Ngoài ra, chúng tôi chọn thêm một số truyện ngắn Nam Bộ thập niên 20 đến 1945 để khảo sát nhằm thể hiện quá truyện ngắn Nam Bộ. - Góp phần vào công tác giảng dạy Ngữ văn ở nhà trường, đáp ứng yêu trình vận động và phát triển của nghệ thuật tự sự buổi đầu ở Nam Bộ; một số truyện ngắn Bắc Bộ cùng thời để so sánh, thấy được những nét đặc trưng cầu đổi mới phương pháp dạy học trong tình hình hiện nay. 2 2 3 7. Kết cấu luận án Việc xác lập chủ thể và điểm nhìn trần thuật trong truyện ngắn Nam Bộ Ngoài Mở đầu, Kết luận và Phụ lục, luận án triển khai thành 3 chương: (1945 – 1975) chịu sự tác động từ hai nhân tố cơ bản: thực tế hoàn cảnh lịch Chương 1: Đặc điểm truyện ngắn Nam Bộ (1945 – 1975) nhìn từ chủ thể sử, xã hội và sự giao lưu, tiếp xúc với văn hóa bên ngoài, đặc biệt là văn học và điểm nhìn trần thuật phương Tây. Trong bối cảnh đó, hiện tượng có ba dòng văn học cùng tồn tại Chương 2: Đặc điểm truyện ngắn Nam Bộ (1945 – 1975) nhìn từ thời gian trần thuật trên đất Nam Bộ dưới tác động của các xu hướng tư tưởng khác nhau như: văn học yêu nước – cách mạng, văn học yêu nước – về nguồn, và văn học ảnh Chương 3: Đặc điểm truyện ngắn Nam Bộ (1945 – 1975) nhìn từ chất liệu và cấu trúc diễn ngôn trần thuật. hưởng các trào lưu tư tưởng phương Tây hiện diện ở các đô thị lớn của miền Nam suốt một chặng đường dài 1954 – 1975, trong đó có tư tưởng hiện sinh. Chương 1: ĐẶC ĐIỂM TRUYỆN NGẮN NAM BỘ (1945 - 1975) Với tính chất là một thể loại đặc thù, truyện ngắn Nam Bộ hiện diện NHÌN TỪ CHỦ THỂ VÀ ĐIỂM NHÌN TRẦN THUẬT trong các mảng chủ đề khác nhau đã khẳng định những nét riêng mới mẻ 1.1. Những nguồn ảnh hưởng đến sự hình thành hình thức chủ thể trần trong nhiều bình diện cấu thành nó. Trong đó, việc xác lập chủ thể trần thuật thuật trong truyện ngắn Nam Bộ (1945 – 1975) trong truyện ngắn rất quan trọng khi cần thể hiện quan niệm, thái độ của nhà 1.1.1. Ảnh hưởng của yếu tố truyền thống văn đối với cuộc sống, sự việc, con người trong một thời đại đầy biến động. Trong văn xuôi truyền thống Nam Bộ, việc xử lí, lựa chọn ngôi kể Vì vậy, nghệ thuật trần thuật với các hình thức đa dạng của chủ thể trần thuật, thường khá đơn giản. Tác phẩm chủ yếu được kể dưới dạng “vô nhân xưng”. dẫn tới sự phong phú của các kiểu chủ thể trần thuật (với tư cách là người kể, Chủ thể trần thuật ít để lại dấu vết riêng của mình trong văn bản, thậm chí, tả, người phát ngôn của các miêu tả, các bình luận những vấn đề của lịch sử, thường ẩn sau ngôi thứ ba – người kể chuyện ẩn mình, không danh tính. Đặc xã hội và con người giai đoạn 1945 – 1975). Cùng với chủ thể trần thuật, việc điểm này có thể giải thích bằng nhiều nguyên nhân, song, không thể không tổ chức điểm nhìn trần thuật linh hoạt hơn trong khả năng hoán chuyển vị trí nói đến sự chi phối của nhu cầu giao tiếp trực diện giữa người kể và người cho nhau của các chủ thể trần thuật có khi cùng hiện diện trong một tác phẩm. nghe trong sinh hoạt văn nghệ của giới bình dân Nam Bộ, nhu cầu chuẩn hóa 1.1.3. Sự chi phối của đặc trưng thể loại các quan niệm và diễn ngôn về đạo lí/đạo đức truyền thống của nhân dân. Sau Việc xác lập chủ thể trần thuật, điểm nhìn trần thuật chịu chi phối chặt đó, có thể nói đến sự chi phối của mục đích giáo huấn, tải đạo và tinh thần phi chẽ của đặc trưng hình thức tự sự cỡ nhỏ này. Trong giai đoạn 1945 – 1975, ngã trong văn học trung đại ở Nam Bộ. Những yếu tố này ảnh hưởng đến việc truyện ngắn Nam Bộ đã hoàn thiện về phương diện thể loại qua một chặng hình thành chủ thể và điểm nhìn trần thuật trong truyện ngắn Nam Bộ. đường hiện đại hóa. Điều này có nghĩa là bên cạnh những truyện kể có 1.1.2. Ảnh hưởng của tình hình lịch sử xã hội và sự giao lưu văn hóa phương thức truyền thống với một người trần thuật duy nhất, chỉ một điểm nhìn đơn tuyến, đã xuất hiện các kiểu chuyện hiện đại hơn. Việc tổ chức thời 3 4 5 gian trần thuật không theo trật tự thông thường với các thủ thuật co giãn thời Nếu phương thức kể chuyện với chủ thể trần thuật có quyền uy “tối gian kể chuyện như trì hoãn, tăng tốc,… để bảo đảm cho sự thể hiện trọn vẹn thượng”, một người kể có quyền năng tuyệt đối, bằng quá trình kể chuyện đã ý đồ nghệ thuật và ý đồ tư tưởng của tác giả. Và theo yêu cầu đó, hiện tượng chi phối toàn bộ cấu trúc văn bản tự sự thì ngược lại, ở phương thức trần thuật nhường vai, chia sẻ điểm nhìn để phạm vi phản ánh đời sống của truyện ngắn với chủ thể trần thuật quyền uy “tương đối”, cấu trúc truyện thường chịu ảnh Nam Bộ được mở rộng, gia tăng sức biểu hiện. hưởng bởi hiện tượng chủ thể trần thuật “nhường vai” cho nhiều người, nhiều 1.2. Các hình thức chủ thể trần thuật trong truyện ngắn Nam Bộ (1945 – nhân vật tham gia quá trình kể chuyện. 