Tài liệu Con người trong tiểu thuyết nguyễn khải (vòng sóng đến vô cùng, điều tra về một cái chết, một cõi nhân gian bé tí)

1 In bìa ngoài luận văn 2 In bìa trong luận văn 3 Nhà văn Nguyễn Khải (03/12/1930 – 15/01/2008) 4 Tiểu thuyết Điều tra về một cái chết, Vòng sóng đến vô cùng, Một cõi nhân gian bé tí của Nguyễn Khải 5 LỜI CẢM ƠN Trong thời gian khảo cứu, sưu tầm tài liệu để chấp bút cho công trình nghiên cứu của mình, ngoài sự cố gắng nỗ lực của bản thân, tôi đã nhận được sự giúp đỡ nhiệt tình của các cá nhân và tập thể. Trước tiên, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành sâu sắc nhất tới Thầy hướng dẫn luận văn: PGS.TS. HÀ CÔNG TÀI, người đã hướng dẫn chỉ bảo tận tình và giúp đỡ tôi từ lúc chọn đề tài cũng như trong suốt quá trình nghiên cứu hoàn thành luận văn. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành tới các thầy giáo, cô giáo khoa Ngữ văn, trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2. Đồng thời, tôi xin gửi lời cảm ơn tới Phòng Giáo dục & Đào tạo Thị xã Phúc Yên, Ban giám hiệu trường Trung học cơ sở Trưng Nhị cùng bạn bè, đồng nghiệp gần xa và những người thân trong gia đình đã động viên, tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong suốt thời gian học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Tác giả luận văn Phạm Thị Thái 6 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan, đây là công trình nghiên cứu độc lập của tôi. Những trích dẫn tài liệu đã sử dụng trong luận văn là đúng sự thật và có nguồn gốc từ các tài liệu, tạp chí, công trình nghiên cứu đã được xuất bản, công bố. Các giải pháp nghiên cứu nêu trong luận văn được rút ra từ những cơ sở lí luận và nghiên cứu thực tiễn, trong quá trình học tập và giảng dạy. Tác giả luận văn Phạm Thị Thái 7 MỤC LỤC Trang Lời cảm ơn....................................................................................................... 5 Lời cam đoan................................................................................................... 6 Mục lục............................................................................................................ 7 MỞ ĐẦU ........................................................................................................ 9 1. Lí do chọn đề tài.......................................................................................... 9 2. Mục đích nghiên cứu................................................................................... 14 3. Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................. 14 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu............................................................... 15 5. Phương pháp nghiên cứu............................................................................. 15 6. Dự kiến đóng góp của luận văn................................................................... 15 7. Cấu trúc nội dung của luận văn................................................................... 16 NỘI DUNG..................................................................................................... 17 Chương 1. Con người và quan niệm nghệ thuật về con người trong sáng tác của Nguyễn Khải thời đổi mới ............................................................... 17 1.1. Quan niệm nghệ thuật về con người ...................................................... 17 1.2. Quan niệm nghệ thuật về con người của Nguyễn Khải thời đổi mới .... 20 Chương 2. Những khám phá về con người trong tiểu thuyết Vòng sóng đến vô cùng; Điều tra về một cái chết; Một cõi nhân gian bé tí............................................ 26 2.1. Con người có niềm tin mãnh liệt vào lí tưởng ...................................... 