Tài liệu Đặc điểm nghệ thuật của thơ tố hữu từ việt bắc đến một tiếng đờn

1 MỞ ðẦU 1. Lí do chọn ñề tài Tố Hữu là nhà thơ lớn, nhà cách mạng, là ngọn cờ ñầu của thi ca cách mạng Việt Nam. Thơ ông gắn bó máu thịt với Tổ quốc, nhân dân và sự nghiệp cách mạng; ñược quần chúng yêu thích ñón ñọc và thuộc nhiều, do ñó tạo nhiều xúc cảm ñồng ñiệu, mạnh mẽ với người ñọc. Nhà nghiên cứu Hà Minh ðức nhận xét: “Tố Hữu là nhà thơ thời sự nhất nhưng lại sáng tạo ñược nhiều giá trị bền vững với thời gian, nhà thơ luôn hòa nhập với cuộc ñời chung, lại khẳng ñịnh ñược bản sắc riêng ñộc ñáo” (Tố Hữu - Cách mạng và thơ). Nghệ thuật thơ ông bình dị, có sức cảm hóa, có khả năng truyền cảm và hiệu ứng xã hội cao. Ông ñã ñược nhà nước tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh. Nghiên cứu các ñặc ñiểm nghệ thuật của thơ ông vào thời ñiểm này vừa có ý nghĩa khẳng ñịnh lại giá trị của thơ ông, vừa có thể mang lại những bài học, những kinh nghiệm nghệ thuật cho sự cách tân nội dung và hình thức thơ ñang diễn ra trong lĩnh vực sáng tác văn học hiện nay. Tuy nhiên, trong thời gian gần ñây do những nguyên nhân chủ quan và khách quan khác nhau, việc ñánh giá thơ ông và vị trí của ông trong lịch sử văn học Việt nam hiện ñại chưa ñược ñánh giá ñúng mức. Từ góc ñộ cá nhân, chúng tôi thấy thơ Tố Hữu vẫn là một hiện tượng cần ñược khẳng ñịnh và nghiên cứu tiếp với quan ñiểm lịch sử - cụ thể rõ ràng, nhất là từ khía cạnh quan hệ giữa thơ ca với quần chúng nhân dân, với lịch sử ñất nước, với dân tộc và thời ñại. Thực hiện ñề tài luận văn này chúng tôi muốn thêm một nữa khẳng ñịnh giá trị thơ ông, từ ñó ñóng góp kinh nghiệm giảng dạy văn học trong nhà trường phổ thông trung học hiện nay. 2. Mục ñích nghiên cứu Nghiên cứu các ñặc ñiểm nghệ thuật của thơ Tố Hữu từ Việt Bắc ñến Một tiếng ñờn khẳng ñịnh lại giá trị nghệ thuật, chỉ ra những nét ñặc sắc, giải 2 thích vì sao thơ Tố Hữu trong một thời kỳ dài luôn là ñối tượng thu hút các nhà nghiên cứu và bạn ñọc quan tâm. Từ những kết quả nghiên cứu ñã ñạt ñược, luận văn tạo thêm cơ sở vững chắc trong việc ñưa ra những nhận ñịnh xác ñáng về tài năng, vị trí và những ñóng góp lớn lao của Tố Hữu cho thơ ca hiện ñại Việt Nam. 3. Nhiệm vụ nghiên cứu Nghiên cứu, phân tích ñể chỉ ra những ñặc ñiểm nghệ thuật của thơ Tố Hữu; ñưa ra những kết luận khoa học về hiện tượng này. 4. ðối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Những tài liệu công trình và nghiên cứu có liên quan ñến ñặc ñiểm nghệ thuật của thơ ca. 4.2. Những bài viết và các công trình nghiên cứu về thơ Tố Hữu. 4.3. Phạm vi khảo sát của luận văn là tác phẩm thơ Tố Hữu từ tập thơ: - Việt Bắc (1946 - 1954) - Gió lộng (1955 - 1961) - Ra trận (1962 - 1971) - Máu và hoa (1972 - 1977) - Một tiếng ñờn (1979 - 1992) 5. Phương pháp nghiên cứu Phương pháp thống kê, phân loại. Phương pháp tiếp cận thi pháp học. Phương pháp xã hội học Mác xít. Phương pháp cấu trúc hệ thống. 6. ðóng góp của luận văn Trong tình hình có nhiều quan ñiểm ñánh giá, nhìn nhận về thơ Tố Hữu như hiện nay, nghiên cứu ðặc ñiểm nghệ thuật của thơ Tố Hữu từ Việt Bắc ñến Một tiếng ñờn, luận văn hy vọng sẽ ñóng góp một tiếng nói riêng trong việc khẳng ñịnh giá trị thơ và vị trí của Tố Hữu trong lịch sử văn học. ðồng 3 thời, góp phần làm sáng tỏ các nguồn mạch cảm hứng trong thơ, giọng ñiệu thơ, phong cách nghệ thuật của Tố Hữu. 7. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần Mở ñầu và Kết luận, Tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn ñược triển khai trong 3 chương: Chương 1. Các nguồn mạch cảm hứng trong thơ Tố Hữu Chương 2. Phong cách thơ Tố Hữu Chương 3. Giọng ñiệu thơ Tố Hữu 4 NỘI DUNG Chương 1 CÁC NGUỒN MẠCH CẢM HỨNG TRONG THƠ TỐ HỮU 1.1. Vai trò của cảm hứng trong thơ Thơ là một thể loại văn học nảy sinh từ rất sớm trong ñời sống con người, là một thể loại văn học nằm trong phương thức trữ tình nhưng bản chất của thơ lại rất ña dạng, với nhiều biến thái và màu sắc phong phú. Tác ñộng ñến người ñọc bằng sự nhận thức cuộc sống vừa bằng khả năng gợi cảm sâu sắc, vừa trực tiếp với những cảm xúc suy nghĩ cụ thể, vừa gián tiếp qua liên tưởng, vừa theo mạch cảm nghĩ, vừa bằng rung ñộng của ngôn từ giàu nhạc ñiệu. Thơ gắn với cuộc sống khách quan; chiều sâu và sự phong phú trong ñời sống xã hội. Thơ gắn với chiều sâu thế giới nội tâm của con người. Thơ là những rung ñộng và cảm xúc của con người trước cuộc sống ñược bộc lộ một cách chân tình, tự nhiên. Tình cảm trong thơ nảy sinh từ những rung ñộng trực tiếp của nhà thơ. Lê Quý ðôn cho rằng: “Thơ phát khởi từ trong lòng người ta”, “Thơ là bút ký trung thành của trái tim” (ðuy Belây), Bêlinxki cũng cho rằng: “Tất cả những gì làm cho phải quan tâm, gây xúc ñộng với niềm vui, nỗi buồn, thú say mê, sự ñau khổ, nỗi lo lắng, niềm an tâm... tóm lại tất cả những gì tạo nên trong cuộc sống tinh thần của chủ thể, hoà nhập và nảy sinh trong tác giả”. Tố Hữu cũng chỉ ra rằng: “Nói cho cùng thơ là kết quả của sự nhập tâm ñời sống trí tuệ, tài năng của nhân dân, nhập tâm ñược bao nhiêu là nhờ ở cuộc ñời của mình gắn bó ñược bao nhiêu với nhân dân mình. Nhập tâm từ tâm hồn, tình cảm, ñến dáng ñi, giọng nói, tiếng khóc, tiếng cười. Nhập tâm ñến một mức ñộ nào ñó thì thơ ấy hình thành. Có thể nói thơ chỉ tràn ra khi trong tim ta cuộc sống ñã thực ñầy” [Sñd, tr.439] (Tố Hữu, Xây dựng một nền văn nghệ lớn xứng ñáng với nhân dân ta, với thời ñại ta). 5 1.2. Các nguồn mạch cảm hứng trong thơ Tố Hữu 1.2.1. Tình yêu và niềm tự hào về Tổ quốc, về nhân dân, về lịch sử ñất nước Cảm hứng về Tổ quốc, về nhân dân, về lịch sử ñất nước trong thơ Tố Hữu là dòng chảy lớn xuyên suốt trong sự nghiệp sáng tác của ông. Cảm hứng ñược bắt nguồn từ cuộc ñời thực, gần gũi, thường nhật với thiên nhiên, cây ña, bến nước, con ñò... cội rễ sâu xa trong truyền thống dân tộc, với những chiến công, với những con người làm nên lịch sử trong nền thơ kháng chiến, tập thơ Việt Bắc là thành công lớn nhất, tiêu biểu nhất." Chỉ có nhà thơ lớn mới có thể hiểu thấu chất thơ của thời ñại mình vì chất thơ của mọi thời ñại trước ñó bao giờ cũng dễ hiểu hơn" (H. Hainơ). Tập thơ Việt Bắc (1946-1954) thể hiện sự chuyển biến mạnh mẽ của thơ Tố Hữu theo hướng dân tộc và ñại chúng, phù hợp với phương châm của nền văn nghệ mới, như ñược ghi trong ðề cương về văn hoá Việt Nam - 1943. Cách mạng tháng Tám năm 1945 là cuộc bùng nổ long trời lở ñất, chấm dứt ách ñô hộ gần 100 năm của thực dân Pháp, mở ra một thời ñại vẻ vang cho dân tộc: thời ñại Hồ Chí Minh, thời ñại của ñộc lập, tự do và chủ nghĩa xã hội. Cách mạng tháng Tám ñã ñáp ứng nguyện vọng sâu xa của toàn thể dân tộc, mở ra trước mắt mọi người những chân trời bao la, niềm phấn khởi dâng trào, khí thế của quần chúng thật là hào hùng quyết liệt khi nước nhà giành ñược chính quyền. Từ những bài thơ ra ñời ngay sau ngày Cách mạng thành công cho ñến bài thơ cuối cùng: Hoan hô chiến sĩ ðiện Biên, chào ñón hoà bình, từ biệt Việt Bắc về xuôi, có thể nói Tố Hữu ñã giương cao lá cờ chiến ñấu của thơ, tô thắm cho nó và giữ tươi thắm cho nó trong suốt chín năm, ñể nói lên những tình cảm lớn của con người cách mạng; là tiếng thơ sớm nhất và lớn nhất nói lên thấm thía những sự ñổi ñời của dân tộc. 6 Một số bài thơ tiếp nối Từ ấy và Việt Bắc như: Huế tháng Tám (1945), Xuân nhân loại (1946), Vui bất tuyệt (1946) là những bài ñược Tố Hữu ca ngợi ñất nước ñược viết trong niềm vui chiến thắng khi nước nhà giành ñược chủ quyền dân tộc. Sự ra ñời của tập thơ Việt Bắc tiếp nối cảm hứng giải phóng dân tộc của tập thơ Từ ấy. Cái vui của thơ Tố Hữu trong những ngày tháng Tám vẫn lôi cuốn chúng ta rất mãnh liệt và cảm hứng giải phóng khi nước nhà ñộc lập ñược ghi lại sâu ñậm trong những vần thơ mới: Lòng môi anh bất giác cũng thèm thèm... Ơi các em, những người lính mới! ði, ñi, ñi! ôi nhịp ñời phơi phới Trăng sáng, ñường dài Ta ñều chân : Một! Hai! Ta ñều ca Lời ca bất tuyệt Ôi ñất Việt Yêu dấu Ngàn năm… (ðêm xanh, 1946) ðó cũng là lời thiêng liêng, là tình cảm kết ñọng trong bản nhạc Diệt phát xít của Nguyễn ðình Thi - "Ôi ñất Việt yêu dấu ngàn năm". Thiên nhiên ñất nước hiện lên trong thơ Tố Hữu với nhiều cảnh sắc ña dạng, phong phú khi thì "Hắt hiu lau xám ñậm ñà lòng son", khi lại "trăng lên ñầu núi nắng chiều lưng nương", khi lại có những cảnh rộn rã, tấp nập trong sinh hoạt kháng chiến, những cảnh hào hùng của từng ñoàn dân công, bộ ñội ñi chiến dịch... tạo nên bức tranh thật phong phú, sinh ñộng, Có thể nói Tố Hữu còn là một người rất am hiểu nhiều ñịa danh của ñất nước, mỗi một ñịa danh ñều gắn với những chiến công, lịch sử ñấu tranh cách mạng. 7 Mái ñình Hồng Thái, cây ña Tân Trào (Việt Bắc) Tổ quốc ñẹp vô cùng khi Tố Hữu viết về “mùa thu xanh thắm”, “may hồng nhởn nhơ bay”, khi thì say mê màu sắc hồng, xanh, vàng, lam,trắng của Tổ quốc.Niềm vui thật trong trẻo khi ñất nước ñược giải phóng Tố Hữu ñã chiêm ngưỡng vẻ ñẹp của ñất nước: ðẹp vô cùng, Tổ quốc ta ơi! Rừng cọ ñồi chè, ñồng xanh ngào ngạt. Tình cảm bao trùm và sâu ñậm nhất trong tập thơ Việt Bắc là lòng yêu quê hương ñất nước. Tình cảm ấy ñược biểu hiện phong phú, sâu sắc trong nhiều trạng thái ña dạng. ðó là tình nghĩa gắn bó giữa hậu phương với tiền tuyến, là mối tình gắn bó thân thiết giữa người miền xuôi với người miền ngược, là lòng biết ơn sâu nặng của người cán bộ với ñồng bào Việt Bắc và trên hết là lòng kính yêu của nhân dân với lãnh tụ... Tất cả ñược thể hiện trong một mối tình "cá nước" thắm thiết tình nghĩa, cùng hoà trong niềm tự hào dân tộc và niềm vui chiến thắng. Tôi ở Vĩnh Yên lên Anh trên Sơn Cốt xuống Gặp nhau lưng ñèo Nhe Bóng tre trùm mát rượi Tập thơ Việt Bắc là bản hợp ca của một dân tộc anh hùng không chịu khuất phục trước bất cứ kẻ thù nào, trước bất cứ khó khăn, gian khổ nào ñể dành cho ñược ñộc lập, tự do. Cảm hứng nổi bật là hình tượng quần chúng nhân dân kháng chiến. Có thể nói tập thơ Việt Bắc là hình ảnh, tâm tình, tiếng nói của quần chúng kháng chiến. Nhà thơ tập trung thể hiện hình ảnh những con người ñại diện cho quần chúng với những chi tiết chân thực mà bình dị của ñời sống, trong mọi hoạt ñộng kháng chiến với tâm tình, ý nghĩ và tiếng nói của họ. ðó là anh Vệ quốc quân ñã làm nên chiến thắng Việt Bắc vang dội: 8 Giọt giọt mồ hôi rơi Trên má anh vàng nghệ Anh Vệ quốc quân ơi Sao mà yêu anh thế! (Cá nước, 1947) Tác giả ñã ñến ñược với quần chúng một cách thoải mái và nói về họ bằng thứ ngôn ngữ giản dị, trực tiếp của chính bản thân họ. Trong bài thơ hình ảnh người con gái Bắc Giang ñảm ñang, giỏi giang, yêu chồng, yêu nước là chị nông dân con mọn vượt lên những gian khổ, thiếu thốn, hăng hái tham gia tiêu thổ kháng chiến, " phá ñường" chặn bước ñi của giặc: Em là con gái Bắc Giang Rét thì mặc rét, nước làng em lo Nhà em phơi lúa chưa khô Ngô chửa vào bồ, sắn thái chưa xong Nhà em con bế con bồng Em cũng theo chồng ñi phá ñường quan. (Phá ñường, 1948) ðất nước Việt Nam, con người Việt Nam rất