Tài liệu Công trình quyền sống của con người trong truyện kiều của nguyễn du hoài thanh nhìn từ lịch sử nghiên cứu của truyện kiều

.. ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC --------------- ĐỖ THÚY PHƯƠNG CÔNG TRÌNH “QUYỀN SỐNG CỦA CON NGƯỜI TRONG TRUYỆN KIỀU CỦA NGUYỄN DU” (HOÀI THANH) NHÌN TỪ LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU TRUYỆN KIỀU LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM THÁI NGUYÊN – 2017 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC --------------- ĐỖ THÚY PHƯƠNG CÔNG TRÌNH “QUYỀN SỐNG CỦA CON NGƯỜI TRONG TRUYỆN KIỀU CỦA NGUYỄN DU”(HOÀI THANH) NHÌN TỪ LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU TRUYỆN KIỀU Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 60 22 01 21 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Người hướng dẫn khoa học: GS.TS Trần Nho Thìn THÁI NGUYÊN - 2017 i LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan những luận điểm được trình bày trong Luận văn này là kết quả của quá trình học tập và nghiên cứu của tôi. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm trước những luận điểm khoa học mà tôi nêu ra trong Luận văn này. Thái Nguyên, tháng 5 năm 2017 Tác giả ĐỖ THÚY PHƯƠNG ii LỜI CẢM ƠN Luận văn này là kết quả sau thời gian học tập và nghiên cứu của tôi tại khoa Văn học, trường Đại học Khoa học – Đại học Thái Nguyên. Để có được kết quả này, cho phép tôi được gửi lời cảm ơn chân thàn và sâu sắc đến các thầy cô giáo trong khoa Văn học đã giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu. Đặc biệt cho tôi gửi lời cảm ơn đến thầy – GS.TS Trần Nho Thìn đã tận tình hướng dẫn tôi thực hiện đề tài nghiên cứu và hoàn thành luận văn này Thái Nguyên, tháng 5 năm 2017 Tác giả ĐỖ THÚY PHƯƠNG iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .............................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ................................................................................................... ii PHẦN MỞ ĐẦU ............................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ............................................................................................ 1 2. Lịch sử nghiên cứu ........................................................................................ 4 2.1. Lịch sử nghiên cứu Truyện Kiều ............................................................ 4 2.2. Lịch sử nghiên cứu về Hoài Thanh......................................................... 8 2.3. Lịch sử nghiên cứu công trình quyền sống của con người trong Truyện Kiều của Nguyễn Du ................................................................................... 12 3. Đối tượng, mục đích nghiên cứu ................................................................. 14 3.1. Đối tượng nghiên cứu ........................................................................... 14 3.2. Mục đích ............................................................................................... 15 4. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................. 15 5. Phạm vi nghiên cứu ..................................................................................... 16 6. Cấu trúc luận văn ........................................................................................ 16 7. Đóng góp của luận văn ................................................................................ 16 PHẦN NỘI DUNG ......................................................................................... 17 Chương 1: HÀNH TRÌNH PHÊ BÌNH VĂN HỌC CỦA HOÀI THANH .... 17 1.1. Tiểu sử Hoài Thanh ................................................................................. 17 1.2.1. Trước cách mạng tháng Tám 1945. ................................................... 19 1.2.2. Sau cách mạng tháng Tám 1945........................................................ 24 TIỂU KẾT CHƯƠNG 1.................................................................................. 