26 2.2. Con người niềm tin bị phản bội............................................................. 37 2.3. Con người chọn nhầm đường................................................................ 50 Chương 3. Nghệ thuật thể hiện con người trong tiểu thuyết Nguyễn Khải ................................................................................ 57 3.1. Nghệ thuật trần thuật, miêu tả ............................................................... 59 3.1.1. Nghệ thuật miêu tả ngoại hình, tính cách nhân vật ........................ 59 8 3.1.2. Nghệ thuật phân tích tâm lí ............................................................ 69 3.2. Ngôn ngữ, giọng điệu........................................................................... 80 3.2.1. Ngôn ngữ nhân vật ......................................................................... 80 3.2.2. Giọng điệu trần thuật ...................................................................... 97 KẾT LUẬN ................................................................................................. 105 TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................... 109 9 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Nguyễn Khải là một tác gia tiêu biểu của nền văn xuôi Việt Nam hiện đại sau 1945. Bám sát từng bước đi của đời sống với ý thức là “người thư kí trung thành của thời đại”, ngòi bút hiện thực đặc sắc Nguyễn Khải đã mang đến cho người đọc những trang văn vừa nồng đậm hơi thở cuộc sống vừa nặng trĩu suy tư trách nhiệm trước bao vấn đề cơ bản của đất nước và con người đương thời. Mỗi tác phẩm của ông là một cách lí giải bằng nghệ thuật một vấn đề xã hội nhất định, một phát hiện những khía cạnh của con người thời đại. Khám phá về con người là nét hết sức độc đáo trong sự tìm tòi của Nguyễn Khải thời kì đổi mới. So với những nhà văn cùng thời như Nguyễn Minh Châu, Nguyên Ngọc, Nguyễn Huy Thiệp, Ma Văn Kháng… Nguyễn Khải nổi lên với một phong cách sáng tác độc đáo, góp phần mở ra khuynh hướng văn xuôi chính luận, triết luận trong văn học Việt Nam đương đại. Thuộc thế hệ những nhà văn cách mạng trưởng thành từ cuộc kháng chiến chống Pháp, là người chiến sĩ cầm bút, Nguyễn Khải suốt đời gắn bó với sự nghiệp của Đảng, của dân tộc. Cuộc cách mạng giải phóng dân tộc và cách mạng xã hội chủ nghĩa đã tạo nên sự nghiệp, nuôi dưỡng tài năng và phong cách của nhà văn. Có thể nói Nguyễn Khải là một nhà văn tài năng, ông thường có mặt ở vị trí hàng đầu của đời sống văn học. Sáng tác của ông gồm nhiều thể loại: tiểu thuyết, truyện ngắn, truyện vừa, bút kí, kịch, tản văn… và dường như ở thể loại nào ông cũng được đông đảo bạn đọc hào hứng đón nhận. Ông là nhà văn đã bước vào trái tim độc giả và ở lại bằng những tác phẩm đề cập đến nhiều vấn đề được xã hội quan tâm trong cuộc sống hôm nay, có thể dự báo điều gì đó cho mai sau và từ tác phẩm luôn bật lên những ý nghĩa nhân sinh 10 sâu sắc. Vương Trí Nhàn khẳng định: “Suốt từ năm 1957 đến nay, luôn luôn ông thuộc loại những cây bút dẫn đầu trong đời sống văn học. (...) Và muốn hiểu con người thời đại, với tất cả những cái hay cái dở của họ, nhất là muốn hiểu cách nghĩ của họ, đời sống tinh thần của họ, phải đọc Nguyễn Khải” [58]. 