Tài liệu Cơ cấu thu ngân sách nhà nước theo hướng thu ngân sách nhà nước bền vững ở việt nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TÀI CHÍNH HỌC VIỆN TÀI CHÍNH ----------------- VŨ THỊ TÂM THU CƠ CẤU THU NGÂN SÁCH NHÀ NƯỚC THEO HƯỚNG THU NGÂN SÁCH NHÀ NƯỚC BỀN VỮNG Ở VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Hà Nội - 2022 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TÀI CHÍNH HỌC VIỆN TÀI CHÍNH ----------------- VŨ THỊ TÂM THU CƠ CẤU THU NGÂN SÁCH NHÀ NƯỚC THEO HƯỚNG THU NGÂN SÁCH NHÀ NƯỚC BỀN VỮNG Ở VIỆT NAM Chuyên ngành Mã số : TÀI CHÍNH - NGÂN HÀNG : 9.34.02.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS, TS. VƯƠNG THỊ THU HIỀN 2. TS. NGUYỄN CẢNH HIỆP Hà Nội - 2022 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực và có nguồn gốc rõ ràng. NGHIÊN CỨU SINH Vũ Thị Tâm Thu MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT DANH MỤC CÁC BẢNG VÀ HÌNH MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨUCÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN..................................................................................................... 7 1.1. TỔNG QUAN NHỮNG NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ............................................................................................................................... 7 1.1.1. Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài .................................................................... 7 1.1.2. Tình hình nghiên cứu trong nước ..................................................................... 15 1.2. NHẬN XÉT CHUNG VỀ KẾT QUẢ CÁC CÔNG TRÌNH Đà NGHIÊN CỨU 23 1.2.1. Những kết quả đạt được mà luận án sẽ kế thừa ................................................. 23 1.2.2. Những khoảng trống cần tiếp tục nghiên cứu ................................................... 24 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 .......................................................................................... 26 CHƯƠNG 2: LÝ LUẬN VỀ CƠ CẤU THU NGÂN SÁCH NHÀ NƯỚC THEO HƯỚNG THU NGÂN SÁCH NHÀ NƯỚC BỀN VỮNG ...................................... 27 2.1. THU NGÂN SÁCH NHÀ NƯỚC VÀ THU NGÂN SÁCH NHÀ NƯỚCBỀN VỮNG ....................................................................................................................... 27 2.1.1. Thu ngân sách nhà nước ................................................................................... 27 2.1.2. Thu ngân sách nhà nước bền vững ................................................................... 33 2.2. CƠ CẤU THU NGÂN SÁCH NHÀ NƯỚC THEO HƯỚNG THU NGÂN SÁCH NHÀ NƯỚC BỀN VỮNG ......................................................................................... 36 2.2.1. Khái niệm cơ cấu thu ngân sách nhà nước theo hướng thu ngân sách nhà nước bền vững .................................................................................................................... 36 2.2.2. Nội dung cơ cấu thu ngân sách nhà nước theo hướng thu ngân sách nhà nước bền vững .................................................................................................................... 37 2.2.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến cơ cấu thu ngân sách nhà nước theo hướng thu ngân sách nhà nước bền vững ............................................................................................. 39 2.2.4. Các tiêu chí đánh giá cơ cấu thu ngân sách nhà nước theo hướng thu ngân sách nhà nước bền vững .................................................................................................... 