30 CHƯƠNG 2: CÔNG TRÌNH QUYỀN SỐNG CỦA CON NGƯỜI TRONG TRUYỆN KIỀU CỦA NGUYỄN DU (HOÀI THANH) .................................. 31 2.1. Giới thuyết sơ lược về phương pháp phê bình xã hội học mác xít .......... 31 iv 2.2. Công trình “Quyền sống của con người trong Truyện Kiều của Nguyễn Du” và việc vận dụng phương phương pháp phê bình mác xít của Hoài Thanh. .............................................................................................................. 36 2.2.1. Quan điểm mới về nhiệm vụ, sứ mệnh chính trị của nhà phê bình ... 36 2.2.2. Phương pháp xã hội học mác xít đề cao bối cảnh lịch sử xã hội và đấu tranh giai cấp ........................................................................................ 42 2.2.3. Phương pháp phân tích nhân vật từ góc nhìn giai cấp. .................... 46 TIỂU KẾT CHƯƠNG 2.................................................................................. 64 Chương 3: Ý NGHĨA CÔNG TRÌNH QUYỀN SỐNG CỦA CON NGƯỜI TRONG TRUYỆN KIỀU CỦA NGUYỄN DU (HOÀI THANH) .................... 67 3.1. Ảnh hưởng của công trình đến xu hướng nghiên cứu xã hội học về sau... 67 3.2. Một số hạn chế của Hoài Thanh trong công trình “Quyền sống của con người trong Truyện Kiều của Nguyễn Du”..................................................... 70 3.3. Giá trị của công trình................................................................................ 73 3.3.1. Quan tâm đến nội dung xã hội của tác phẩm văn học, từ đó xác lập mối quan hệ giữa tác phẩm và hiện thực..................................................... 73 3.3.2. Những đóng góp trong nghệ thuật phê bình Truyện Kiều ................ 78 TIỂU KẾT CHƯƠNG 3.................................................................................. 87 PHẦN KẾT LUẬN ......................................................................................... 88 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................... 90 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Hoài Thanh là một trong số những nhà phê bình văn học hàng đầu của văn học Việt Nam hiện đại thế kỉ XX đúng như Đặng Thai Mai đã khẳng định “Điều chắc chắn là giờ đây nói đến văn học cổ điển, văn học hiện đại của dân tộc mỗi nhà nghiên cứu văn học nghiêm túc không thể không đọc Hoài Thanh” [32.tr.1127]. Với cuộc đời trải qua hai thời kì trước cách mạng và sau cách mạng đầy những biến động lớn lao của đất nước, với những phương pháp phê bình được vận dụng linh hoạt, với tình yêu và tâm huyết với văn chương nước nhà, với tài năng sẵn có và thái độ làm việc cẩn trọng, tỉ mỉ, Hoài Thanh đã cống hiến cho đời nhiều tác phẩm phê bình có giá trị. Mỗi trang viết phê bình của ông về văn học cổ điển hay văn học hiện đại là một sự tìm kiếm thích thú và say mê cái hay cái đẹp của văn chương, vì vậy nó luôn là người bạn tinh thần của người đọc nhiều thế hệ. Tác phẩm phê bình văn học của Hoài Thanh đã góp phần bồi dưỡng tình yêu cái đẹp với nghệ thuật, đồng thời, làm phong phú, sâu sắc thêm khả năng cảm thụ văn chương cho bạn đọc. 1.2. Bên cạnh thơ mới, một trong những niềm say mê của Hoài Thanh là nghiên cứu văn học cổ điển, đặc biệt là Truyện Kiều. Nhìn trong lịch sử nghiên cứu Truyện Kiều, chúng tôi nhận thấy Hoài Thanh là nhà phê bình có nhiều đóng góp trong việc giải mã các giá trị của tác phẩm ở nhiều phương diện. Những bài viết từ trước cách mạng cho đến sau này đã chứng tỏ tình yêu không phút nào ngơi nghỉ của ông với tập đại thành của văn học nước nhà. Trước cách mạng, với phương pháp nghiên cứu nghiêng về cảm thụ, lắng nghe trong bài “Từ Hải và giấc mộng anh hùng của Nguyễn Du”, bài viết đã ca ngợi hết lời Từ Hải, coi đó chính là giấc mộng của tác giả. Nhưng Phan Cự Đệ đã có lí khi cho rằng trước cách mạng Hoài Thanh “đề cao Truyện Kiều trên cơ 2 sở của chủ nghĩa dân tộc mơ hồ và bạc nhược” [37.tr.171], say đắm trong “cái buồn bế tắc của Truyện Kiều”, cảm thông