1.2. Sự nghiệp văn học của ông đã được Nhà nước ta ghi nhận và trao tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh. Ngoài giải thưởng cao quý này ông còn nhận được nhiều giải thưởng có ý nghĩa khác như: Giải tác phẩm xuất sắc của Hội văn nghệ Việt Nam (năm 1953), hai Giải thưởng văn xuôi của Hội nhà văn Việt Nam (vào các năm 1982 và 1998), Giải thưởng ASEAN (năm 2000). Tài năng nhiều mặt của Nguyễn Khải đã được khẳng định qua thời gian và được kết tinh qua số lượng khá lớn những sáng tác ông để lại cho đời. Trong đó không ít những tác phẩm có giá trị tư tưởng và nghệ thuật đặc sắc. Ở đây, trong phạm vi hướng nghiên cứu của đề tài chỉ xin tập trung điểm lại các ý kiến bàn luận về con người trong các sáng tác của ông. Trong bài viết Nguyễn Khải, nhà nghiên cứu Phan Cự Đệ cho rằng: “Sợi chỉ đỏ quán xuyến tác phẩm Nguyễn Khải trước năm 1965 là vấn đề: làm thế nào để con người được giải phóng, làm thế nào để con người được tự do và sống hạnh phúc?”. Trong bài Vài đặc điểm phong cách nghệ thuật Nguyễn Khải [69, tr.87- 88], tác giả Đoàn Trọng Huy đã khẳng định đặc điểm của nhân vật Nguyễn Khải là loại nhân vật hiện thực. Theo Đoàn Trọng Huy, con người trong tác phẩm của Nguyễn Khải thường hiện ra với bộ mặt chân thật. Nguyễn Khải thường khảo sát và lấy tư liệu từ những con người thật ngoài đời. Những điển hình nhân vật được nhào nặn nên từ chất liệu của một vài nguyên mẫu nào đó trong cuộc sống. Nhà văn không có nhân vật hoàn toàn là sản phẩm của trí tưởng tượng. Nhân vật của Nguyễn Khải không bị lí tưởng hoá đồng thời cũng 11 không bị bôi nhọ quá đáng. Nhận xét này của Đoàn Trọng Huy đã khái quát được đặc điểm cơ bản nhất làm nên thế giới nhân vật Nguyễn Khải. Quan điểm của tác giả Bích Thu trong một bài viết nghiên cứu về truyện ngắn Nguyễn Khải ở góc độ thi pháp [69, tr.123], cũng đồng nhất với một số nhà nghiên cứu khác ở chỗ cho rằng Nguyễn Khải không chủ trương xây dựng tính cách, hình tượng khách quan của nhân vật. Trong khi đi khắc hoạ tính cách nhân vật ông thường thiên về xây dựng ý kiến của nhân vật về bản thân và về thế giới. Tác giả Nguyễn Thị Bình, trong nhiều công trình nghiên cứu về Nguyễn Khải cũng đã đưa ra những nhận xét rất lí thú và sâu sắc về đặc điểm nhân vật trong sáng tác Nguyễn Khải. Chẳng hạn như Nguyễn Khải thường gửi gắm trong các nhân vật yêu quý của ông những phát ngôn về niềm khát vọng khôn cùng và những lí tưởng cao cả. Các nhân vật trong tác phẩm Nguyễn Khải ở giai đoạn sáng tác trước 1975 nhìn chung không phải loại đơn giản hay phiến diện nhưng phải đến giai đoạn sau này, ông mới dành toàn bộ sự chú ý vào con người, lấy việc khám phá con người làm mục đích trung tâm. Nguyễn Thị Bình cũng khẳng định trí tuệ là phẩm chất hàng đầu của các nhân vật tâm đắc của Nguyễn Khải. Đọc bài viết Cảm nhận về con người trong sáng tác của Nguyễn Khải những năm gần đây của Nguyễn Thị Huệ đăng trên tạp chí Diễn đàn văn nghệ Việt Nam, tháng 10/1999, ta thấy tác giả bài viết đã có những tìm tòi phát hiện đánh giá về sự thể hiện con người trong sáng tác Nguyễn Khải. Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Thị Huệ, Nguyễn Khải đã miêu tả, khám phá con người trong mối quan hệ với thời gian, nhìn con người trong tương quan với sự nghiệp, nghiên cứu con người trong mối quan hệ giữa các thế hệ lịch sử. Đây là một hướng đào sâu, một cách tiếp cận mới của Nguyễn Khải. Đặc biệt, do sự chuyển hướng của quan niệm nghệ thuật về con người nên 12 trong các sáng tác của ông từ đầu những năm 80, bên cạnh con người với tư cách lịch sử, đã xuất hiện con người với tư cách cá nhân. Tác giả Nguyễn Thị Huệ viết: “Khẳng định vị trí cá nhân, không hoà tan cái “tôi” trong cái “ta”, nhiệt tình cổ vũ cho giá trị cá nhân… là hứng thú nổi bật trong sự nghiên cứu, khám phá và thể hiện con người của ngòi bút Nguyễn Khải” [69, tr.145]. Qua những nghiên cứu của mình, Nguyễn Thị Huệ cũng rút ra nhận xét