1975) Trong truyện ngắn Nam Bộ (1945 – 1975), mặc dù có nhiều hình tượng 1.2.1. Chủ thể trần thuật và vai trò của chủ thể trần thuật chủ thể trần thuật chia sẻ quyền phát ngôn, chia sẻ điểm nhìn với những trải 1.2.1.1. Chủ thể trần thuật độc quyền nghiệm riêng, cách nhìn nhận về cuộc sống, con người riêng nhưng lại thống Chủ thể trần thuật độc quyền còn được gọi là người kể chuyện toàn tri, có nhất trong quan niệm, lập trường tư tưởng. Nhìn tổng thể, đó là những mảnh quyền năng tuyệt đối, độc quyền tổ chức câu chuyện được kể, xây dựng văn ghép của bức tranh hội tụ nhiều sắc thái tình cảm yêu nước, sự trân trọng giá bản tác phẩm với các phát ngôn kể, tả, bình. Trong truyện ngắn Nam Bộ trị truyền thống con người Nam Bộ trong giai đoạn lịch sử đầy biến động. 1.2.1.3. Các mức độ của hiện tượng nhường vai trong quá trình trần (1945 – 1975), ta thấy có sự kết hợp yếu tố truyền thống và hiện đại ngay tại hình tượng này. Sự kết hợp ở mức độ, phương thức khác nhau, một mặt là sự thuật lưu giữ trọn vẹn hình tượng người kể độc quyền ngôi thứ ba phát ngôn mang a) “Nhường vai” tương đối tinh thần thời đại; mặt khác, ngay tại hình tượng người kể độc quyền cũng có Nhường vai trần thuật ở mức độ tương đối thường xảy ra trong quá trình sự cách tân qua ngôi thứ nhất lộ diện xưng “tôi”. Điều đáng ghi nhận là trong truyện ngắn Nam Bộ (1945-1975), hình trần thuật khi có nhiều người kể chuyện xưng “tôi”, hoặc nhiều nhân vật thay phiên nhau kể lại một sự kiện trong một phân đoạn nào đó của truyện. b) “Nhường vai” tuyệt đối tượng chủ thể trần thuật độc quyền chiếm tỉ lệ rất cao. Thống kê trong 100 truyện ngắn được chọn khảo sát, kết hợp với thống kê một số tập truyện của Nhường vai tuyệt đối trong quá trình trần thuật là hiện tượng nhân vật các tác giả Phi Vân, Bình Nguyên Lộc, Lê Vĩnh Hòa, Nguyễn Quang Sáng, được trao quyền trần thuật hoàn toàn. Bên cạnh việc xác lập chủ thể trần thuật Vũ Hạnh, có hơn 80% truyện ngắn có chủ thể trần thuật độc quyền. Việc chọn độc quyền, để đáp ứng yêu cầu phản ánh thực tại thời đại, các nhà văn Nam lựa xác lập chủ thể trần thuật toàn tri, độc quyền kể trong truyện ngắn Nam Bộ Bộ (1945 – 1975) xác lập thêm hình tượng chủ thể trần thuật chia sẻ quyền (1945 – 1975) có vai trò và ý nghĩa lịch sử nhất định. phát ngôn với vị thế, vai trò khác nhau trong quá trình trần thuật. Kiểu chủ thể 1.2.1.2. Chủ thể trần thuật quyền uy “tương đối” trần thuật này được các nhà văn tạo ra mang dấu ấn đặc thù của thời đại. 1.2.2. Các dạng thức chủ thể trần thuật 6 4 7 1.2.2.1. Tác giả là người trần thuật Hình thức tác giả hiển thị đóng vai trò chủ thể trần thuật xuất hiện trong một số truyện ngắn thuộc nhiều nguồn cảm hứng khác nhau như Chuyện rừng Cách lập xác lập chủ thể trần thuật là người thứ ba hàm ẩn với quyền năng tối thượng trong những truyện này nhằm bảo vệ sự đứng vững của chủ đề như ý muốn của nhà văn đã được kí thác vào tác phẩm. tràm, Hết thời oanh liệt (Sơn Nam), Đất (Anh Đức), Cuôi ba dùm (Vũ Hạnh), 1.2.2.3. Nhân vật là người trần thuật: có ba dạng: Mỹ Thơ (Trang Thế Hy), Sắc trời (Thanh Tâm Tuyền),… phương thức lựa - Dạng cố định, chỉ một nhân vật kể lại tất cả mọi việc, chủ thể của các chọn tác giả làm chủ thể trần thuật để toàn quyền thể hiện mục tiêu tư tưởng, hành động kể, tả, bình, tiêu biểu là Con Tám Cù Lần, Tình thơ dại (Bình nghệ thuật khác nhau. Nguyên Lộc), Tiếng hò trong đêm vắng của Phi Vân, Áo lụa giồng, Thèm thơ 1.2.2.2. Người trần thuật ẩn tàng (tác giả ẩn tàng) (Trang Thế Hy), Chiếc áo thiên thanh, Vòng hoa tang (Lê Vĩnh Hoà),… Người trần thuật ẩn tàng (người trần thuật ngôi thứ ba) là kiểu chủ thể - Dạng thức bất định với nhiều nhân vật trong truyện cùng tham gia vào trần thuật không xưng tên mà ở phía sau nó là nhà văn – chủ thể trần thuật quá trình kể như trường hợp: Chuyện rừng tràm (Sơn Nam), Một chuyến đò đích thực – nắm toàn quyền quyết định mọi vấn đề xung quanh quá trình kể. xuôi (Lê Vĩnh Hoà), Nợ nước mắt (Trang Thế Hy), Đất, Khói (Anh Đức),... Các truyện ngắn có cảm hứng yêu nước, cảm hứng dân tộc như Bút máu (Vũ - Dạng đa thức là hình thức có nhiều nhân vật cùng nhau kể một sự việc. Hạnh), Sắc lụa Trữ La (Viễn Phương), Ông lão gác mõ (Việt Hà), Người tị Đối với dạng trần thuật được thực hiện bởi nhiều nhân vật, mỗi người kể nạn (Lê Vĩnh Hòa), Những đứa con thương của đất mẹ, Rừng mắm (Bình chuyện là một chủ thể nhận thức mang điểm nhìn và quan niệm khác nhau về Nguyên Lộc), Giấc mơ ông lão vườn chim (Anh Đức), Quán rượu người câm hiện thực, tiêu biểu là Cành tre cũ cặp giò xưa (Phi Vân) Câu dầm (Bình (Nguyễn Quang Sáng),… đều có chủ thể trần thuật là người thứ ba hàm ẩn, Nguyên Lộc),... 