với nỗi đau đời của Nguyễn Du nhưng “chưa hiểu được thái độ căm giận của Nguyễn Du với cuộc đời cũ” [37.tr.172]. Sau cách mạng, ánh sáng của đường lối chính trị và văn nghệ của Đảng, đã giúp cho ngòi bút phê bình của Hoài Thanh về Truyện Kiều thêm sâu sắc, thêm tính chiến đấu, thêm chiều sâu của trí tuệ. Đánh dấu cho sự chuyển biến ấy phải kể đến công trình Quyền sống của con người trong Truyện Kiều của Nguyễn Du (1949). Được viết trong kháng chiến chống Pháp khi văn chương phải thực hiện nhiệm vụ hàng đầu là phục vụ chính trị, cổ vũ chiến đấu, khi phương pháp phê bình mác xít trở thành phương pháp nghiên cứu chủ đạo …, công trình không chỉ đáp ứng được những vấn đề đó của thời đại mà còn bổ sung những đánh giá trước đó của Hoài Thanh về tác phẩm, thể hiện một sự nỗ lực vận dụng phương pháp phê bình xã hội học mác xít. Vì vậy việc tìm hiểu công trình này của Hoài Thanh không chỉ giúp chúng ta có cái nhìn đầy đủ hơn về những cống hiến thiên tài của Nguyễn Du và những giá trị nội dung, nghệ thuật của Truyện Kiều, thấu hiểu tâm huyết của Hoài Thanh với di sản văn học dân tộc mà còn đánh giá chính xác vị trí của công trình với lịch sử văn học: Dấu mốc cho sự chuyển biến của văn học nói chung, phê bình nói riêng trong việc đáp ứng nhu cầu thời đại mới. 1.3. Trước cách mạng tháng Tám 1945, nhiều phương pháp phê bình có nguồn gốc phương Tây được vận dụng nghiên cứu văn học. Tuy nhiên, sau cách mạng, dưới sự lãnh đạo thống nhất của Đảng và sự ảnh hưởng mạnh mẽ của triết học Mác- Lê nin, dòng lí luận phê bình văn học chịu ảnh hưởng của lí luận Mác xít đã chiếm vị trí quan trọng, trở thành xu hướng chi phối hoạt động phê bình trong suốt giai đoạn 1945- 1985. Phương pháp phê bình này đề cao mối quan hệ giữa văn học và đời sống, coi tác phẩm văn học không phải là một chỉnh thể 3 riêng biệt mà chịu sự chi phối, tác động của thời đại mà nhà văn đang sống. Có thể coi dòng lí luận luận bắt nguồn từ những bài viết của Hải Triều, chảy qua Văn học khái luận của Đặng Thai Mai, rồi công trình Quyền sống của con người trong Truyện Kiều của Nguyễn Du (Hoài Thanh), cùng một số tiểu luận thời kì kháng chiến đã dẫn thẳng đến sự ra đời của các công trình của nhóm viết lịch sử văn học Lê Quý Đôn, bộ sách nguyên lí văn học của Nguyễn Lương Ngọc và những tên tuổi lớn sau này như Lê Đình Kỵ, Hà Minh Đức, Phan Cự Đệ, Phong Lê…. Như vậy Công trình Quyền sống của con người trong Truyện Kiều của Nguyễn Du do Hoài Thanh viết năm 1949 có vị trí tương đối quan trọng trong xu hướng phê bình lúc bấy giờ. Cuốn sách là công trình đầu tiên về Truyện Kiều được viết dưới sự lãnh đạo của Đảng về văn học nghệ thuật. Đồng thời nó còn khẳng định sự chuyển mình trong công tác phê bình của Hoài Thanh, từ nhà phê bình duy mĩ, nghệ thuật vị nghệ thuật trước cách mạng đến nhà phê bình mác xít. Vì vậy việc tìm hiểu công trình này của Hoài Thanh không chỉ có ý nghĩa với việc nghiên cứu, học tập về Nguyễn Du và Truyện Kiều mà còn có ý nghĩa giúp những nhà nghiên cứu, những người thưởng thức có cơ hội hiểu rõ hơn những đóng góp của Hoài Thanh với nền lí luận phê bình, kịp thời ghi nhận những cống hiến của ông với nền lí luận phê bình Việt Nam thế kỉ XX .Đồng thời đến lúc nhìn lại điểm mạnh và điểm hạn chế của phương pháp nghiên cứu phê bình này. Vì những lí do trên, chúng tôi mạnh dạn lựa chọn đề tài Công trình Quyền sống của con người trong Truyện Kiều của Nguyễn Du (Hoài Thanh) xem đây như một sự thể nghiệm cũng là làm dày thêm vốn kiến thức phục vụ cho hoạt động giảng dạy trong nhà trường phổ thông 4 2. Lịch sử nghiên cứu 2.1. Lịch sử nghiên cứu Truyện Kiều Từ khi ra đời, Truyện Kiều của Nguyễn Du đã được đón tiếp nồng nhiệt của rất nhiều các độc giả, từ những người trong lớp sĩ phu, quý tộc đến những người bình dân. Có những công trình đồ sộ cả về mặt nội dung và hình thức nhưng cũng có khi chỉ có những lời Đề từ, Đề tựa. Số phận của Truyện Kiều tuy vậy, cũng khá thăng trầm khi lời khen thì khen