cho rằng con người trong quan niệm của Nguyễn Khải luôn luôn đặt trước tình thế lựa chọn. Trong số những bài viết, công trình nghiên cứu chuyên sâu về nhân vật của Nguyễn Khải, đáng kể có Thế giới nhân vật Nguyễn Khải trong cảm hứng nghiên cứu phân tích - Đào Thuỷ Nguyên, Tạp chí Văn học số 11/2001 và Thế giới nhân vật trong tiểu thuyết Nguyễn Khải - Nguyễn Thị Kỳ, chuyên luận, Nhà xuất bản Văn hoá Sài Gòn, 2009. Trong bài viết của mình, tác giả Đào Thuỷ Nguyên đã đề cập tới thế giới nhân vật Nguyễn Khải trong mối tương quan với cảm hứng sáng tác. Trên cơ sở đó, tác giả đã khái quát các loại nhân vật trong sáng tác của Nguyễn Khải một cách hệ thống, thể hiện khả năng nghiên cứu sâu rộng và năng lực tư duy sâu sắc. Theo Đào Thuỷ Nguyên, thế giới nhân vật Nguyễn Khải gồm có: “Nhân vật tư tưởng - Con người trong thời gian và lịch sử Con người trong các khả năng chọn lựa và thích ứng - Con người trong quan hệ gia đình - Con người trong mâu thuẫn và tiếp nối giữa các thế hệ” [69, tr.157]. Trong khuôn khổ của một chuyên luận, Nguyễn Thị Kỳ trình bày những nghiên cứu công phu của mình về thế giới nhân vật trong tiểu thuyết Nguyễn Khải. Tác giả cũng đưa ra những kiến giải về con người - nhân vật, con người - tác giả và bước đầu tìm hiểu về nghệ thuật xây dựng nhân vật Nguyễn Khải. Ở phương diện này, Nguyễn Thị Kỳ tập trung làm rõ hai vấn 13 đề: nghệ thuật miêu tả nhân vật và giọng điệu lời văn nghệ thuật trong tiểu thuyết Nguyễn Khải. Qua hơn hai trăm trang sách, tác giả chuyên luận đã gửi tới người đọc một thông điệp: “Trong hành trình khám phá bí mật của sự sống, Nguyễn Khải đã xây dựng nên một thế giới nhân vật đa sắc, đa thanh, lấp lánh cát bụi phận người. Thời gian của đời Nguyễn Mạnh Khải đã khép lại nhưng thế giới nhân vật của nhà văn Nguyễn Khải còn đấy, đồng hành với chúng ta trong cái hôm nay” [44, tr.211]. Dù ở vào những thời điểm khác nhau và xuất phát ở những góc độ không giống nhau nhưng nhìn chung các học giả đều gặp nhau trong cách đánh giá chung khái quát. Đó là, Nguyễn khải là nhà văn có nhiều đóng góp cho văn học đương đại. Tác phẩm của ông phản ánh một cách kịp thời, sâu sắc hiện thực lịch sử cũng như đời sống tinh thần của con người thời đại. Văn của ông luôn hấp dẫn, mới mẻ, độc đáo. Các tác phẩm của ông không chỉ đánh dấu những bước đi của đời sống hiện thực mà còn của cả những tìm tòi trăn trở của nhà văn trên con đường sáng tạo. Nguyễn Khải là nhà văn của thời sự, của tâm lí nhân vật, ông đã tạo dựng nhiều loại nhân vật của nhiều thời khắc. Thế giới nhân vật Nguyễn Khải rất phong phú, đa dạng phản ánh quan niệm nghệ thuật về con người của nhà văn qua từng giai đoạn sáng tác. Thời kì đất nước tiến hành đổi mới từ năm 1986, đặc biệt là sự xất hiện của nền kinh tế thị trường kéo theo nhiều sự thay đổi về các quan hệ xã hội và ngay cả trong quan niệm về cuộc sống của con người Nguyễn Khải có dịp đến với nhiều miền đất lạ ở Miền Nam sau giải phóng. Thời thế đem đến cho ông những cách nhìn mới lạ, như là sự tự phát hiện lại mình. Ông viết: “Vẫn đất nước mình mà thêm một bước đi là một bước lạ. Vẫn là con người Việt Nam mình mà gặp thêm một người lại tuồng như buộc mình phải hiểu lại một chút ít về con người” [40, tr.206]. Ông đã cho ra đời các tác 14 phẩm: Điều tra về một cái chết (1986); Vòng sóng đến vô cùng (1987); Một cõi nhân gian bé tí (1989) chứa đựng nhiều suy nghĩ về con người, kiếp nhân sinh và thời cuộc. Rất tiếc những tác phẩm này còn chưa được chú ý nghiên cứu. Trên cơ sở kế thừa, tiếp thu ý kiến của những nhà nghiên cứu đi trước đặc biệt qua ba tiểu thuyết nói trên của Nguyễn Khải chúng