1.2.2.4. Mối quan hệ giữa “Người kể” với “Người nghe”/“người đọc” không xưng tên, thực hiện việc kể chuyện theo điểm nhìn của chính mình. Câu chuyện diễn ra một cách “tự nhiên” theo lời kể của một người kể “vô và ý thức hướng tới người tiếp nhận hình”. Với các truyện phi sử thi, phương thức sử dụng người trần thuật ngôi Những tầng bậc giao tiếp giữa tác giả hư cấu (trong vai người kể chuyện) thứ ba lại có các truyện về đề tài thế sự như Ba con cáo (Bình Nguyên Lộc), với độc giả hư cấu (trong vai người nghe chuyện) đã tạo ra hai loại hình người Lòng trần (Thụy Vũ), Thương hoài ngàn năm (Võ Phiến), Hang động mới nghe chuyện trong truyện ngắn Nam Bộ (1945 – 1975). Đó là người nghe (Phan Du), Tư (Thanh Tâm Tuyền),… hay có đề tài tìm về những giá trị cội chuyện “chức năng” – xuất hiện thoáng qua như một thủ pháp kĩ thuật – và nguồn dân tộc như Bà Mọi hú (Bình Nguyên Lộc), Hai cõi U Minh (Sơn người nghe chuyện xuất hiện với tư cách là nhân vật trong truyện. Việc nghiên Nam), Viên đội hầu (Nguyễn Văn Xuân),… cứu người nghe chuyện ngoài việc giúp ta hiểu rõ hơn về cách thức hoạt động và ý nghĩa của tác phẩm tự sự. Nó còn là một cánh cửa hé mở soi rọi thế giới 8 5 9 tâm hồn và khát vọng của con người trong cuộc tìm kiếm các mối tương giao trần thuật của một tác phẩm. Hiện tượng này thường xảy ra với những truyện tinh thần giữa người và người qua những chặng đường lịch sử. có đề tài thế sự như Ngày xưa tháng Chạp (Sơn Nam), Nguồn cảm mới, Thèm 1.3. Điểm nhìn trần thuật và các dạng thức phổ biến của điểm nhìn trần thơ, Nợ nước mắt (Trang Thế Hy), Con Tám Cù Lần, Tình thơ dại (Bình thuật trong truyện ngắn Nam Bộ (1945 – 1975) Nguyên Lộc),… 1.3.1. Điểm nhìn theo xu hướng cá thể hóa 1.3.3. Kĩ thuật di chuyển điểm nhìn trần thuật và hiệu quả của nó trong - Điểm nhìn cá thể hóa tuyệt đối của người kể chuyện dị sự thể hiện ở truyện ngắn Nam Bộ (1945 – 1975) việc người kể chọn vị trí, chỗ đứng riêng để quan sát và kể lại những điều 1.3.3.1. Từ điểm nhìn khách quan sang điểm nhìn nội quan hóa mình nghe thấy, nhìn thấy với giọng kể khách quan không biểu cảm, tập trung Sự di chuyển điểm nhìn này được thực hiện trong tác phẩm với các thủ nhiều ở những truyện ngắn có xu hướng phi sử thi với đề tài thế sự. Người kể thuật khác nhau để thực hiện các mục tiêu nghệ thuật khác nhau. Phổ biến chuyện dị sự đề cập đến những vấn đề thế sự như tình yêu, đạo đức, các giá nhất trong kĩ thuật di chuyển điểm nhìn trần thuật trong truyện ngắn Nam Bộ trị, cách ứng xử, sự tha hóa,… dưới góc nhìn đặt trên lập trường khách quan, (1945 – 1975) là thủ thuật tạo thế đối thoại giữa các điểm nhìn. Đây còn là tiêu biểu cho điểm nhìn này là Trao thân con khỉ mốc (Phi Vân), Dọc đường một biện pháp giúp nhà văn tránh được sự thô thiển một chiều trong nhận thức (Thanh Tâm Tuyền), Lòng trần (Nguyễn Thị Thụy Vũ),… về các vấn đề của con người và cuộc sống. - Điểm nhìn người kể chuyện dị sự có khi được xen kẽ với điểm nhìn nhân vật với nhiều mức độ là một hiện tượng đáng chú ý khác trong nghệ 1.3.3.2. Di chuyển điểm nhìn và sự thay đổi các thái độ, bình diện phản ánh, nhận thức trong truyện ngắn thuật trần thuật. Đó là hiện tượng điểm nhìn trần thuật được dịch chuyển từ Trong truyện ngắn Nam Bộ (1945 – 1975), có nhiều trường hợp điểm chủ thể kể chuyện sang nhân vật, phổ biến trong những truyện ngắn có tính nhìn di chuyển gắn bó với sự thay đổi những bình diện phản ánh, nhận thức chất suy nghiệm như Con đường ba bậc, Bút máu (Vũ Hạnh) Ba con cáo, Xe của những người tham gia kể chuyện. Tiểu kết lửa Mỹ bung vành (Bình Nguyên Lộc), hay bi kịch của con người và cuộc sống miền Nam thời chiến như Di vật (Trần Hữu Lục), Hang động mới (Phan Chương 2: ĐẶC ĐIỂM TRUYỆN NGẮN NAM BỘ (1945 - 1975) NHÌN TỪ THỜI GIAN TRẦN THUẬT Du), Về làng (Nguyễn Văn Xuân),… 1.3.2. Điểm