hết mực mà lời chê thì chê cũng hết lời. Nếu đời sống lịch sử của một tác phẩm văn học là sự vận động của tác phẩm trong dòng trôi của các thế hệ và thời đại lịch sử thì Truyện Kiều là một hiện tượng nổi bật trong văn học Việt Nam về đời sống lịch sử của tác phẩm qua các thời đại. Trong quá trình ấy, các xu hướng nghiên cứu, phê bình cũng rất đa dạng, phát triển theo dòng lịch sử của nước nhà. Từ khi tác phẩm ra đời cho đến năm 1919 việc đánh giá, phê bình Truyện Kiều thường nằm trong khuôn khổ thẩm định tác phẩm theo lối cổ điển, thiên về thưởng thức, thẩm bình, mang tính cảm thụ hơn là lí giải khoa học. Phạm Qúy Thích là người đầu tiên đưa Truyện Kiều ra bình luận và tiếp đó là các bài bình giá của vua quan và nho sĩ. Đặc điểm nghiên cứu thời kì này có thể phân thành hai loại: một là chú ý đến nội dung luân lí đạo đức của nhân vật, hai là chú ý đến sự đồng cảm và vẻ đẹp văn chương của tác phẩm. Cũng có những quan điểm trái chiều của những nhà nho như Nguyễn Công Trứ khi xem Thúy Kiều là người chẳng có tiết hạnh, tiết nghĩa gì hết: Từ Mã giám Sinh cho đến chàng Từ Hải Tấm thân tàn đem bán lại chốn thanh lâu Bây giờ Kiều còn hiếu vào đâu Mà bướm chán ong chương cho đến thế [9.tr. 949] 5 Năm 1919, dưới bút danh Thượng Chi, Phạm Quỳnh, chủ bút tờ tạp chí Nam Phong, tuyên bố “theo đòi” phép nghiên cứu “của Thái Tây”, đã đăng một bài khảo cứu dài về Truyện Kiều và mở màn cho một giai đoạn mới trong việc nghiên cứu, phê bình tác phẩm này. Sau bài viết của Phạm Quỳnh, trên tạp chí Nam Phong bắt đầu xuất hiện những bài khảo cứu, bình luận dài về Truyện Kiều. Những bài tranh luận trên đây nhìn chung vẫn chưa thoát khỏi tầm nhìn phong kiến khi đánh giá giá trị của tác phẩm. Lúc này việc phê bình Truyện Kiều chia thanh hai phe tranh luận gay gắt với chủ soái Phạm Quỳnh là phía khen Kiều còn phía bên kia là đại diện của Mai Khê, Cao Hữu Tạo... Mặc dù nội dung còn có nhiều bàn cãi nhưng hầu hết các tác giả đều đề cao phương diện nghệ thuật của tác phẩm, cho rằng đây là một áng văn vô tiền khoáng hậu. Sau những tranh luận trên Nam Phong tạp chí là cuộc bút chiến giữa Ngô Đức Kế, Huỳnh Thúc Kháng với Phạm Quỳnh, tiêu biểu cho xu hướng gắn liền văn học với chính trị. Trong khi đó, Hoài Thanh, Lê Tràng Kiều, Lưu Trọng Lư, Lan Khai lại có xu hướng thiên về nghệ thuật thuần túy. Vào năm 1943, Đào Duy Anh trình làng công trình Khảo luận về Kim Vân Kiều - cuốn sách được được cho là đã mở ra một hướng phê bình mới về Truyện Kiều, tiếp cận văn học theo lối tiểu sử học. Với Khảo luận về Kim Vân Kiều tác giả đã ảnh hưởng khá đậm nét quan điểm phê bình của Sainte Beuve. S Beuve cho rằng: “Văn học gắn chặt với bản tính của nhà văn. Tìm hiểu tác phẩm văn học là tìm hiểu con người nhà văn: dòng dõi, thân hữu, môi trường sống và sáng tác, quan điểm và tư tưởng nghệ thuật” [10, tr.99]. Tiếp thu tinh thần cơ bản đó, Đào Duy Anh trong cuốn sách tám chương của mình đã khảo sát, bình luận, soi sáng Truyện Kiều từ nhiều phía bằng cách dựa trên rất nhiều dữ liệu về tác giả, tác phẩm. Với thái độ làm việc cẩn trọng, tỉ mỉ, tác giả đã khảo sát từ tiểu sử Nguyễn Du (quê quán, dòng họ, thời thế…) đến nguồn gốc, lai lịch tác phẩm Truyện Kiều, đối chiếu giữa Kim Vân Kiều truyện và Đoạn 6 trường tân thanh, rồi đi đến tìm hiểu nhân vật, văn chương và khẳng định địa vị của tác phẩm trong đời sống văn học nước nhà…. Có thể nhận thấy những nhận định, những kết luận rút ra của công trình này đều dựa trên những bằng chứng, cứ liệu đã được định giá là xác thực, rồi phân tích cụ thể nên có khả năng thuyết phục cao. Mặc dù có một số hạn chế nhưng công trình Khảo luận về Kim Vân Kiều đã có những đóng góp nhất định trong phương pháp nghiên cứu Truyện Kiều đầu thế kỉ XX. Đón lấy làn gió phương Tây đã đem đến cho phê bình Truyện Kiều thêm một số hướng tiếp cận mới. Trong đó phải kể đến lối nghiên cứu “khoa học” của Nguyễn Bách Khoa trong hai công trình Nguyễn Du và Truyện Kiều (1942) và Văn chương