anh hùng. Từ lâu Tố Hữu ñã nói ñến con người kiên cường, bất khuất, sẵn sàng hi sinh vì cách mạng, dũng cảm vượt qua mọi khó khăn nhưng ñến chiến thắng ðiện Biên, lòng tự hào dân tộc mới vụt lên: “Dân tộc ta dân tộc anh hùng” Ngòi bút Tố Hữu không chỉ là lòng biết ơn sâu sắc, mà ở ñó còn bộc lộ niềm tự hào lớn vì truyền thống lịch sử với những người mẹ anh hùng. Là những người mẹ nông dân chất phác gắn bó tình nghĩa với kháng chiến, hòa làm một tình thương con với lòng yêu nước: Bà bủ không ngủ, bà nằm Càng lo càng nghĩ, càng căm càng thù Ngoài phên gió núi ù ù Mưa ñêm mưa tự chiến khu mưa về… (Bà bủ, 1948) 9 Người mẹ Việt Nam - Mẹ của triệu triệu người con trên ñất Việt, mẹ là mẹ của con và cũng là mẹ của muôn ñời. Mẹ thương con, nhớ con, mẹ thương yêu, ñùm bọc, chở che cho ñồng chí của con. Trên ñất nước Việt Nam này con gặp biết bao nhiêu bà mẹ, những người có trái tim bao la, rộng lớn như mẹ, là mẹ của con, là mẹ của quê hương ñất nước. Viết về người mẹ Việt Nam, Tố Hữu bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc, lòng cảm phục của những ñứa con xưa ñã ñược mẹ chở che Ai về thăm mẹ quê ta Chiều nay có ñứa con xa nhớ thầm… Nhớ về mẹ, về người mẹ vệ quốc quân với trái tim vàng: Bầm của con. Mẹ vệ quốc quân. Con ñi xa cũng như gần Anh em ñồng chí quây quần là con Bầm yêu con, yêu luôn ñồng chí Bầm quý con, bầm quý anh em. (Bầm ơi) Tố Hữu ñã bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc ñối với những người mẹ Việt Nam. Mẹ sẽ mãi là ngọn ñuốc sáng mãi trong lòng mỗi ñứa con trên những bước ñường gian nguy của cuộc kháng chiến. Tố Hữu ñã vô cùng xúc ñộng và ñã có những vẫn thơ rất hay về chú bé liên lạc hồn nhiên, anh dũng ngã xuống trên cánh ñồng quê dưới làn ñạn giặc mà linh hồn và hình ảnh của em vẫn còn mãi với quê hương ñất nước: Cháu nằm trên lúa Tay nắm chặt bông Lúa thơm mùi sữa Hồn bay giữa ñồng 10 Nói tới các em bé liên lạc, nhiều nhà thơ cũng ñã có những vần thơ thật xúc ñộng. Lê ðức Thọ cũng dành tình cảm mến yêu cho một em bé liên lạc, nhưng ở trong một hoàn cảnh khác không hẳn như em Lượm: ðêm nay gió táp mưa xa Mái lều xơ xác dăm ba lá gồi Gió lùa chi mấy gió ơi Em ñi trốn gió lại ngồi bên anh. (Em liên lạc ) Niềm tự hào của một em bé ñược "theo anh Vệ quốc", ñược ñi cùng anh, qua các ñịa danh rồi ñây sẽ ñi vào lịch sử: Bác Hồ ơi! Cháu là em bé phương xa Theo anh Vệ quốc xa nhà từ lâu Cháu qua Sông ðuống, Sông Cầu Phủ Thông, ðèo Khách, An Châu, Lũng Vài. ðến Lượm của Tố Hữu thì hình ảnh một thế hệ trẻ thơ gắn bó với sự nghiệp kháng chiến mới ñược thể hiện trong những ñường nét linh hoạt, sống ñộng và thật xúc ñộng. Có thể nói Lượm là bài thơ hiếm hoi ñể lại một ấn tượng sâu sắc cho thiếu nhi Việt Nam qua bao thế hệ; có lẽ cũng là bài thơ dài ñầu tiên nói về sự hy sinh, cái chết của người lính trên chiến trường, trong một âm ñiệu hào hùng, bi tráng và cũng ñầy chất thơ. Những con người bình thường, cụ thể ñó bỗng ñược nâng lên thành biểu tượng của nhân dân, của Tổ quốc. Lịch sử thơ ca Việt Nam từ cổ ñại ñến hiện ñại, có lẽ chưa ñâu có những hình ảnh sinh ñộng và thấm thía yêu thương như thế về những con người bình thường mà làm nên lịch sử. Thơ Tố Hữu ñã thực sự chín và ngang tầm với ñề tài như ñược thể hiện qua bốn câu thơ: 11 Nhân dân là bể Văn nghệ là thuyền Thuyền xô sóng dậy Sóng ñẩy thuyền lên Cái bể nhân dân ñược cách mạng lay dậy tự ñáy sâu, dâng lên cuồn cuộn ñã ñẩy sáng tác thơ ca lên một trình ñộ cao. Có một sự chuyển hướng rõ rệt trong sáng tác của Tố Hữu. Nhà thơ không còn tự nói về mình, việc tự biểu hiện trực tiếp hầu như không còn nữa, thay vào những trữ tình riêng tư là sự thể