nhìn theo xu hướng đối thoại, chia sẻ quan niệm, chia sẻ quyền phát ngôn 2.1. Những nguồn ảnh hưởng đến sự lựa chọn thời gian trần thuật trong truyện ngắn Nam Bộ (1945 – 1975) 2.1.1. Ảnh hưởng của yếu tố truyền thống, yếu tố bản địa đối với sự Việc chia sẻ quyền phát ngôn thường liên quan đến sự phát biểu bình đẳng các quan niệm, các xu hướng tư tưởng, các nhận thức khác nhau về cùng vận động phát triển của thời gian trần thuật một vấn đề, từ đó dẫn tới sự hình thành tính đa thanh, đa điểm nhìn trong việc 6 10 11 2.1.1.1. Đặc điểm thời gian trần thuật trong tự sự truyền thống, qua truyện kể bình dân Nam Bộ ảnh hưởng Tây phương rồi được bản địa hóa nhuần nhuyễn qua hai giai đoạn là buổi giao thời (nửa đầu thế kỷ XX và giai đoạn sau cách mạng tháng Tám Phương thức truyền khẩu sơ khai với những yêu cầu cơ bản hướng về sự 1945 đến 1975). Với tình hình lịch sử xã hội như đã nêu trên, truyện ngắn tiếp nhận dễ dàng những giá trị đã được khẳng định. Những giá trị đó rất cần Nam Bộ (1945 – 1975) không chỉ đáp ứng được yêu cầu kể lại những gì đã được truyền trao, lưu giữ, từ đó dẫn tới sự thiết lập câu chuyện với trật tự hiển xảy ra mà quan trọng hơn là những nhận thức, đánh giá, những nỗi buồn niềm nhiên và đơn giản. Điều này đã tác động đến sự lựa chọn thời gian trần thuật đau, khát vọng hay khắc khoải, và nhất là những niềm tin, lí tưởng và hành mà trong đó, việc kể chuyện đã lướt qua các khoảng cách phức tạp giữa thời động của con người Việt Nam ngay khi ấy,… Tất cả được chuyển tải một gian xảy ra sự việc với thời gian sự việc được kể lại. Mục đích là nhằm hướng phần qua sự vận dụng các thủ thuật xử lí thời gian trong truyện ngắn. tới việc thiết lập một “đường truyền” thông báo trực tiếp từ người kể đến 2.1.3. Sự chi phối của đặc trưng thể loại người nghe, tuân thủ nguyên tắc là càng đơn giản càng tốt, thuận tiện nhất cho Từ sau năm 1945, thể loại truyện ngắn mang màu sắc hiện đại trở nên việc tiếp nhận và quan trọng nhất là tiếp tục kể lại cho nhiều thế hệ sau. 2.1.1.2. Thời gian trần thuật trong truyện ngắn Nam Bộ còn gắn bó với kiểu tự sự truyền thống phổ biến trong văn học quốc ngữ Nam Bộ với tư thế của một thể loại có vị trí quan trọng trên văn đàn. Nghệ thuật trần thuật mang một diện mạo mới mẻ hơn. Những biến tấu của nghệ thuật thời gian trong truyện ngắn Nam Bộ sau Ý thức bảo vệ các giá trị văn hóa truyền thống vẫn còn rất mạnh mẽ 1945 đã làm thay đổi trục thời gian tự sự đường thẳng, đơn tuyến trước đó. khiến một bộ phận truyện ngắn Nam Bộ (1945 – 1975) vẫn giữ lại những xác 2.2. Đặc điểm cấu trúc thời gian trần thuật trong truyện ngắn Nam Bộ tín về giá trị đạo đức, tư tưởng. Điều này đòi hỏi phải có sự thuật kể rõ ràng về (1945 – 1975) sự việc, hiện tượng để tiến tới những kết thúc minh bạch, thỏa đáng với luật 2.2.1. Cấu trúc trần thuật theo thời gian đơn tuyến nhân quả, báo ứng mà quần chúng vẫn còn đặt nhiều niềm tin vào đó. Cách Tìm hiểu các dạng thức thời gian đơn tuyến trong truyện ngắn Nam Bộ kết thúc nhân quả, báo ứng cần được dựa trên kiểu cốt truyện thích hợp với (1945 – 1975), chúng tôi nhận thấy mô hình thời gian đơn – đẳng tuyến được kiểu trần thuật truyền thống - Trần thuật theo trật tự xảy ra của sự việc, hiện sử dụng trong truyện ngắn có ý nghĩa đặc biệt trong việc phản ánh những vấn tượng dẫn đến sự thuyết phục của kết thúc nhân quả. đề của thời đại. Trong đó, việc lưu giữ yếu tố truyền thống thể hiện ở: trình tự 2.1.2. Ảnh hưởng của yếu tố phi bản địa đối với sự vận động phát triển của thời gian trần thuật sắp xếp trước sau theo trật tự tuyến tính, không xáo trộn; câu chuyện kể có mở đầu, kết thúc theo qui luật trước sau hoặc nhân quả. Đồng thời, yếu tố hiện đại Do hoàn cảnh sớm lâm vào tình trạng thuộc địa, Nam Bộ cũng là nơi tiếp xúc sớm nhất với các ảnh hưởng phương Tây mà cụ thể là văn học Pháp. Tư cũng đan xen trong mô hình này như cách phá vỡ qui cách cổ điển nhằm hướng tới hiện đại hóa câu chuyện, phản ánh những vấn đề mang tính thời sự. 2.2.2. Cấu trúc trần thuật theo thời gian đa tuyến duy nghệ thuật trong văn chương Nam Bộ đã liên tiếp đón nhận nhiều luồng 7 12 13 2.3.2. Ý nghĩa hiện đại hóa và làm phong phú quan niệm về thời gian Cấu trúc thời gian đa tuyến trong truyện ngắn Nam Bộ (1945 – 1975) được thực hiện khá đặc biệt với các thủ thuật xen phối các bình diện thời gian nghệ thuật trong quá trình trần thuật như: xen phối thời