tôi mong muốn trình bày cảm nhận của mình về con người trong thế giới nhân vật vô cùng đa dạng và phong phú của ông. Qua đề tài nghiên cứu này, chúng tôi hi vọng đóng góp một phần nhỏ tìm hiểu những khám phá về con người của một cây bút trí tuệ, đóng góp vào sự đổi mới văn học Việt Nam đương đại. 2. Mục đích nghiên cứu Luận văn hướng tới mục đích nghiên cứu tìm hiểu về con người trong tiểu thuyết: Điều tra về một cái chết; Vòng sóng đến vô cùng; Một cõi nhân gian bé tí, nhằm xác định nét độc đáo trong sự khám phá về con người và nghệ thuật xây dựng hình tượng con người trong sáng tác của Nguyễn Khải. Đồng thời luận văn cũng hướng tới chỉ ra quá trình chuyển biến về tư tưởng và nghệ thuật trong phong cách sáng tác của nhà văn trên bình diện khắc họa nhân vật - con người trong tác phẩm. Qua đó góp phần khẳng định vị trí, vai trò và sự đổi mới của ngòi bút Nguyễn Khải trong nền văn học dân tộc. 3. Nhiệm vụ nghiên cứu Nhiệm vụ của luận văn là: Làm rõ quan niệm nghệ thuật về con người của Nguyễn Khải thể hiện trong tác phẩm, bởi điều này chi phối việc lựa chọn nhân vật, cách thể hiện nhân vật của tác giả. Phân tích thế giới nhân vật, đặc biệt tập trung làm rõ các khía cạnh hình tượng con người trong tiểu thuyết của Nguyễn Khải. 15 Tìm hiểu nghệ thuật xây dựng nhân vật, điểm mạnh và chưa mạnh trong nghệ thuật xây dựng nhân vật - con người trong tác phẩm của Nguyễn Khải. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Luận văn đi sâu nghiên cứu về con người trong tiểu thuyết của Nguyễn Khải: Điều tra về một cái chết; Vòng sóng đến vô cùng; Một cõi nhân gian bé tí. Trong trường hợp cần thiết luận văn cũng sử dụng các sáng tác khác của nhà văn và các nhà văn cùng thời để làm rõ các luận điểm. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Thực hiện đề tài này, luận văn tập trung nghiên cứu các vấn đề lí luận về đối tượng của văn học, về nghệ thuật xây dựng hình tượng con người trong tiểu thuyết. Đặc biệt luận văn khảo sát ba tiểu thuyết: Điều tra về một cái chết (1986); Vòng sóng đến vô cùng (1987); Một cõi nhân gian bé tí (1989) cùng một số sáng tác khác của nhà văn khi cần thiết. 5. Phương pháp nghiên cứu Để có thể tìm hiểu những khám phá về con người trong tiểu thuyết của Nguyễn Khải và nghệ thuật xây dựng nhân vật của ông, chúng tôi vận dụng kết hợp các phương pháp và thủ pháp nghiên cứu sau: Phương pháp nghiên cứu tác phẩm văn học. Phương pháp phân tích, đối chiếu – so sánh Phương pháp phân tích theo hướng thi pháp học, tự sự học. 6. Dự kiến đóng góp của luận văn Khảo sát hình tượng con người trong tiểu thuyết của Nguyễn Khải và các yếu tố nghệ thuật có liên quan, luận văn hướng tới làm rõ nét những khám phá của nhà văn về các phương diện đa dạng và phức tạp của đời sống tinh thần con người, nét đặc sắc trong bút pháp xây dựng hình tượng con người 16 trong tác phẩm của Nguyễn Khải. Từ đó góp phần khẳng định tài năng và đóng góp to lớn của ông cho nền văn học nước nhà. 7. Cấu trúc nội dung của luận văn Ngoài phần mở đầu, phần kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm ba chương: Chương 1. Con người và quan niệm nghệ thuật về con người trong sáng tác của Nguyễn Khải thời đổi mới. Chương 2. Những khám phá về con người trong tiểu thuyết Vòng sóng đến vô cùng; Điều tra về một cái chết; Một cõi nhân gian bé tí. Chương 3. Nghệ thuật thể hiện con người trong tiểu thuyết Nguyễn Khải. 17 NỘI DUNG CHƯƠNG 1. CON NGƯỜI VÀ QUAN NIỆM NGHỆ THUẬT VỀ CON NGƯỜI TRONG SÁNG TÁC CỦA NGUYỄN KHẢI THỜI ĐỔI MỚI 1.1. Quan niệm nghệ thuật về con người Con người và cuộc sống của con người là đối tượng nghiên cứu của nhiều môn