47 2.3. KINH NGHIỆM QUỐC TẾ VỀ THIẾT LẬP CƠ CẤU THU NGÂN SÁCH THEO HƯỚNG THU NGÂN SÁCH NHÀ NƯỚC BỀN VỮNG VÀ BÀI HỌC CHO VIỆT NAM ............................................................................................................... 56 2.3.1. Kinh nghiệm quốc tế về thiết lập cơ cấu thu ngân sách theo hướng thu ngân sách nhà nước bền vững .................................................................................................... 56 2.3.2. Bài học kinh nghiệm cho Việt Nam .................................................................. 66 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 .......................................................................................... 68 CHƯƠNG 3: THỰC TRẠNG CƠ CẤU THU NGÂN SÁCH THEO HƯỚNG THU NGÂN SÁCH NHÀ NƯỚC BỀN VỮNG Ở VIỆT NAM ............................. 69 3.1. KHÁI QUÁT TÌNH HÌNH KINH TẾ - Xà HỘI VÀ THU NGÂN SÁCH NHÀ NƯỚC Ở VIỆT NAM................................................................................................ 69 3.1.1. Khái quát tình hình kinh tế - xã hội giai đoạn 2011 – 2020............................... 69 3.1.2. Tình hình thu ngân sách nhà nước ở Việt Nam ................................................. 72 3.2. THỰC TRẠNG CƠ CẤU THU NGÂN SÁCH NHÀ NƯỚC THEO HƯỚNG THU NGÂN SÁCH NHÀ NƯỚC BỀN VỮNG GIAI ĐOẠN 2011 – 2020 ............... 79 3.2.1. Thực trạng cơ cấu thu ngân sách nhà nước theo nguồn hình thành ................... 79 3.2.2. Thực trạng cơ cấu thu ngân sách nhà nước theo khu vực kinh tế ...................... 86 3.2.3. Thực trạng cơ cấu thu ngân sách nhà nước theo nội dung kinh tế ..................... 93 3.3. ĐÁNH GIÁ THỰC TRẠNG CƠ CẤU THU NGÂN SÁCH THEO HƯỚNG THU NGÂN SÁCH NHÀ NƯỚC BỀN VỮNG Ở VIỆT NAM ........................................ 108 3.3.1. Những kết quả đạt được ................................................................................. 108 3.3.2. Những hạn chế ............................................................................................... 111 3.3.3. Nguyên nhân của những hạn chế .................................................................... 115 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 ........................................................................................ 119 CHƯƠNG 4: HOÀN THIỆN CƠ CẤU THU NGÂN SÁCH NHÀ NƯỚC THEO HƯỚNG THU NGÂN SÁCH NHÀ NƯỚC BỀN VỮNG Ở VIỆT NAM............ 120 4.1. BỐI CẢNH KINH TẾ - Xà HỘI VÀ NHỮNG CƠ HỘI, THÁCH THỨC ĐỐI VỚI CƠ CẤU THU NGÂN SÁCH Ở VIỆT NAM ĐẾN NĂM 2030 ...................... 120 4.1.1. Bối cảnh kinh tế - xã hội ................................................................................ 120 4.1.2. Những cơ hội, thách thức đối với cơ cấu thu ngân sách ở Việt Nam ............... 125 4.2. MỤC TIÊU, QUAN ĐIỂM VÀ ĐỊNH HƯỚNG HOÀN THIỆN CƠ CẤU THU NGÂN SÁCH NHÀ NƯỚC ĐẾN NĂM 2030 ......................................................... 130 4.2.1. Mục tiêu hoàn thiện cơ cấu thu ngân sách nhà nước giai đoạn 2021 - 2030 .... 130 4.2.2. Quan điểm hoàn thiện cơ cấu thu ngân sách nhà nước giai đoạn 2021 - 2030 . 132 4.2.3. Định hướng hoàn thiện cơ cấu thu ngân sách nhà nước ở Việt Nam ............... 134 4.3. GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN CƠ CẤU THU NGÂN SÁCH NHÀ NƯỚC THEO HƯỜNG THU NGÂN SÁCH NHÀ NƯỚC BỀN VỮNG ĐẾN NĂM 2030............ 135 4.3.1. Các giải pháp theo phân loại cơ cấu thu ngân sách nhà nước .......................... 