gian biến cố với thời gian lịch sử, Truyện ngắn Nam Bộ (1945 – 1975) có những bước phát triển vững vàng tiêu biểu trong Rừng mắm (Bình Nguyên Lộc), Hai cõi U Minh (Sơn Nam); về nghệ thuật xử lí thời gian trần thuật. Đa phần các nhà văn đều có khả năng xen phối thời gian biến cố (biến cố cộng đồng và biến cố cá nhân) và thời làm chủ khá vững vàng các thủ thuật tái cấu trúc thời gian niên đại, thời gian gian số phận (số phận cộng đồng và số phận cá nhân), tiêu biểu là truyện Cây sự kiện, thời gian tâm lí,… cho dù họ sáng tác với các cảm hứng thế sự, cảm đước Cà Mau (Đoàn Giỏi), Tây đầu đỏ (Sơn Nam), Nước cạn (Lê Vĩnh Hòa), hứng đời tư hay cảm hứng sử thi. Thương hoài ngàn năm (Võ Phiến), Xe lửa Mĩ bung vành (Bình Nguyên Lộc); Tiểu kết xen phối thời gian sự kiện thực tế và thời gian nội tâm, tiêu biểu là Những đứa Chương 3: ĐẶC ĐIỂM TRUYỆN NGẮN NAM BỘ (1945 - 1975) NHÌN TỪ CẤU TRÚC VÀ CHẤT LIỆU DIỄN NGÔN TRẦN THUẬT con trong gia đình (Nguyễn Thi), Lòng trần (Nguyễn Thị Thụy Vũ),… 2.2.3. Một số kĩ thuật xử lí thời gian trần thuật 3.1. Những nguồn ảnh hưởng đến sự định hình diễn ngôn trần thuật Truyện ngắn Nam Bộ (1945 – 1975) phần nào đáp ứng được những yêu trong truyện ngắn Nam Bộ (1945 – 1975) 3.1.1. Ảnh hưởng của các yếu tố nội sinh đối với sự hình thành và cầu ngày càng cao, càng hiện đại của cuộc sống với kĩ thuật xử lí thời gian trần thuật hợp lí, linh hoạt, hiệu quả như kĩ thuật đảo thuật, dự thuật, tăng tốc, phát triển của diễn ngôn trần thuật 3.1.1.1. Ảnh hưởng của văn học cổ điển vào phương diện diễn ngôn trì hoãn,… trong truyện ngắn. 2.3. Ý nghĩa, hiệu quả nghệ thuật của việc xử lí thời gian trần thuật trong truyện ngắn – Diễn ngôn kể với mục tiêu “tải đạo” 2.3.1. Hiệu quả trong việc thể hiện sự nối kết giữa cảm thức thời gian và cảm thức số phận đời người “Tải đạo” vẫn là một sứ mệnh thiêng liêng của văn chương, nhưng nội dung của cái “đạo” phải tải trong truyện ngắn (1945 – 1975) đã có rất Nghệ thuật trần thuật trong truyện ngắn Nam Bộ có những thành tựu nhiều thay đổi. Hiện tượng dùng lớp từ Hán Việt vẫn tồn tại như một giải trong việc thể hiện sự nối kết giữa cảm thức thời gian và cảm thức số phận đời pháp cho yêu cầu thể hiện những sự kiện, vấn đề của cuộc sống và con người. Những nối kết ấy cho thấy thời gian là môi trường, là điều kiện của người trong câu kể, câu tả hoặc câu bình. Việc sử dụng từ Hán Việt trong những biến cố. Sự kiện của đời người đều xảy ra trong thời gian. Thời gian và xu hướng “bình cũ rượu mới” phục vụ những mục tiêu nghệ thuật và tư tưởng sự kiện đi song trùng cùng biến cố. Biến cố tồn tại trong thời gian, tạo nên khác nhau, còn cho thấy thái độ tiếp cận khác nhau của nhà văn trước thực tại mối quan hệ giữa cảm thức thời gian và cảm thức về số phận con người cho không ngừng biến động. 3.1.1.2. Ảnh hưởng văn hóa bản địa đối với sự hình thành diễn ngôn dù tác phẩm có cảm hứng sử thi hay cảm hứng đời tư, cảm thức thế sự. trần thuật 14 8 15 Sinh hoạt văn hóa tinh thần bản địa là một yếu tố quan trọng ảnh hưởng truyện ngắn không ngừng tiếp nhận, bổ sung vào đặc trưng thể loại. Điều đó đến việc hình thành sắc thái đặc thù của diễn ngôn trần thuật trong truyện được thể hiện qua nhiều phương diện của tác phẩm như cảm hứng, chủ đề, ngắn Nam Bộ (1945 – 1975). Nếu ngày xưa, sự gần gũi và yêu mến “tiếng nghệ thuật kể và ngôn ngữ kể. Diện mạo mới của truyện ngắn Nam Bộ thời kỳ thường” đã tạo nên một đồng cảm giữa người kể với người nghe trong văn này được hình thành từ sự mới mẻ của tất cả các yếu tố trên, trong đó có diễn hóa kể – nghe ở Nam Bộ, thì ngày nay, lớp “tiếng thường” với những mức độ ngôn trần thuật không ngừng được làm mới bằng tư duy nghệ thuật mới trong gia công đáng kể đã đạt tới những thành tựu đáng ghi nhận. Tính chất trong việc sáng tạo những sắc thái thời đại cho diễn ngôn trần thuật. sáng, gãy gọn và nhất là hiệu quả nghệ thuật của nó đủ sức đảm đương vai trò 3.2. Diễn ngôn trần thuật trong truyện ngắn Nam Bộ (1945 – 1975), nhìn là phương tiện nối kết giữa người viết với độc giả qua trung gian là văn bản kể từ chất liệu 3.2.1. Dấu ấn và hiệu quả của việc vận dụng khẩu ngữ địa phương chuyện. Các loại diễn ngôn của văn bản kể chuyện vừa đậm đà bản sắc vùng miền, vừa vững vàng tiến tới một ngôn ngữ văn chương hoàn thiện. (phương ngữ) trong truyện ngắn Nam Bộ 3.1.2. Ảnh hưởng của các yếu tố phi bản địa đối với sự biến đổi