hiện trực tiếp cảm nghĩ của quần chúng cách mạng. Anh Vệ quốc quân lần ñầu xuất hiện trong thơ dễ thương ñến lạ lùng; tiếp xúc với anh ai mà không cùng ñồng lòng thốt lên như Tố Hữu: Anh Vệ quốc quân ơi Sao mà yêu anh thế! (Cá nước, 1947) Với chiến thắng ðiện Biên phủ, hồn thơ Tố Hữu như ñược nâng bổng, vươn xa trong cảm hứng sử thi hào hùng và tầm khái quát lịch sử. Bài Hoan hô chiến sĩ ðiện Biên mang ñậm tính thời sự, ghi lại một cách ñậm nét khí thế của thời ñại trong bước ngoặt ñi lên của lịch sử dân tộc. Kế tiếp, Tố Hữu viết Ta ñi tới với khí thế hùng mạnh, tương ứng với bước ñi không có gì ngăn nổi của dân tộc. Những bước ñi hào hùng từ “Bắc Sơn, ðình Cả, Thái Nguyên”, những chặng ñường dài chín năm vượt mọi gian khổ hy sinh ñể hôm nay ñến ñược niềm vui lớn: Ta ñi giữa ban ngày Trên ñường cái, ung dung ta bước ðường ta rộng thênh thang tám thước… (Ta ñi tới, 1954) Trong không khí náo nức, hào hùng, càng tự hào về Tổ quốc và nhân dân, ta càng yêu quê hương, ñất nước: 12 ðẹp vô cùng, Tổ quốc ta ơi ! Rừng cọ ñồi chè ñồng xanh ngào ngạt Nắng chói Sông Lô, hò ô tiếng hát Chuyến phà dào dạt, bến nước Bình Ca. (Ta ñi tới, 1954 ) Và còn cảnh nào ñẹp hơn khi chiến sĩ chiến thắng trở về : Anh về, cối lại vang rừng Chim reo quanh mái, gà mừng dưới sân. Anh về, sáo lại ái ân ðêm trăng hò hẹn trong ngần tiếng ca... Tập thơ Gió lộng ñược Tố Hữu viết trong khoảng thời gian miền Bắc ñang xây dựng xã hội chủ nghĩa và miền Nam ñang tiếp tục ñấu tranh chống Mỹ. Năm 1954, miền Bắc hoàn toàn giải phóng, những kế hoạch 5 năm xây dựng ñất nước ñược triển khai. “ðiều ñặc biệt Tố Hữu không cần ngoái nhìn về quá khứ mới có cảm hứng lịch sử từ trong ñời sống thực tại, ngay từ trong hiện thực ñấu tranh dữ dội, anh hùng của ñất nước mình” [16, tr.27]. Tập thơ Gió lộng thể hiện nỗi niềm phấn chấn của người xây dựng ñất nước: "Gió lộng ñường khơi rộng ñất trời". Gồm 25 bài, sáng tác trong 06 năm (1955-1961); tập trung vào hai nhiệm vụ chiến lược: xây dựng chủ nghĩa xã hội ở miền Bắc và ñấu tranh chống Mỹ ngụy, thống nhất ñất nước ở miền Nam. Thơ ta ơi! Hãy cất cao tiếng hát Ca ngợi trăm lần Tổ quốc chúng ta! Trong hoàn cảnh mới, lòng tự hào dân tộc trong thơ Tố Hữu mang một sắc thái mới, tính chất mới. Bên cạnh sức cuốn hút của dòng sự kiện trong ñời sống hiện tại, thơ Tố Hữu còn bắt rễ sâu và khơi nguồn từ ñời sống hằng ngày của dân tộc. Có tiếng nói chân thành của bạn bè bốn phương. Có tiếng nói vọng sâu từ quá khứ vọng về tiếp sức cho cuộc ñời hiện tại. Ông cảm thông với những oan khuất và ñau khổ của cha ông: 13 Nổi chìm kiếp sống lênh ñênh Tố Như ơi, lệ chảy quanh thân Kiều! Nghe hồn Nguyễn Trãi phiêu diêu Tiếng gươm khua, tiếng thơ kêu xé lòng”… (Bài ca mùa xuân, 1961) Quá khứ ñược miêu tả trên nhiều bình diện, có truyền thống anh hùng bất khuất, có những xót xa tủi cực. Tất cả như ñang tiếp sức và tham gia vào cuộc chiến ñấu hiện tại. Cuộc kháng chiến trường kỳ chống thực dân Pháp thắng lợi, một nửa nước Việt Nam ñã ñược ñộc lập, tự do, người dân ñược sống trong niềm vui hoà bình, dân chủ. Cả nước vui với niềm vui chiến thắng, cuội ñời ñang ngày càng ñổi mới. Trong không khí ấy, Tố Hữu như reo vui trước sự khởi sắc của ñất nước: Xưa là rừng núi, là ñêm Giờ thêm sông biển, lại thêm ban ngày Ta ñi trên trái ñất này Dang tay bè bạn, vui vầy bốn phương. (Xưa… nay) Tố Hữu reo vui trước cuộc ñời mới. Câu thơ giản dị nhưng lại có ý nghĩa biết bao. Chuyện xưa và nay ấy, cái sự khác biệt ấy ñã làm thay ñổi cuộc sống của biết bao người, thay ñổi cuộc sống triệu triệu người dân ñất Việt. Xưa là rừng núi, là màn ñêm, là âm u, tù túng, là chưa tìm ra con ñường