135 4.3.2. Các giải pháp về quản lý thu ngân sách nhà nước ........................................... 158 4.3.3. Các giải pháp điều kiện .................................................................................. 162 KẾT LUẬN CHƯƠNG 4 ........................................................................................ 166 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 167 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................... i PHỤ LỤC 1: ĐÁNH GIÁ TÁC ĐỘNG CỦA CÁC NHÂN TỐ TỚI CƠ CẤU THU NỘI ĐỊA................................................................................................................... viii PHỤ LỤC 2: ĐÁNH GIÁ TÁC ĐỘNG CỦA CƠ CẤU VỐN ĐẦU TƯ Xà HỘI ĐẾN THU NGÂN SÁCH TỪ CÁC KHU VỰC KINH TẾ................................................ xiii PHỤ LỤC 3: TỔNG HỢP SỐ LIỆU PHỤC VỤ CHO MÔ HÌNH NGHIÊN CỨU (1), (2), (3) ...................................................................................................................... xvi PHỤ LỤC 4: TỔNG HỢP SỐ LIỆU PHỤC VỤ CHO MÔ HÌNH NGHIÊN CỨU (4)xvii PHỤ LỤC 5: KẾT QUẢ ƯỚC LƯỢNG MÔ HÌNH (1) .......................................... xviii PHỤ LỤC 6: CÁC KIỂM ĐỊNH ĐÁNH GIÁ MÔ HÌNH (1) ................................... xix PHỤ LỤC 7: KẾT QUẢ ƯỚC LƯỢNG MÔ HÌNH (2) ............................................. xx PHỤ LỤC 8: CÁC KIỂM ĐỊNH ĐÁNH GIÁ MÔ HÌNH (2) ................................... xxi PHỤ LỤC 9: KẾT QUẢ ƯỚC LƯỢNG MÔ HÌNH (3) ........................................... xxii PHỤ LỤC 10: CÁC KIỂM ĐỊNH ĐÁNH GIÁ MÔ HÌNH (3) ............................... xxiii PHỤ LỤC 11: KẾT QUẢ ƯỚC LƯỢNG MÔ HÌNH (4) ........................................ xxiv PHỤ LỤC 12: CÁC KIỂM ĐỊNH ĐÁNH GIÁ MÔ HÌNH (4) ................................ xxv PHỤ LỤC 13: THU NGÂN SÁCH NHÀ NƯỚC THEO NỘI DUNG KINH TẾ GIAI ĐOẠN 2011 – 2020 ................................................................................................ xxvi DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt ADB Tiếng Anh Asian Development Bank Tiếng Việt Ngân hàng Phát triển châu Á BVMT Bảo vệ môi trường CQT Cơ quan thu DN Doanh nghiệp DNNN Doanh nghiệp nhà nước FDI GDP GFS Foreign Direct Investment Gross Domestic Product Tổng sản phẩm trong nước Government Financial Statistics System ILO IMF Hệ thống Thống kê tài chính chính phủ Giá trị gia tăng GTGT ICOR Vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài Increment Capital – Output Ratio International Labour Conference International Monetary Fund Hệ số hiệu quả sử dụng vốn đầu tư Tổ chức Lao động Quốc tế Quỹ Tiền tệ quốc tế NK Nhập khẩu NSNN Ngân sách nhà nước NCS Nghiên cứu sinh The Organization for OECD Economic Co-operation Tổ chức Hợp tác và phát triển kinh tế and Development SXKD Sản xuất kinh doanh TSCĐ Tài sản cố định TNCN Thu nhập cá nhân TNDN Thu nhập doanh nghiệp TTHC Thủ tục hành chính TTĐB Tiêu thụ đặc biệt XK Xuất khẩu XNK Xuất nhập khẩu DANH MỤC CÁC BẢNG VÀ HÌNH Bảng 2.1. Tỷ trọng thu thuế GTGT so với GDP ở một số nước EU (%) .................. 57 Bảng 3.1. Các Luật thuế, phí và lệ phí hiện hành .................................................... 74 Biểu đồ 3.1. Tăng trưởng kinh tế và GDP bình quân đầu người của Việt Nam ........ 69 Biểu đồ 3.2. Cơ cấu các ngành kinh tế trong GDP của Việt Nam ............................ 70 Biểu đồ 3.3. Cơ cấu vốn đầu tư toàn xã hội theo khu vực kinh tế trong GDP .......... 