của diễn ngôn trần thuật Từ thập niên 40 trở về sau, khi “tiếng thường” đã đánh bật được áp lực của lớp từ Hán Việt nặng nề, và cả lớp tiếng Pháp xen vào câu văn thô ráp Những năm đầu của thế kỷ XX đến trước năm 1945, trong các sáng tác buổi đầu, câu văn quốc ngữ Nam Bộ dần dần hoàn thiện trong sáng tác của bằng chữ quốc ngữ của nhà văn Nam Bộ, bên cạnh việc sử dụng “tiếng các nhà văn như Phi Vân, Sơn Nam, Bình Nguyên Lộc, Đoàn Giỏi, Trang Thế thường”, còn có sự xâm nhập của một lớp từ gốc Pháp (của thời kỳ1945 trở về Hy, Nguyễn Quang Sáng,… Trong đó, phương ngữ đóng một vai trò rất quan trước), và gốc Mĩ (sau năm 1954) thâm nhập vào lời ăn tiếng nói Việt Nam, trọng trong nhiệm vụ tăng tính biểu cảm, tính linh hoạt, tính đặc sắc cho diễn đôi khi được sử dụng trong lời kể, lời tả. Các lớp từ này sau đó có khi được ngôn trần thuật trong truyện ngắn Nam Bộ (1945 – 1975) với các chức năng Việt hóa, có khi bị đào thải. định ngữ, trạng ngữ, tu từ,… làm cho lời kể, tả, bình trở nên sống động. Các từ ngữ mới của từng thời kỳ xã hội, lịch sử với những nguồn gốc bản Các tác giả viết truyện ngắn ở Nam Bộ (1945 – 1975) cho dù thuộc xu địa hoặc ngoại nhập đã được sử dụng để làm giàu về phương diện chất liệu và hướng tư tưởng nào cũng không bỏ qua cơ hội làm tăng thêm sức sống của lời làm mới về phương diện nghệ thuật thể hiện cho ngôn ngữ văn chương. Các kể khi nối kết nó với chất liệu ngôn ngữ bản địa của vùng đất phương Nam. 3.2.2. Hiện tượng thâm nhập hòa phối các chất liệu ngôn ngữ nguồn ảnh hưởng ấy đã dẫn đến sự thay đổi rất nhiều và rất nhanh của diện mạo câu văn trần thuật trong truyện ngắn Nam Bộ (1945 – 1975). trong truyện ngắn Nam Bộ (1945 – 1975) 3.1.3. Sự chi phối của đặc trưng thể loại Trong giai đoạn 1945 – 1975, nhiều nhà văn đến từ các vùng miền, địa Quá trình vận động phát triển của truyện ngắn Nam Bộ (1945 – 1975) để phương khác đã cùng sống, chiến đấu và sáng tác tại các khu kháng chiến ở thích ứng với yêu cầu phản ánh những thực tại đang biến đổi cũng là quá trình Nam Bộ. Từ đó, truyện ngắn Nam Bộ (1945 – 1975) có dấu hiệu của sự hòa 9 16 17 nhập giữa ngôn ngữ nhiều vùng miền. Hiện tượng này tuy không nhiều, nhưng khoát; sử dụng phương thức nhân vật độc thoại, tự kể,… Trong nhiều trường có sự hiện diện đan xen của các từ địa phương miền Bắc, miền Trung và miền hợp, tính cá thể hóa bộc lộ một cách sâu sắc, hướng đến mục đích tạo sự đồng Nam trong diễn ngôn trần thuật. Các truyện ngắn của các nhà văn như Lê cảm giữa người sáng tác và người tiếp nhận. Vĩnh Hòa, Nguyễn Thi, Nguyễn Quang Sáng của khu vực kháng chiến; Võ 3.3.1.2. Diễn ngôn tả trong trần thuật Phiến, Vũ Hạnh, Thanh Tâm Tuyền và nhiều tác giả khác trong truyện ngắn a) Vai trò tạo hình của lời tả đô thị miền Nam là một hiện tượng đáng chú ý trong sự vận động phát triển Lời tả tạo hình trong truyện ngắn Nam Bộ (1945 – 1975) có ý nghĩa đặc của ngôn ngữ truyện ngắn Nam Bộ (1945 – 1975). biệt: nhằm khẳng định những giá trị vật chất, tinh thần trong truyền thống của 3.3. Diễn ngôn trần thuật trong truyện ngắn Nam Bộ (1945 – 1975), nhìn một vùng đất trù phú, giàu có một thời; có khi lời tả tạo hình nhân vật, mục từ cấu trúc đích chính là để khẳng định giá trị của cái đẹp tâm hồn, nhân cách của con 3.3.1. Cấu trúc diễn ngôn của người kể chuyện người trong hoàn cảnh chiến tranh khắc nghiệt; có khi là nét phác tạo hình có 3.3.1.1. Diễn ngôn kể trong trần thuật thể dẫn tới những ấn tượng cần thiết mà nhà văn muốn dọn sẵn cho tâm thế a) Lời kể khách quan tiếp nhận của người đọc đối với ý đồ nghệ thuật hay tư tưởng của mình. b) Vai trò biểu cảm của lời tả Lời kể khách quan đã hiện diện trong các truyện ngắn Nam Bộ (1945 – 1975) mặc dù cố tình giữ lại hình thức, tính chất thuần thông báo như trong Với vai trò biểu cảm, lời tả có khi để phê phán, phủ nhận hoặc dự báo. truyện kể xưa, nhưng nó không phải là thông báo đơn thuần, mà thường được Khi cảm quan cá nhân trong truyện ngắn hiện đại ngày càng được tôn trọng, thực hiện theo xu hướng tiến gần đến chủ quan hóa. Trong đó, dấu ấn cá nhân, thái độ của nhà văn trước đối tượng có nhiều cơ hội để bộc lộ hơn. Nhiều nhà cảm nhận chủ quan trước sự vật, hiện tượng, con người dần dần được ưu tiên văn trong văn học thành thị miền Nam trực tiếp chứng kiến và chịu hưởng của hơn. Hiện tượng này cho thấy sự vận động đổi mới không ngừng của lời kể làn sóng thực dân mới có