Truyện Kiều (1945). Trong những cuốn sách này, có thể thấy Nguyễn Bách Khoa đã ảnh hưởng lý thuyết chủng tộc địa lý của Taine và thuyết Phân tâm học của Freud. Với những lý thuyết này, Nguyễn Bách Khoa đã đi tìm yếu tố sinh lý di truyền (huyết thống), yếu tố địa lý tự nhiên bao gồm quê quán, khí hậu, thổ nhưỡng, vị trí địa lý… và quan trong nhất là điều kiện xã hội gồm hoàn cảnh thời đại, đẳng cấp của Nguyễn Du và tác phẩm Truyện Kiều gồm tâm tính (vai trò) nhân vật, văn chương tác phẩm…Lối phê bình này của Nguyễn Bách Khoa bị coi là “vội vàng ăn sống nuốt tươi, rồi gặp cái gì cũng phán bằng cái giọng sặc mùi Freud” [20, tr. 366]. Mặc dù một số lập luận của Nguyễn Bách Khoa là thiếu sức thuyết phục do ông đã vận dụng các phương pháp phê bình phương Tây một cách máy móc, cực đoan. Nhưng bằng lòng nhiệt tình, bằng kiến thức sâu rộng, bằng giọng điệu hùng hồn, bằng những đóng góp ở một vài phương diện (Truyện Kiều bộc lộ khí chất, cá tính tác giả; chú ý đến các yếu tố hình thức…) những đánh giá của Nguyễn Bách Khoa về Truyện Kiều đã đánh dấu một hướng mới trong việc tìm hiểu tác phẩm, tạo tiền đề cho những nghiên cứu sau này. 7 Cách mạng tháng Tám thành công, hướng phê bình xã hội học mác – xít xuất hiện với nhiệm vụ định lại những giá trị cũ để hoàn toàn dứt khoát với nghiệp cũ và phục vụ cách mạng. Truyện Kiều cũng là một trong những giá trị cần được định lại cho rõ ràng. Năm 1946, Đặng Thai Mai đề cập tác phẩm trong bài Cần phải tu dưỡng nghệ thuật; năm 1949 Hoài Thanh cho ra đời Quyền sống của con người trong Truyện Kiều của Nguyễn Du. Phương pháp xã hội học mác xít tiếp tục được vận dụng trong công trình Truyện Kiều và thời đại Nguyễn Du (1956) của Trương Tửu. Sau kỉ niệm 200 năm ngày sinh Nguyễn Du xuất hiện nhiều công trình có quy mô. Đáng chú ý là là các chuyên luận tiếp cận Nguyễn Du và Truyện Kiều từ góc độ ngôn ngữ học của các tác giả Nguyễn Khánh Toàn, Đào Thản, Nguyễn Hữu Sơn… Chuyên luận Truyện Kiều và chủ nghĩa hiện thực của Nguyễn Du (1970) áp dụng lý thuyết của chủ nghĩa hiện thực vào nghiên cứu tác phẩm của Lê Đình Kỵ. Ở góc độ thể loại có Truyện Kiều và thể loại truyện Nôm (1979) của Đặng Thanh Lê, góc độ phong cách có trong Tìm hiểu phong cách Nguyễn Du trong Truyện Kiều (1985) của Phan Ngọc … Những năm cuối thế kỉ XX đầu thế kỷ XXI, những lý thuyết mới được tiếp tục vận dụng để tìm hiểu Truyện Kiều. Trong đó phải kể đến hướng tiếp cận theo thi pháp học, tiêu biểu là Thi pháp Truyện Kiều của Trần Đình Sử, hướng nghiên cứu văn học so sánh, đáng chú ý là Truyện Kiều đối chiếu của Nguyễn Đan Quế, hay hướng tiếp cận tác phẩm theo quan điểm nhân học văn hóa của Trần Nho Thìn trong công trình Văn học trung đại Việt Nam dưới góc nhìn văn hóa… Tóm lại, là một kiệt tác văn học của quá khứ, có thể nói tiềm ẩn trong Truyện Kiều có rất nhiều ý nghĩa. Với mỗi thời kỳ lịch sử, mỗi tầng lớp, lại có một “tầm đón đợi” riêng. Nhưng có thể thấy, từ Hoài Thanh và công trình Quyền sống của con người trong Truyện Kiều của Nguyễn Du (1949) cho đến mãi sau này, phương pháp phê bình xã hội học mác xít và tư tưởng phục vụ 8 chính trị đã in dấu ấn đậm nét trong các công trình nghiên cứu về kiệt tác này bên cạnh những phương pháp tiếp cận hiện đại, mới mẻ. 2.2. Lịch sử nghiên cứu về Hoài Thanh Là một trong những nhà phê bình tiêu biểu nhất thế kỷ XX nên các tác phẩm phê bình của Hoài Thanh nhận được sự yêu mến của đông đảo bạn đọc và trở thành nguồn đề tài cho nhiều bài viết, bài nghiên cứu có tầm vóc và giá trị sau này. Nhìn chung các nghiên cứu về Hoài Thanh đều đánh giá cao những cống hiến của ông với phê bình văn học nước nhà. Trước cách mạng tháng Tám, những nghiên cứu về Hoài Thanh không nhiều. Trong cuộc tranh luận với trường phái nghệ thuật vị nhân sinh, ông bị một số đồng nghiệp lên án là thoát lý, quy là văn sĩ phú hào …Đến năm 1943, trong cuốn Nhà văn hiện đại- tập 2, Vũ Ngọc Phan có nhận xét “Đọc Thi nhân Việt Nam người ta thấy Hoài Thanh còn