71 Biểu đồ 3.4. Quy mô thu, chi ngân sách nhà nước................................................... 75 Biểu đồ 3.5. Tốc độ tăng thu, chi NSNN và GDP.................................................... 76 Biểu đồ 3.6. Quy mô thu, chi ngân sách so với GDP ở Việt Nam............................ 77 Biểu đồ 3.7. Quy mô thu/GDP của Việt Nam và các nước ASEAN-9 ..................... 78 Biểu đồ 3.8. Cơ cấu thu ngân sách theo nguồn hình thành....................................... 80 Biểu đồ 3.9. Thu NSNN theo nguồn hình thành ...................................................... 82 Biểu đồ 3.10. Thu thường xuyên, thu không thường xuyên và tỷ trọng ................... 84 Biểu đồ 3.11. Chênh lệch giữa quyết toán thu NSNN và dự toán ............................ 85 Biểu đồ 3.12. Thu NSNN từ ba khu vực kinh tế giai đoạn 2011 – 2020 .................. 86 Biểu đồ 3.13. Cơ cấu thu cân đối NSNN theo khu vực kinh tế ................................ 87 Biểu đồ 3.14. Cơ cấu GDP theo khu vực kinh tế ..................................................... 88 Biểu đồ 3.15. Cơ cấu thu thuế GTGT hàng sản xuất trong nước theo khu vực kinh tế.. 89 Biểu đồ 3.16. Cơ cấu thu thuế tiêu thụ đặc biệt theo khu vực kinh tế ...................... 90 Biểu đồ 3.17. Cơ cấu thu thuế thu nhập doanh nghiệp theo khu vực kinh tế ............ 91 Biểu đồ 3.18. Quy mô và tốc độ tăng thu ngân sách từ thuế, phí và lệ phí ............... 94 Biểu đồ 3.19. Tỷ trọng thu thuế, phí và lệ phí trong tổng thu NSNN và GDP .......... 94 Biểu đồ 3.20. Cơ cấu thuế trực thu, thuế gián thu trong tổng thu NSNN ................. 96 Biểu đồ 3.21. Tốc độ tăng thuế trực thu, thuế gián thu giai đoạn 2011 – 2020......... 96 Biểu đồ 3.22. Tỷ trọng một số sắc thuế trực thu và thuế gián thu chủ yếu ............... 97 trong tổng thu NSNN .............................................................................................. 97 Biểu đồ 3.23. Quy mô và tốc độ tăng thu ngân sách từ thuế TNDN ........................ 98 Biểu đồ 3.24. Tỷ trọng thuế TNDN trong tổng thu NSNN và GDP ......................... 99 Biểu đồ 3.25. Quy mô và tỷ trọng thuế thu nhập cá nhân ...................................... 100 Biểu đồ 3.26. Quy mô và tỷ trọng thuế GTGT ...................................................... 101 Biểu đồ 3.27. Quy mô và tỷ trọng thuế TTĐB ...................................................... 102 Biểu đồ 3.28. Quy mô và tỷ trọng thuế XNK, TTĐB và BVMT hàng nhập khẩu .. 103 Biểu đồ 3.29. Quy mô và tỷ trọng thuế bảo vệ môi trường .................................... 104 Biểu đồ 3.30. Quy mô và tỷ trọng thuế tài nguyên ................................................ 105 Biểu đồ 3.31. Quy mô và tỷ trọng một số khoản thu về tài sản trong tổng thu NSNN ............................................................................................................................. 107 Biểu đồ 3.32. Thu thường xuyên và chi thường xuyên giai đoạn 2011 – 2020 ...... 109 Biểu đồ 3.33. Chi thường xuyên và Thu thường xuyên (không bao gồm thu từ dầu thô và thu khác) giai đoạn 2011 - 2020 ................................................................. 