nguy cơ làm tha hóa con người. Cho nên, trong trong quá trình hiện đại hóa thể loại. nhiều truyện ngắn của các tác giả Vũ Hạnh, Bình Nguyên Lộc, Sơn Nam, b) Lời kể chủ quan, cá thể hóa Trang Thế Hy,…và có khi là những tác giả không chuyên đã cho thấy tính Lời kể chủ quan là lời kể mang dấu ấn cá nhân của người kể. Dấu ấn cá chất nghiêm trọng và bức xúc không thể làm ngơ của một vấn đề về con người nhân trong quá trình thuật kể sự việc trong các truyện ngắn Nam Bộ (1945 – thời chiến tranh thực dân mới. 1975) được thực hiện bằng nhiều thủ thuật, chẳng hạn như: việc thiết lập c) Vai trò giảm tốc độ trần thuật của lời tả nhiều kiểu cú pháp sinh động để lời kể mang màu sắc biểu cảm, thể hiện cảm Trong truyện ngắn, việc “tạm ngừng” kể để quan sát, miêu tả diện mạo nhận cá nhân trước sự việc; chọn hình ảnh, chi tiết khắc họa một sự kiện; sử của sự vật, hiện tượng có ý nghĩa thuyết minh thêm ý nghĩa, vai trò của sự vật, dụng hàng loạt từ ngữ định tính rõ ràng, thể hiện thái độ đánh giá rất dứt hiện tượng đang hoặc sắp được kể tiếp trong dòng tự sự. Những “điểm ngừng” 10 18 19 này xuất hiện rất nhiều, với nhiều phương thức, lí do, và mục đích khác nhau thoại có mục đích và tính chất khác nhau, có khi đối thoại nhằm bộc lộ tính trong truyện ngắn Nam Bộ (1945-1975) cách nhân vật, thể hiện quan niệm nhà văn muốn kí thác; có khi đối thoại là 3.3.1.3. Diễn ngôn bình trong trần thuật hình thức mào đầu, thêm thắt, dẫn truyện, tạo không khí cho câu chuyện; có a) Lời bình hiển ngôn khi đối thoại vượt ra khỏi mối quan hệ giữa hai cá nhân để trở thành đối thoại Trong truyện ngắn Nam Bộ (1945 – 1975), lời bình hiển ngôn xuất hiện ở của hai tầng lớp áp bức và bị áp bức;… nhiều vị trí, có khi mở đầu, có khi giữa hoặc cuối truyện với mục đích khác 3.3.2.2. Diễn ngôn độc thoại nhau, tùy theo bối cảnh truyện kể. Chẳng hạn, khi lời bình xuất hiện ở cuối tác Trong truyện ngắn Nam Bộ (1945 – 1975), hình thức độc thoại tuy chưa phẩm nhằm khẳng định về giá trị cống hiến nhân lực của bao thế hệ người dân nhiều, nhưng nó được sử dụng với những mức độ khác nhau để tiến tới những bình thường trong công cuộc khai phá đất phương Nam, ca ngợi mối tương hiệu quả nhất định trong việc bộc lộ thế giới nội tâm, tình cảm của nhân vật. 3.3.3. Sự hòa phối giữa diễn ngôn của người kể chuyện và diễn ngôn giao sâu đậm giữa con người và thiên nhiên; có khi lời bình hiển ngôn xuất hiện ở vị trí bất kì trong chặng đường trần thuật nhằm thể hiện những suy của nhân vật tưởng, niềm khao khát bộc bạch của nhà văn,… Truyện ngắn Nam Bộ (1945 – 1975), lời đối thoại (diễn ngôn của nhân b) Lời bình hàm ngôn vật) thường lồng kết lời dẫn (thuộc diễn ngôn của người kể chuyện), ngắn hay Loại lời bình này trong truyện ngắn Nam Bộ (1945 – 1975) thường xuất dài phụ thuộc vào mỗi cuộc thoại. Một số trường hợp lời thoại chiếm ưu thế, hiện linh hoạt ở nhiều vị trí trong mọi chặng đường trần thuật, với nhiều biểu là trung tâm của truyện; một số truyện ngắn lời kể chiếm ưu thế,…tùy theo ý hiện khác nhau: có khi ở giữa chừng dòng trần thuật, lời bình là sự hé mở đồ nghệ thuật của nhà văn trong mỗi truyện ngắn. Việc chọn lựa hình thức những bộc bạch về cuộc hành trình tìm đến với cái đẹp, cái cao thượng của diễn ngôn trong ý đồ nghệ thuật của nhà văn nhằm tạo ra hiệu quả thẩm mĩ một nhà văn; có khi ở đoạn kết, có thể mang ý nghĩa của lời bình về tình cảnh, nhất định trong mỗi truyện ngắn. Từ đó, ta có thể thấy hiện tượng hòa phối tâm tư của nhân vật. Lời bình hàm ngôn trong truyện ngắn nói chung rất linh giữa các loại diễn ngôn với những tỉ lệ khác nhau trong từng tình huống sử hoạt về nghệ thuật thể hiện, có khi qua miêu tả, độc thoại, đối thoại,… ẩn dụng, trong từng tác phẩm. Tiểu kết chứa sự đánh giá, phê phán hay ca ngợi, khẳng định cần thiết mà tác giả muốn KẾT LUẬN thể hiện trong tác phẩm. 3.3.2. Cấu trúc diễn ngôn của nhân vật Nghiên cứu nghệ thuật trần thuật giúp cho người nghiên cứu khám phá 3.3.2.1. Diễn ngôn đối thoại những đặc sắc trong cách kể chuyện của mỗi nhà văn, thấy được sự sáng tạo, Đối thoại vẫn là một phương thức lựa chọn để góp phần xây dựng diễn những đóng góp của nhà văn đối với sự phát triển truyện ngắn Nam Bộ nói ngôn toàn truyện. Trong truyện ngắn Nam Bộ (1945 – 1975), diễn ngôn đối riêng và quá trình hiện đại hoá văn xuôi Việt Nam nói chung. 