chọn lựa dễ dàng, rộng rãi quá..” [35,tr.30]. Đồng thời ông cũng đề cập tới văn phong phê bình của Hoài Thanh, nhưng chỉ là nói chung, tiếng chê nhiều hơn là lời khen: “chỉ phê bình một mặt, phê bình rặt những cái hay, cái đẹp” [35, tr.30]. Cùng năm 1943, Trương Tửu trong cuốn Văn chương Truyện Kiều, đã đề cập đến phương pháp phê bình của Hoài Thanh. Sau khi nhắc lại quan điểm phê bình của Hoài Thanh về Truyện Kiều, Trương Tửu đưa ra những kiến giải hoài toàn đối lập. Ông cho rằng cách phê bình “quá tin vào trực giác” chỉ làm “tối thêm, nát thêm sự hiểu Truyện Kiều” [57] Trong khoảng gần hai mươi năm sau hầu như không có ai viết về Hoài Thanh. Phải đến khi cuốn Phê bình và tiểu luận tập 1 ra đời vào năm 1961, Hoài Thanh mới được chú ý nhiều hơn. Nhìn chung các ý kiến đều tập trung làm nổi bật những đóng góp của Hoài Thanh với phê bình văn học Việt Nam, 9 đặc biệt là sự thay đổi quan điểm, phương pháp phê bình của Hoài Thanh so với trước cách mạng tháng Tám. Nhà nghiên cứu Phan Trọng Luận, trên báo Văn nghệ số 392, ra ngày 16 tháng 2 năm 1971 trong bài Hoài Thanh với chuyện sống và viết của một nhà phê bình đã đặc biệt chú ý đến những chuyển biến tư tưởng và ngòi bút phê bình của Hoài Thanh khi có sự hòa hợp con người chính trị với con người người nghệ sĩ. Ông cho rằng “Tài năng nghệ thuật được phát triển đúng hướng của anh đã nhân lên gấp bội. Bằng lao động nghệ thuật, bằng phê bình thơ với những sở trường đặc biệt của anh đã khẳng định sự đóng góp của mình vào nền phê bình văn nghệ Việt Nam” [37, tr.113] Ông cũng nhấn mạnh Hoài Thanh có “tài năng” trong cảm thụ văn học “Cứ đọc lại những trang phê bình của Hoài Thanh, chúng ta thấy anh đã giúp phát hiện được những điều bất ngờ thú vị mà không phải lần nào đọc chúng ta cũng bắt nhận được. Có khi chỉ là một hình ảnh đơn sơ những cũng rất kín đáo của người lính thú trong mấy câu ca dao cổ. Có khi là một từ thần, một nét vẽ tinh tế về một tính cách trong truyện mà ta chưa cảm nổi tài hoa sâu kín của Nguyễn Du…” [37,tr.113]. Tiếp nối Phan Trọng Luận, Lê Đình Kỵ trong bài “Hoài Thanh và phê bình văn học” trên Tác phẩm mới, số 28 tháng 8 năm 1973 đã điểm qua những đóng góp của Hoài Thanh với phê bình văn học nước nhà qua một số công trình như Nói chuyện thơ kháng chiến, những bài viết về Truyện Kiều. Ông khẳng định trong bối cảnh có thêm nhiều cây bút phê bình xuất sắc nhưng “Hoài Thanh vẫn là cây bút được tin cậy” [37,tr.379] vì ông đã “vận dụng khá thành thục chủ nghĩa Mác –Lênin vào thơ ca hiện đại” và ngay cả những tác phẩm cổ điển như Truyện Kiều thì “Tiểu luận về Nguyễn Du của anh tiếp tục gây hứng thú cho người đọc” [37,tr.379]. Sau này, Lê Đình Kỵ còn trở đi trở lại nghiên cứu Hoài Thanh trong nhiều bài báo khác. Dù nghiên cứu ở phương diện nào ông cũng đi tới thống nhất “Hoài Thanh đã thưởng thức, đánh giá thơ đúng với 10 tinh thần và thực chất của nó, đúng với cái hay cái dở đích thực của nó” [37,tr.262], tức là nhấn mạnh vào năng lực thẩm bình cái hay cái đẹp của văn chương hơn là năng lực lý luận của nhà phê bình Hoài Thanh. Phan Cự Đệ trong bài viết Hoài Thanh in trong Nhà văn Việt Nam (1945 - 1975), tập 1 đã đặc biệt chú ý đến các công trình phê bình của Hoài Thanh sau cách mạng. Theo ông “Những bài viết của anh từ sau cuộc “nhận đường” lần thứ hai của giới văn nghệ sĩ (1958) đã quán triệt một tính Đảng khá sâu sắc, nó đánh dấu bước chuyển biến khá căn bản của tác giả từ một nhà phê bình theo chủ nghĩa ấn tượng và quan điểm nghệ thuật vị nghệ thuật thành một nhà phê bình mác xít” [37, tr.171]. Đồng thời ông cũng nhận ra một vài điểm hạn chế trong phương pháp phê bình của Hoài Thanh: “những rơi rớt của lối phê bình ấn tượng trước đây là nguyên nhân của một số nhược điểm của anh hiện nay…Anh vẫn nặng về khen và có phần dè dặt khi nói đến những thiếu sót của người sáng tác” [37, tr.178], “nhẹ về lý luận và năng lực khái quát, thiếu cái chiều sâu của sự nghiên cứu và tầm khái quát của lý