112 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Cơ cấu thu ngân sách nhà nước (NSNN) là yếu tố quan trọng quyết định sự bền vững, an toàn của nền tài chính quốc gia. Điều chỉnh cơ cấu thu ngân sách nhằm duy trì nguồn thu bền vững có tác động không nhỏ trong việc giữ gìn an toàn vĩ mô của nền kinh tế trước những cú sốc trong và ngoài nước. Sự ổn định, hợp lý của cơ cấu thu ngân sách vừa phản ánh sự ổn định và phát triển của thu NSNN, vừa là yếu tố tác động đến sự ổn định kinh tế xã hội. Bởi vậy, cơ cấu thu NSNN theo hướng thu NSNN bền vững là vấn đề lý luận quan trọng luôn cần được nghiên cứu hoàn thiện cùng với quá trình phát triển kinh tế xã hội của mỗi quốc gia. Diễn biến những năm gần đây cho thấy, rất nhiều quốc gia đang phải đối mặt với một số rủi ro tài khóa nhất định, đặc biệt là khi xét từ tầm nhìn trung và dài hạn. Đó là tình trạng thu ngân sách phụ thuộc vào những nguồn thu không ổn định, bội chi ngân sách kéo dài và sự gia tăng liên tục của nợ công. Kinh nghiệm của nhiều nước trên thế giới đã cho thấy sự chậm trễ trong việc nghiên cứu và đưa ra chính sách đúng đắn nhằm thực hiện củng cố tài khóa, đảm bảo sự bền vững của cơ cấu ngân sách nhà nước có thể gây ra nhiều hệ lụy tiêu cực đối với nền kinh tế. Để có thể xây dựng nền tài chính quốc gia phát triển bền vững, điều quan trọng trước hết là phải ổn định tài khóa, đảm bảo thu ngân sách bền vững, dựa vào một cơ cấu thu mà ở đó nguồn thu từ các hoạt động sản xuất - kinh doanh và tiêu dùng trong nước là nền tảng. Các nguồn thu từ hoạt động xuất nhập khẩu và khai thác tài nguyên khoáng sản cần từng bước giảm dần cùng với quá trình toàn cầu hóa và hội nhập kinh tế quốc tế cũng như quá trình thay đổi mô hình tăng trưởng kinh tế. Trong thu nội địa phải đảm bảo cơ cấu hợp lý giữa thu thường xuyên và thu không thường xuyên, giữa thu từ thuế và các khoản thu ngoài thuế, giữa thuế gián thu và thuế trực thu… Cơ cấu thu ngân sách là yếu tố quan trọng nhất quyết định sự bền vững của thu NSNN. Tại Việt Nam, Nghị quyết số 07-NQ/TW ngày 18/11/2016 của Bộ Chính trị đã nêu rõ mục tiêu của điều hành ngân sách nhà nước là: “Cơ cấu lại NSNN và quản lý nợ công theo hướng bảo đảm nền tài chính quốc gia an toàn, bền vững, góp phần ổn định kinh tế vĩ mô; tăng cường huy động, quản lý, phân bổ và sử dụng có hiệu quả các nguồn lực tài chính, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội, thực hiện tốt các nhiệm vụ 2 phát triển văn hóa, con người, bảo đảm an sinh xã hội, tăng cường phúc lợi xã hội, bảo vệ môi trường, ứng phó với biến đổi khí hậu, bảo đảm quốc phòng, an ninh và hội nhập quốc tế, góp phần nâng cao vị thế và uy tín của nước ta trong khu vực và trên thế giới”. Quyết định số 368/QĐ-TTg ngày 21/3/2022 của Thủ tướng Chính phủ về việc phê duyệt chiến lược tài chính đến năm 2030 cũng chỉ rõ mục tiêu đảm bảo nguồn lực tài chính ngân sáchgóp phần thực hiện các mục tiêu, nhiệm vụ phát triển kinh tế - xã hội và an ninh, quốc phòng, trong đó, tỷ trọng thu nội địa trong tổng thu ngân sách nhà nước đến năm 2025 khoảng 85 - 86%, đến năm 2030 khoảng 86 - 87%. Một trong những giải pháp quan trọng được đưa ra để thực hiện mục tiêu này là “tiếp tục hoàn thiện hệ thống chính sách thu ngân sách nhà nước đồng bộ, có cơ cấu bền vững, bảo đảm huy động hợp lý các nguồn lực cho ngân sách nhà nước, góp phần tạo lập môi trường cạnh tranh phù hợp với quá trình hội nhập và phát triển kinh tế.” Trong giai đoạn 2011 – 2020, cơ cấu thu ngân sách của Việt Nam chưa thật hợp lý và bền vững. Tỷ trọng thu từ thuế và các khoản thu quan trọng như thuế thu nhập doanh nghiệp, thuế giá trị gia tăng đều đang trong xu hướng giảm, ngân sách còn phụ thuộc nhiều vào các nguồn thu không thường xuyên. Trong khi đó, nhu cầu chi tiêu ngân sách không ngừng tăng, vượt khả năng cân đối nguồn lực, thâm hụt ngân sách cao và kéo dài trong suốt hai thập kỷ. Trong khi những khó khăn tiềm ẩn của nền kinh tế còn chưa được giải quyết,Việt Nam lại tiếp tục chịu những cú sốc lớn từ đại dịch