khoa học, nghệ thuật. Nhưng riêng lĩnh vực văn học con người được khám phá bằng con đường riêng, cách riêng của văn học. Bằng ngôn ngữ, văn học đã mô tả một cách linh diệu nhất những biến thái tinh vi trong đời sống tâm hồn, tình cảm của con người, văn học lấy con người là đối tượng phản ánh, nghiên cứu. Hiểu được con người với thế giới bên trong của nó là cái đích đi tới của văn học. Viết về con người những tiểu vũ trụ tiềm ẩn biết bao điều bí mật, để hiểu tận đáy sâu tâm hồn con người là một thách thức đối với người cầm bút. Thi pháp học hiện đại cho rằng quan niệm nghệ thuật về con người là sự lí giải, cắt nghĩa, sự cảm thấy con người đã được hóa thân thành các nguyên tắc, phương tiện, biện pháp hình thức thể hiện con người trong văn học, tạo nên giá trị nghệ thuật và thẩm mĩ cho các hình tượng nhân vật. M.Gorki cho rằng: “Văn học là nhân học”, có nghĩa là văn học lấy con người làm đối tượng phản ánh, nghiên cứu chủ yếu. Mục tiêu của văn học là khám phá thể hiện con người với thế giới bên trong của nó. Lịch sử văn học là lịch sử khám phá tâm hồn con người và sự khám phá ấy là không có giới hạn. Trong Từ điển thuật ngữ Văn học, nhóm tác giả Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi... cho rằng để tái hiện cuộc sống con người, nhà văn phải hiểu cách họ giao tiếp với nhau, với thế giới và với bản thân, hiểu cách họ sống, hành động, suy nghĩ, điều họ quan tâm và không quan tâm trong cuộc đời. Tổng hợp tất cả mọi điều đó tạo nên mô hình nghệ thuật về thế giới và con người mà từ đó tác giả khắc họa hình tượng của những con người và 18 số phận cụ thể, tổ chức quan hệ của các nhân vật, giải quyết xung đột, xây dựng kết cấu tác phẩm. “Quan niệm nghệ thuật thể hiện cái giới hạn tối đa trong cách hiểu thế giới và con người của một hệ thống nghệ thuật, thể hiện khả năng, phạm vi, mức độ chiếm lĩnh đời sống của nó” [17, tr.274]. Theo Trần Đình Sử tầm vóc của một nền văn học thể hiện ở cách đặt vấn đề về con người. Nghệ thuật cổ đại Hy Lạp, nghệ thuật Phục hưng, nghệ thuật của chủ nghĩa lãng mạn và chủ nghĩa hiện thực cho ta thấy rõ điều đó. Con người trong văn học thực chất là sự cắt nghĩa và quan niệm về con người được thể hiện bằng hình tượng nghệ thuật, trong các bình diện con người được miêu tả, trong tương quan với không gian thời gian và trong các nguyên tắc miêu tả tính cách, tâm lí... Người ta gọi đó là quan niệm nghệ thuật về con người. Các quan niệm này ở các nhà văn có tầm cỡ thường khác nhau rõ rệt, nhưng trong từng thập kỉ văn học giữa chúng lại có cái chung, đánh dấu trình độ chiếm lĩnh con người của từng thời kì. Nhân vật là sản phẩm tinh thần của nhà văn. Do đó, để hiểu nhân vật phải tìm hiểu cha đẻ tinh thần của nó. Nhà văn sáng tạo ra nhân vật là để khái quát quy luật về đời sống con người và bộc lộ quan niệm của mình về những con người xã hội. Cho nên việc quan trọng khi tìm hiểu nhà văn để phân tích nhân vật chính là tìm hiểu quan niệm nghệ thuật của nhà văn đó về con người. Quan niệm nghệ thuật về con người của nhà văn là nhân tố quy định trực tiếp tới nhân vật. Hiểu được quan niệm nghệ thuật về con người của một tác giả, người nghiên cứu phê bình văn học sẽ có cơ sở để tìm hiểu một thành phần cơ bản trong nội dung hình tượng, lí giải được bản chất của nhân vật. Những nhân vật của Nam Cao thường có ngoại hình xấu, thô kệch, có lẽ bởi quan niệm của nhà văn muốn thể hiện những gì là tự nhiên, bản thể, bộ mặt thật trần trụi của hiện thực cuộc sống. Sáng tác của Nguyễn Tuân thường hướng tới xây dựng những nhân vật tài hoa như Huấn Cao (Chữ người tử tù), 19 con người có gốc rễ văn hóa như cụ Sáu (Những chiếc ấm đất), cụ Ấm (Chén trà trong sương sớm) là do quan niệm tôn thờ “cái đẹp” của nhà văn tài hoa họ Nguyễn. Vẻ đẹp của nhân vật trong các sáng tác của Nguyễn Tuân là vẻ đẹp kết tinh truyền thống văn hóa được dồn tụ vào những nhân vật nho sĩ ưu thời mẫn thế, tinh tế trong ứng xử và lịch lãm trong cách sống. Quan niệm nghệ thuật về con người “chính là hạt nhân của tư duy nghệ thuật, thước đo trình độ chiếm lĩnh hiện thực đời sống của một tác phẩm, một tác giả, một trào lưu hay một thời đại văn học” [7, tr.65]. Quan niệm nghệ thuật về thế giới và con người không chỉ là cơ sở để tìm hiểu nội dung tác phẩm hay bản chất của một kiểu nhân vật mà còn là căn cứ để nghiên cứu sự phát triển, tiến hóa của văn học. Lịch sử văn học, nhìn theo một góc độ nào đó là lịch sử của những quan niệm nghệ thuật khác nhau về con người. Trong quá khứ, sáng tác của những nhà văn lớn như Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương, Đoàn Thị Điểm... đã góp phần đổi mới quan niệm nghệ thuật về con người trong giai đoạn trước đó. Các nhân vật Thúy Kiều, người chinh phụ, người phụ nữ “Cố đấm ăn xôi, xôi lại hẩm” (thơ Hồ Xuân Hương) thể hiện quan niệm về con người tự nhiên, luôn luôn khao khát hạnh phúc đời thường. Đối với mỗi nhà văn, sự biến đổi trong quan niệm nghệ thuật về con người sẽ ảnh hưởng tới tư tưởng sáng tác và phong cách sáng tác của họ, đặc biệt là thể hiện rất rõ trong các kiểu nhân vật mà họ miêu tả. Điều này được bộc lộ ở một số tác giả của văn học Việt Nam thời kì đổi mới như Nguyễn Minh Châu, Nguyễn Khải, Ma Văn Kháng, Tô Hoài... Nguyên nhân dẫn tới sự vận động trong quan niệm nghệ thuật về con người của văn học nói chung, của nhà văn nói riêng là do tác động của các yếu tố như thời đại, đặc tính của nền văn học đương thời và cá tính sáng tạo 20 của nhà văn. Cũng cần thấy rằng quan niệm về con người là cốt lõi tư tưởng của một nhà văn, “là thước đo sự tiến bộ nghệ thuật từ xưa tới nay” [59]. Văn học càng đi sâu vào khám phá con người thì càng thể hiện tầm nhân văn cao cả. 1.2. Quan niệm nghệ thuật về con người của Nguyễn Khải thời đổi mới Sau 1986, trong không khí dân chủ đổi mới, những quy luật thời bình thay thế quy luật thời chiến chi phối văn học. Sự thức tỉnh ý thức cá nhân diễn ra mạnh mẽ tác động đến mọi phương diện của hoạt động sáng tác, trong đó có quan niệm nghệ thuật về con người. Được soi sáng bởi tư tưởng của Đảng trong thời kì đổi mới từ 1986, các nhà văn đã thật sự quan tâm đến con người với tư cách cá nhân, bản thể, khám phá số phận con người trên bình diện ý thức về thân phận đầy nhân bản. Nguyễn Minh Châu - “Người mở đường đầy tinh anh” khẳng định sứ mạng của nhà văn là “làm công việc giống như kẻ nâng giấc cho những người cùng đường tuyệt lộ bị cái ác hoặc số phận đen đủi dồn con người ta đến chân tường, những con người cả tâm hồn và thể xác bị hắt hủi và đọa đầy đến ê chề, hoàn toàn mất hết lòng tin vào con người và cuộc đời, nhà văn tồn tại trên đời để bênh vực cho những con người không còn có ai để bênh vực” [7, tr.70]. Sau năm 1986, Nguyễn Khải cũng bắt đầu có được cái nhìn phong phú, linh hoạt, thâm trầm hơn về con người. Con người bắt đầu được nhà văn khám phá miêu tả trong tương quan với những bình diện khác nhau của đời sống: thời gian, lịch sử, đạo đức xã hội, nhân cách cá nhân... Nguyễn Khải nhìn cuộc sống trong tính nhiều mặt, toàn vẹn hơn. Nhân vật trong các sáng tác của ông được đặt trong nhiều chiều. Đó là con người của đời sống riêng tư, của xã hội, thời thế, con người phải trải qua thử thách của đời thường, đứng trước sự lựa chọn để thích ứng, con người của niềm tin.