luận” [37,tr.179]…và lối phê bình như thế “có thể thiên lệch và giảm tính chiến đấu, tác dụng hướng dẫn dư luận của phê bình”[37, tr.179]. Mặc dù có chỉ ra vài hạn chế trong ngòi bút phê bình của Hoài Thanh giai đoạn này nhưng Phan Cự Đệ trước sau gì vẫn khẳng định “Hoài Thanh đã nâng công việc bình thơ lên thành một nghệ thuật” [37,tr.181]qua một số bài viết của ông sau cách mạng như các bài viết về thơ Tố Hữu, thơ Hồ Chí Minh và các tác phẩm cổ điển như Truyện Kiều, Chinh phụ ngâm khúc… Những năm cuối của thế kỷ XX, đầu thế kỷ XXI, nhiều bài viết của các tác giả như Trần Đình Sử, Vũ Đức Phúc, Đỗ Lai Thúy, Nguyễn Đăng Điệp, Chu Văn Sơn, Phạm Xuân Nguyên, Nguyễn Thị Thanh Xuân…cùng nhiều nhà nghiên cứu khác đã tiếp tục nghiên cứu sâu hơn về phương pháp phê bình, về những đóng góp của ông với phê bình nước nhà và tiếp tục khẳng định vị trí 11 của Hoài Thanh như một trong những nhà phê bình văn học xuất sắc nhất của thế kỷ XX. Trần Đình Sử trong bài “Một vài suy nghĩ về phê bình văn học của Hoài Thanh”đã có những khái quát cơ bản về phê bình văn học của Hoài Thanh. Sau khi phân tích khá cặn kẽ phương pháp phê bình của ông trong Thi nhân Việt Nam, Trần Đình Sử cho rằng cái gọi là ấn tượng chủ nghĩa: “theo chúng tôi có thể chỉ là đặc trưng phong cách. Yếu tố sẽ không bao giờ tách rời ngòi bút Hoài Thanh, tạo thành gương mặt ông” và rằng “xét về phương pháp, thì trong phê bình của ông có rất nhiều yếu tố khoa học và tiến bộ” [37,tr.388]. Nghiên cứu những sáng tác của Hoài Thanh sau cách mạng, ông kết luận “phương pháp phê bình của Hoài Thanh được đặt trên nền tảng xã hội học với lập trường giai cấp và cách mạng rõ ràng”[37, tr.390]. Để rồi mười năm sau, trong bài báo đăng trên tập chí Nghiên cứu Văn học số 11 năm 2005 ông quay trở lại vấn đề này một lần nữa và đi tới khẳng định “Hoài Thanh nhà phê bình văn học lỗi lạc”. [37,tr.403] Nhân kỉ niệm 90 năm ngày sinh của Hoài Thanh nhiều bài viết tiếp tục ca ngợi ông. Trần Mạnh Hảo cho rằng ông “là tấm gương sáng về lao động nghệ thuật, suốt đời lấy văn chương làm cứu cánh, lấy dân tộc và cách mạng làm mục đích, với tài năng kiệt xuất, thông qua “Thi nhân Việt Nam”, “Phê bình và tiểu luận”...đã vươn lên thành một trong vài ba đỉnh cao nhất của nền phê bình văn học nước nhà khó có thể vượt qua” [37, tr.446], Phạm Xuân Nguyên khẳng định “tên ông đã găm trong văn học sử hiện đại và trong lòng người đọc tri âm” [37,tr.455]. Ngoài các bài nghiên cứu, phê bình trên sách, tạp chí, cũng có một số luận văn nghiên cứu về Hoài Thanh, tiêu biểu nhất là luận văn tiến sĩ Sự nghiệp phê bình của Hoài Thanh của Trần Hạnh Mai bảo vệ năm 2000. Công trình này đã nghiên cứu Hoài Thanh một cách đầy đủ, hệ thống sự nghiệp phê bình của Hoài Thanh trước cách mạng và sau cách mạng. Đồng thời đi sâu phát hiện 12 những phương diện cơ bản của sự nghiệp phê bình Hoài Thanh như quan niệm nghệ thuật, phương pháp phê bình,những đóng góp qua những chặng đường hoạt động phê bình, phong cách phê bình...Từ đó đi tới khẳng định Hoài Thanh là nhà phê bình xuất sắc của văn học Việt Nam hiện đại và những công trình của ông vẫn có sức sống và phát huy ảnh hưởng ở những thế kỷ sau. 2.3. Lịch sử nghiên cứu công trình Quyền sống của con người trong Truyện Kiều của Nguyễn Du Công trình Quyền sống của con người trong Truyện Kiều của Nguyễn Du nằm trong cụm công trình nghiên cứu của Hoài Thanh về tác phẩm Truyện Kiều kéo dài từ trước cách mạng cho đến mãi sau này. Với công trình, Hoài Thanh đã mở ra một hướng nghiên cứu mới cho Truyện Kiều. Tuy nhiên theo tìm hiểu của chúng tôi hiện chưa có một công trình nghiên cứu nào quy mô và tập trung đánh giá về những đóng góp cũng như phương pháp nghiên cứu của Hoài Thanh qua công trình này. Tính đến thời điểm hiện tại, các nhà nghiên cứu chỉ điểm qua công trình trong những bài viết về Hoài Thanh. Vũ Đức Phúc trong bài Sự nghiệp Hoài Thanh- nhà phê bình bậc thầy có nhắc đến vị trí của công trình “Sau cách mạng, Hoài