ñi cho dân tộc, là loài người vẫn chìm trong bóng tối, bùn lầy kiếp sống nô lệ. Còn nay là sông, là biển trời bao la, là ánh sáng bình minh của lí tưởng cộng sản ñã soi dọi mỗi bước ñường ñi của chúng ta. Ta vui, một niềm vui bất tận, hưởng cuộc sống hoà bình. Vui cứ ñến, ngày mỗi ngày, nhỏ nhỏ Như từng cây cờ ñỏ mọc trên ñời Vui cứ ñến, tự bao giờ chẳng rõ Như suối ngầm trong ñất chảy trăm nơi… (Mùa thu mới) 14 Cuộc ñời mới với niềm vui, niềm khát khao bao năm giờ ñó trở thành hiện thực làm cho lòng người thêm nở hoa. Tố Hữu như reo ca trước cuộc sống mới. Niềm vui ấy, hạnh phúc bấy lâu mong ước ấy ñã ñến với ta từ khi nào mà ta không hay biết. Tố Hữu vui, một niềm vui bất tận, trong ñó có cả niềm tự hào trước những gì mà con người Việt Nam, dân tộc Việt Nam ñã làm ñược. Nhà thơ như muốn hát ca vang bài ca chiến thắng hào hùng của dân tộc. Ôi tiếng của cha ông thủa trước Xin hát mừng non nước hôm nay Một vùng trời ñất trong tay Dẫu chưa toàn vẹn ñã bay cờ hồng! Việt Nam, dân tộc anh hùng Tay không mà ñã thành công nên người! (Bài ca mùa xuân 1961) Niềm tự hào, niềm vui lớn của Tố Hữu trước thành quả cách mạng thật ñậm nét biết bao. Dẫu biết rằng ñất nước nay vẫn chưa ñược thống nhất toàn vẹn, dẫu biết rằng con ñường cách mạng của ta còn nhiều gian nan nhưng lời của cha ông mãi vang vọng, truyền thống của lịch sử dân tộc sẽ mãi là nguồn ñộng lực cho dân tộc Việt Nam bước vào chặng ñường mới. Cờ ñỏ sao vàng tung bay, dẫu biết là chưa trải dài trên khắp ñất nước nhưng chúng ta có quyền tin vào ngày mai tươi sáng, vào niềm tin ta sẽ ñược trọn vẹn niền vui chiến thắng. Hoà mình vào niềm vui chiến thắng, Tố Hữu luôn luôn tự hoà, tin tưởng trước cuộc sống mới xã hội chủ nghĩa trên một nửa ñất nước Việt Nam. Cảm xúc reo vui, một niền vui bất tận trước cộng sống hoà bình Tôi chạy trên miền Bắc Hớn hở giữa mùa xuân Rộn rực muôn màu sắc Náo nức muôn bàn chân! (Trên miền Bắc Mùa xuân) 15 Trước cuộc sống mới, cuộc sống hoà bình trên mảnh ñất vốn ñầy tiếng bom rơi, ñạn nổ, nơi chiến tranh sảy ra triền miên biết bao năm, Tố Hữu vui biết bao một niềm vui say bất tận. Ông “hớn hở”, “rộn rực”, “náo nức” trước cuộc sống mới. Trước mùa xuân thật, mùa xuân của ñất trời với mùa xuân của cách mạng Tố Hữu trải lòng mình ra ñón nhận, tận hưởng niềm vui say cuồng nhiệt. Miền Bắc bắt tay vào chặng ñầu xây dựng chủ nghĩa xã hội - kế hoạch năm năm lần thứ nhất, Tố Hữu ñã bộc lé niền vui, niềm tự hào, tin tưởng của mình trước thành quả ban ñầu trong công cuộc xây dựng ñất nước. ðường nở ngực. Những hàng dương liễu nhỏ ðã lên xanh như tóc tuổi mười lăm Xuân ơi xuân, em ñến mới dăm năm Mà cuộc sống ñã tưng bừng ngày hội. (Bài ca Mùa xuân 1961) Vui với niềm vui của cuộc kháng chiến trường kỳ của dân tộc, vui với những thành quả ñạt ñược của bước ñầu xây dựng chủ nghĩa xã hội trên miền Bắc, Tố Hữu không nguôi hướng tới miền Nam ruột thịt với ý chí thống nhất ñất nước. Trong những năm tháng ñất nước bị chia cắt, thơ Tố Hữu thể hiện những tình cảm sâu sắc với miền Nam yêu thương, một cái tôi dành chọn vẹn trái tim mình cho miền Nam, hướng về một ngày mai thống nhất. ðó là tiếng thét căm giận trước tội ác của kẻ thù ñang dày xéo trên ñất Việt: ðồng bào ơi, anh chị em ơi! Hỡi lương tâm tất cả loài người Hãy nghe tiếng của nghìn người bị chết Không sống nữa nhưng không chịu chết Nghìn hồn oan bay khắp trần gian Thù muôn ñời, muôn kiếp không tan! (Thù muôn ñời muôn kiếp không tan) 16 Với một ý chí sắt ñá, một niềm tin, lòng căm thù sâu sắc và lên án tố cáo tội ác của kẻ thù, giương cao ngọn cờ kháng chiến. Dẫu biết rằng giá của ñộc lập tự do ñổi bằng máu và nước