11 20 21 1. Luận án tìm hiểu đặc điểm truyện ngắn Nam Bộ (1945 - 1975) nhìn từ 3. Tìm hiểu đặc điểm truyện ngắn Nam Bộ (1945 - 1975) nhìn từ chất chủ thể và điểm nhìn trần thuật, cụ thể là cách xác lập dạng thức tiêu biểu của liệu và cấu trúc diễn ngôn trần thuật, chúng tôi nghiên cứu ngôn ngữ tự sự và chủ thể trần thuật, đặc điểm người trần thuật; cách xử lý, sử dụng, dịch chuyển các hình thức của nó, cụ thể là nghiên cứu diễn ngôn trần thuật với những dấu điểm nhìn trần thuật và vai trò của người trần thuật trong tiến trình tự sự. Từ ấn của bản sắc địa phương, dấu ấn truyền thống và hiện đại lưu lại trên đó. đó, thấy được dấu ấn truyền thống bên cạnh những thể nghiệm hiện đại của Cùng với sự vận động tích cực của tư duy văn học, ngôn ngữ truyện ngắn các nhà văn Nam Bộ trong tư duy nghệ thuật, thấy được sắc thái bản địa/vùng Nam Bộ (1945 - 1975) một mặt mang những nét đặc trưng của vùng miền, thể miền trong truyện ngắn Nam Bộ (1945 - 1975). Do đặc điểm lịch sử, xã hội, hiện ý thức sâu sắc của các nhà văn Nam Bộ trong việc sử dụng phương ngữ sự hiện diện cùng lúc của nhiều luồng tư tưởng khác nhau, nên chủ thể và tạo nên bản sắc riêng; mặt khác, hướng đến sự hài hoà nhằm hoà nhập cùng điểm nhìn trần thuật trong truyện ngắn Nam Bộ có sự đa dạng và phức tạp hơn dòng chảy của văn học dân tộc. trong truyện ngắn phía Bắc trong cùng một thời gian nhưng được sáng tác trong ảnh hưởng lớn của tư tưởng xã hội chủ nghĩa. Tóm lại, việc vận dụng lý thuyết tự sự học nhằm khảo sát đặc điểm nghệ thuật truyện ngắn Nam Bộ (1945 - 1975) là một hướng tiếp cận mới đối 2. Tìm hiểu thời gian và cách tổ chức thời gian là góp phần khám phá bí với mảng văn học này. Tuy nhiên, đề tài không đơn thuần là minh hoạ lý ẩn của thế giới truyện kể. Đặc điểm của thời gian trần thuật còn thể hiện quá thuyết mà từ sự phân tích dấu ấn lý thuyết trong tác phẩm, luận án đi tới sự trình vận động phát triển của truyện ngắn qua các thời kì lịch sử. Những khẳng định tính mở rộng, tính sống động của lý thuyết tự sự học được thể hiện truyện ngắn ra đời trên vùng đất Nam Bộ ở thời điểm lịch sử đầy biến động qua nghệ thuật trần thuật của truyện ngắn Nam Bộ ra đời trong một bối cảnh (1945 – 1975), về nghệ thuật sử dụng thời gian có quá trình vận động và phát lịch sử, văn hoá đặc thù. triển trên cơ sở vừa bảo lưu những yếu tố truyền thống vừa tiếp thu và sử DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ dụng những yếu tố ngoại nhập làm nên tính hiện đại cho truyện ngắn. Sự hiện 1. Đặc sắc truyện ngắn Nguyễn Quang Sáng, Luận văn thạc sĩ, Trường diện của tất cả các hình thức sử dụng thời gian trần thuật từ đơn giản, một Đại học Cần Thơ, 2009. chiều, cho đến sự pha trộn các mô hình thời gian khác nhau cho thấy sự linh hoạt trong thủ thuật xử lí thời gian trong truyện ngắn. Các thủ thuật này được 2. “Thành ngữ, tục ngữ trong truyện ngắn Nguyễn Quang Sáng”, Tạp chí nhà văn lựa chọn một cách chủ động, sáng tạo. Điều đó cũng chứng tỏ những Đại học Sài Gòn, số chuyên đề Bình luận văn học – Niên giám thể nghiệm mới mẻ in đậm dấu ấn thời đại, đánh dấu bước chuyển mình trong 2011. 3. Ngữ văn địa phương Sóc Trăng (Tài liệu dạy – học tại các trường nghệ thuật trần thuật của truyện ngắn Nam Bộ (1945 – 1975). Những lợi thế THCS thuộc tỉnh Sóc Trăng), Nxb Giáo dục, 2012. của việc sử dụng thời gian trần thuật đa chiều đều đã được khai thác khá nhiều trong truyện ngắn của cả hai vùng miền thời kì này. 12 22 23 4. Văn hóa địa phương Sóc Trăng (Biên soạn theo đặt hàng của Chương trình đảm bảo chất lượng trường học SEQAP, Bộ Giáo dục và Đào tạo), 2012. 5. “Diễn ngôn người kể chuyện trong truyện ngắn Trang Thế Hy”, Tạp chí khoa học Văn hóa và Du lịch, số 12, tháng 7/2013 6. Lịch sử - Địa lí địa phương (Tài liệu dạy và học tại các trường Tiểu học thuộc tỉnh Sóc Trăng), Nxb Giáo dục, 2014. 7. Sóc Trăng, My lovely hometown (Tài liệu dạy và học tại các trường Tiểu học thuộc tỉnh Sóc Trăng), Nxb Giáo dục, 2014. 8. “Cảm hứng sử thi và cảm hứng thế sự trong truyện ngắn Nguyễn Quang Sáng”, Tạp chí Khoa học Đại học Cần Thơ, số 32C/2014 9. “Hình tượng chủ thể trần thuật trong một số truyện ngắn Nam Bộ (1945 – 1975)”, Tạp chí Khoa học, Trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh, số 1(66)/2015- KHXH&NV. 10. “Mô hình thời gian tự sự đơn – đẳng tuyến qua một số truyện ngắn Nam Bộ 1945 – 1975” (sắp đăng, 2015), Tạp chí Khoa học, Trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh. 24 13