Thanh chuyển biến mạnh, trước hết là quay hẳn về với cách mạng và dân tộc…Lần đầu tiên Hoài Thanh khẳng định tính chất tiến bộ và giá trị nhân đạo lớn lao của Truyện Kiều trong “Quyền sống của con người trong “Truyện Kiều” của Nguyễn Du”. Cuốn sách ra đời trong hoàn cảnh kháng chiến rất gay go nhưng gây được tiếng vang nhất định”[37, tr.134]. Nguyễn Bách Khoa trong cuốn Truyện Kiều và thời đại của Nguyễn Du, ở phần lịch sử vấn đề, có viết “Năm 1949, ông Hoài Thanh viết “Quyền sống của con người trong “Truyện Kiều” của Nguyễn Du”. Lần này chúng ta gặp một Hoài Thanh khác hẳn Hoài Thanh của thuyết nghệ thuật vị nghệ thuật những năm 1936 -1945. Lần này Hoài Thanh đã dùng phương pháp khoa học mác xít để mổ sẻ Nguyễn Du, tìm giai cấp tính của Nguyễn Du, nhận xét về tác 13 dụng phản phong của Truyện Kiều. Đó là một tiến bộ vượt bậc” [58,tr.35]. Cùng với những quan điểm trên, Phan Trọng Luận nhìn nhận trong “Ngay từ những năm đầu kháng chiến chống thực dân Pháp, khi viết “Quyền sống của con người trong Truyện Kiều” hay nhận xét về thơ ca kháng chiến anh đều yêu cầu tu dưỡng rất cao”[37,tr.111]. Phan Cự Đệ cũng nghiên cứu khá sâu về phê bình của Hoài Thanh với tác phẩm Truyện Kiều. Sau khí có cái nhìn tương đối toàn diện về những bài viết về tác phẩm này trong cả hai giai đoạn trước cách mạng và sau cách mạng, ông đi đến khẳng định công trình Quyền sống của con người trong Truyện Kiều của Nguyễn Du “là tác phẩm đầu tiên sau cách mạng nhìn lại Truyện Kiều dưới ánh sáng mới”[37, tr.171]. Cùng quan điểm này Lê Đình Kỵ cho rằng đây là “tập tiểu luận xuất sắc về Truyện Kiều viết sớm nhất theo quan điểm mới”[37,tr.263], hoặc “… Quyền sống của con người trong Truyện Kiều của Nguyễn Du ra đời trong kháng chiến chống Pháp, Hoài Thanh đã từ bỏ lập trường tiểu tư sản và đã nhìn nhận văn học theo quan điểm văn nghệ của đảng, đã vận dụng khá thành thục chủ nghĩa Mác- Lênin vào một tác phẩm cổ điển như Truyện Kiều”.[37, tr.377]. Cụ thể hơn, Nguyễn Lộc, một trong những nhà nghiên cứu đã dày công tìm hiểu về Truyện Kiều. Trong phần Lịch sử nghiên cứu Truyện Kiều- phê phán những quan điểm sai lầm, cũng khẳng định công trình của Hoài Thanh là “một công trình nghiên cứu khá quy mô đầu tiên về Truyện Kiều theo quan điểm chủ nghĩa Mác” [20, tr480]. Tuy nhiên, ông cũng chỉ ra hạn chế của công trình “mới chỉ đề cập đến một số vấn đề cơ bản của tác phẩm này chứ chưa có điều kiện đi sâu vào nhiều vấn đề khác” [20, tr. 481]. Trong bài Hành trình Truyện Kiều từ thế kỉ XIX , GS Trần Nho Thìn đã tổng kết lại khá đầy đủ những phương pháp phê bình được vận dụng khi xem xét, đánh giá Truyện Kiều từ khi tác phẩm ra đời đến nay, cũng có những dòng “Công trình của Hoài Thanh gần như là một bằng chứng về sự thay đổi quan 14 niệm văn học của ông”. Ông cũng cho rằng mặc dù Hoài Thanh còn nhiều hạn chế nhưng “nhà phê bình đã ghi nhận ý nghĩa phản phong như là ý nghĩa thời đại của “Truyện Kiều” đối với những người đang tiến hành kháng chiến chống Pháp” và đi đến kết luận“Cách đọc tác phẩm phản ánh tinh thần của những người cách mạng đang tiến hành cuộc cách mạng phản đế phản phong.”[6,tr.30] Có thể thấy, những nhà nghiên cứu về kể trên chỉ đề cập đến tên công trình hoặc nếu có đánh giá cũng chỉ là những nhận định có tính khái quát về phương pháp nghiên cứu, về vị trí của công trình với sự nghiệp của Hoài Thanh mà chưa làm rõ những giá trị, những đóng góp cụ thể của nó. Vì vậy chúng tôi quyết định lựa chọn đề tài : Công trình quyền sống của con người trong Truyện Kiều của Nguyễn Du nhìn từ lịch sử nghiên cứu Truyện Kiều xem đây như là một sự kịp thời khẳng định những cống hiến khoa học của Hoài Thanh với nền phê bình văn học mới của nước nhà. 3. Đối tượng, mục đích nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu - Công trình Quyền sống của con người trong “Truyện Kiều” của Nguyễn Du (Hoài Thanh). - Vấn đề tiếp nhận theo phương pháp nghiên cứu xã hội học mác xít từ công trình này