mắt nhưng con người vẫn vùng lên kháng chiến, không khuất phục trước ñàn áp dã man của quân thù. Mối hận thù sâu sắc trước tội ác tàn bạo của kẻ thù luôn sục sôi trong mạch máu của người thanh niên cách mạng Tố Hữu. Rồi con ñường ra trận, con ñường vào Nam chiến ñấu luôn là nguồn cảm hứng chính trong thơ Tố Hữu chặng ñường này. Mấy hôm nay như ñứa nhớ nhà Ta vẩn vơ hoài, rạo rực vào ra Nghe tiếng mõ và nghe tiếng súng Miền Nam dậy hò reo náo ñộng. (Bài ca mùa xuân 1961) Hoà vào không khí sôi ñộng của cuộc kháng chiến chống giặc sôi ñộng và náo nức ở Niềm Nam là một cái tôi sẵn sàng khí thế hừng hực của Tố Hữu khi hướng về niềm Nam, sẵn sàng cống hiến hết mình cho miền Nam, cho lí tưởng cộng sản, cho con ñường tiến lên ñộc lập, tự do của dân tộc. Tố Hữu sôi sục ý chí, khát khao cháy bỏng ñược hoà mình vào cuộc kháng chiến. Tố Hữu còn thể hiện ở cảm hứng ngợi ca, khâm phục những hình tượng anh hùng. Mạch cảm hứng về hình tượng người mẹ Việt Nam chặng ñường này ñược phát triển cao hơn. Trở lại quê mẹ nuôi xưa, trở thành mảnh ñất kháng chiến một thời, Tố Hữu bàng hoàng khi biết tin mẹ không còn nữa, một nỗi nhớ nỗi tiếc thương trào dâng trong lòng ông: Ôi bóng người xưa, ñã khuất rồi Trong ñôi nấm ñất trắng chân ñồi Sống trong cát, chết vùi trong cát Những trái tim như ngọc sáng ngời! (Mẹ Tơm) 17 Mẹ ñã ñi xa, xa lắm nhưng hình ảnh của mẹ của người Việt Nam kiên cường, bất khuất chở che cho những chiến sĩ cộng sản vẫn còn trong trái tim ñứa con cách mạng Tố Hữu thuở nào viết về mẹ, về sự hy sinh cao cả của mẹ, ngợi ca vẻ ñẹp của mẹ, Tố Hữu bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc ñối với những người mẹ, những người góp một phần không nhỏ kết vòng hoa chiến thắng xây dựng ñất nước này. ðẹp biết bao là hình ảnh những anh chiến sĩ ñã biết hi sinh thân mình ñể làm lên chiến công oanh liệt, họ ñều là những anh hùng của mọi thời ñại, những người con của ñất Việt. Nhớ về anh, người chiến sĩ cộng sản dùng bom ám sát tên cầm quyền ðông Dương rồi sau ñó nhảy xuống sông tự tử, Tố Hữu bày tỏ lòng khâm phục, biết ơn của mình trước anh. Sống, chết, ñược như anh Thù giặc, thương Nước mình Sống, làm quả bom nổ Chết, như dòng nước xanh! (Phạm Hồng Thái) Nhà thơ ñó giãi bày lòng ngưỡng mộ, khâm phục trước anh linh nữ anh hùng Trần Thị Lý: Em là ai ? Cô gái hay nàng tiên Em có tuổi hay không có tuổi Mái tóc em ñây, hay là mây là suối ðôi mắt em nhìn hay chớp lửa ñêm giông Thịt da em hay là sắt hay là ñồng ? (Người con gái Việt Nam) Và ñây, hình ảnh O du kích hiên ngang trước kẻ thù hiện lên trong thơ của Tố Hữu không chỉ nhằm ngợi ca mà qua ñó bộc lộ thái ñộ khâm phục, bộ lộ niền tin tự hào về dân tộc Việt Nam tuy nhỏ bé nhưng lại sản sinh ra những anh hùng của mọi thời ñại. 18 O du kích nhỏ giương cao súng Thằng Mỹ lênh khênh bước cói ñầu Ra thế! To gan hơn béo bụng Anh hùng ñâu cứ phải mày râu! (Tấm ảnh, 1967) Hai tập Ra trận (1962-1971), Máu và Hoa (1972-1977) là chặng ñường thơ Tố Hữu trong những năm kháng chiến chống Mỹ quyết liệt và hào hùng của cả dân tộc cho tới ngày toàn thắng. Thơ Tố Hữu lúc này là khúc ca ra trận, là mệnh lệnh tiến công và lời kêu gọi, cổ vũ hào hùng của cả dân tộc trong cuộc chiến ñấu ở cả hai miền Nam, Bắc. Khẳng ñịnh ý nghĩa to lớn, cao cả của cuộc kháng chiến chống Mỹ ñối với lịch sử dân tộc và thời ñại, thơ Tố Hữu cũng thể hiện những suy nghĩ, phát hiện của nhà thơ về dân tộc và con người Việt Nam mà tác giả luôn ngợi ca với niềm tự hào và cảm phục. Ra trận: Gồm 34 bài, sáng tác trong 10 năm chống Mỹ (1962-1971). Hai dòng thơ mở ñầu của bài thơ Có thể nào yên? thể hiện cảm hứng chủ ñạo của cả tập thơ: Tôi muốn viết những dòng thơ tươi xanh Vẫn muốn viết những dòng thơ lửa cháy Vốn là hồn thơ của yêu thương, nghĩa tình, Tố Hữu ao ước ñược làm thơ ngợi ca thanh bình. Nhưng khi miền Nam, rồi cả nước, chìm trong nước sôi lửa bỏng thì có thể nào yên, có thể nào khuây... Dành phần lớn tâm huyết ñể ngợi ca chủ nghĩa anh hùng cách mạng Lịch sử Việt Nam, lịch sử hào hùng của nhân loại, truyền thống bất khuất, kiên cường của ông cha ta như luôn tiếp thêm sức mạnh, ñộng viên ta trên mỗi bước ñường ñi tới. Chúng ta tìm gặp quá khứ ñể dành lấy tương lai. Cách mạng ñem lại cho dân tộc hôm nay chính hình bóng của mình trong quá khứ vẻ vang, Tố Hữu ñã từng nói lên thấm thía sự gắn bó ñó: Bốn ngàn năm ta lại là ta 19 Bên cạnh sức cuốn hút của dòng sự kiện trong ñời sống hiện tại, thơ Tố Hữu còn bắt dễ sâu và khơi nguồn từ ñời sống hàng ngày của dân tộc còn có tiếng nói thẳm sâu từ quá khứ lịch sử vọng về tiếp sức cho cuộc ñời hiện tại. Tố Hữu tưởng nhớ ñến “Lưỡi gươm trần sáng quắc” và lắng nghe rạo rực tiếng “trống trận Quang Trung”. Nhưng xót xa hơn vẫn là tiếng nói cảm thông với những oan khuất và ñau khổ của cha ông: ... Nổi chìm kiếp sống lênh ñênh Tố Như ơi, lệ chảy quanh thân Kiều! Nghe hồn Nguyễn Trãi phiêu diêu Tiếng gươm khua, tiếng thơ kêu xé lòng... (Bài ca mùa xuân 1961) Quá khứ ñược miêu tả trên nhiều bình diện, có truyền thống anh hùng bất khuất, có những xót xa, tủi cực. Tất cả như ñang tiếp sức và tham gia vào cuộc chiến ñấu hiện tại. Nhưng càng tích cực có ý nghĩa biết bao nhiêu khi truyền thống quật cường của dân tộc không chỉ cổ vũ chúng ta mà cũng tiến công, xung phong: Thời ñại lớn cho ta ñôi cánh Không gì hơn ñộc lập tự do Bốn mươi thế kỷ cùng ra trận Có ðảng ta ñây có Bác Hồ. (Theo chân Bác ) Chiều dọc của hàng ngàn năm lịch sử vụt trở dậy dang ngang tuyết ñầu chống Mỹ, tạo thành một trận trùng ñiệp tiến công kẻ thù. Truyền thống và sức mạnh của bốn nghìn năm lịch sử ñang có mặt trong cuộc chiến ñấu hôm nay, góp phần tạo lên những giá trị lớn lao cho dân tộc cho thời ñại. Sức mạnh Việt Nam ñược khám phá trong chiều sâu lịch sử dân tộc - lịch sử của bốn nghìn năm kháng chiến oai hùng của dân tộc Việt Nam. Hình ảnh người anh hùng kháng chiến lẫm liệt hiên ngang như chàng Thạch Sanh dũng cảm: 20 Ta ñứng dậy, lẫm liệt ñường hoàng Như Thạch Sanh, khí phách hiên ngang Lưng ñàn, tay búa, tay giương nỏ Chém Mãng Xà Vương, giết ðại bàng. (Theo chân Bác) Tố Hữu ñã chỉ ra ñiểm giao kết giữa quá khứ và hiện tại với một cảm hứng lịch sử sâu sắc: Trường Sơn cao hay ñịa ñạo âm thầm Cũng linh hồn ta tự bốn ngàn năm Ta xây ñắp ñể ngang tầm thế kỷ. (Tuổi 25) Máu và hoa gồm 13 bài, sáng tác trong 6 năm (1972 - 1977); có ý nghĩa tổng kết quá trình phát triển của dân tộc, của Cách mạng Việt Nam - một hành trình ñầy máu, ñầy hoa, Năm mươi năm máu ñỏ thành hoa. Máu: biểu tượng của nỗi ñau uất hận trong hàng nghìn năm nô lệ và sự hi sinh, xả thân vì nghĩa lớn, xối máu nóng rửa vết nhơ nô lệ. Hoa: biểu tượng cho vẻ ñẹp của lí tưởng cộng sản, của chủ nghĩa anh hùng và niềm vui ngày chiến thắng. Xuất hiện nhiều bài thơ trường thiên với cảm xúc tổng hợp, bao quát hơn nửa thế kỷ ñấu tranh (Nước non ngàn dặm; Với Ðảng, mùa xuân). Những bài thơ tiêu biểu: Việt Nam máu và hoa, Nước non ngàn dặm, Với ðảng, mùa xuân, Một khúc ca xuân. Trong cảm nhận của Tố Hữu, Việt Nam là riêng mà cũng là chung của loài người, là sức mạnh thần kỳ, là ñại diện cho triệu triệu trái tim hồng: Việt Nam! Người là ta mà ta chưa bao giờ hiểu hết Người là ai ? mà sức mạnh thần kỳ Giữa cái chết, không phút nào chịu chết Lửa quanh mình, một tấc cũng không ñi! (Với ðảng, mùa xuân)