Covid-19, cân đối ngân sách nhà nước gặp rất nhiều thách thức. Diễn biến phức tạp của đại dịch gây ảnh hưởng lớn đến tăng trưởng kinh tế, nguồn thu NSNN sụt giảm kết hợp với việc thực hiện các chính sách miễn, giảm, gia hạn thuế, phí, lệ phí và tiền thuê đất đã làm cho thu NSNN năm 2020 có tốc độ tăng trưởng âm. Bởi vậy, vấn đề cơ cấu lại thu ngân sách theo hướng thu NSNN bền vững, huy động nguồn lực quốc gia, đảm bảo cân đối ngân sách và phục hồi kinh tế là một thách thức lớn đối với Chính phủ Việt Nam. Từ những yêu cầu lý luận và thực tiễn, việc nghiên cứu cơ cấu thu NSNN nhằm đưa ra những giải pháp cơ cấu lại và quản lý tốt nguồn thu, đảm bảo thuNSNN bền vững ở Việt Nam có ý nghĩa quan trọng và cấp thiết. Xuất phát từ những lý do trên, nghiên cứu sinh đã chọn đề tài “Cơ cấu thu ngân sách nhà nước theo hướng thu ngân sách nhà nước bền vững ở Việt Nam” làm đề tài nghiên cứu cho luận án tiến sĩ của mình. 3 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của luận án: xây dựng quan điểm, định hướng và các giải pháp hoàn thiện cơ cấu thu ngân sách theo hướng thu NSNN bền vững ở Việt Nam đến năm 2030. Nhiệm vụ nghiên cứu của luận án: - Một là, hệ thống hóa và làm rõ hơn những vấn đề lý luận về thu NSNN, thu NSNN bền vững, cơ cấu thu NSNN, các yếu tố ảnh hưởng đến cơ cấu thu NSNN và các tiêu chí đánh giá cơ cấu thu ngân sách theo hướng thu NSNN bền vững. - Hai là, nghiên cứu kinh nghiệm quốc tế về thiết lập cơ cấu thu ngân sách theo hướng thu NSNN bền vững và rút ra bài học cho Việt Nam. - Ba là, phân tích thực trạng cơ cấu thu ngân sách nhà nước và đánh giá những kết quả đạt được, những hạn chế của cơ cấu thu NSNN ở Việt Nam theo hướng thu NSNN bền vững, lý giải nguyên nhân của những hạn chế đó. - Bốn là, trên cơ sở hệ thống lý luận và cơ sở thực tiễn, kết hợp với phân tích, dự báo bối cảnh kinh tế - xã hội và những cơ hội, thách thức đối với cơ cấu thu ngân sách ở Việt Nam đến năm 2030, luận án đề xuất các mục tiêu, quan điểm, định hướng và đưa ra các giải pháp hoàn thiện cơ cấu thu NSNN theo hướng thu NSNN bền vững ở Việt Nam. 3. Câu hỏi nghiên cứu Để có thể giải quyết thấu đáo những vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu, NCS đặt ra các câu hỏi nghiên cứu cần phải giải quyết như sau: Thứ nhất, thu NSNN và thu NSNN bền vững là gì? Cơ cấu thu ngân sách nhà nước theo hướng thu NSNN bền vững cần được đánh giá theo những tiêu chí nào? Thứ hai, kinh nghiệm các nước thiết lập cơ cấu thu NSNN như thế nào? Những bài học nào có thể tham khảo cho Việt Nam? Thứ ba, thực trạng thu NSNN và cơ cấu thu NSNN theo hướng thu NSNN bền vững ở Việt Nam hiện nay như thế nào? Tác động của các nhân tố ảnh hưởng tới cơ cấu thu ngân sách như thế nào? Những kết quả đạt được là gì, những hạn chế nào còn tồn tại và nguyên nhân? Thứ tư, trong bối cảnh kinh tế - xã hội của Việt Nam và thế giới giai đoạn 2021 – 2030, cần đưa ra những mục tiêu,quan điểm, định hướng và các giải pháp nào để hoàn thiện cơ cấu thu NSNN theo hướng thu NSNNbền vững ở Việt Nam? 4 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu của đề tài luận án: những vấn đề lý luận và thực tiễn về cơ cấu thu ngân sách theo hướng thu NSNN bền vững. - Phạm vi nghiên cứu: Phạm vi về nội dung: + Phạm vi nghiên cứu đối với cơ cấu thu ngân sách: Có rất nhiều cách phân loại thu NSNN, bao gồm phân loại theo nguồn gốc hình thành khoản thu, theo đối tượng nộp ngân sách, theo nội dung kinh tế của các khoản thu, theo phân cấp ngân sách, theo khu vực, địa lý,… theo đó cũng có nhiều cách xác định cơ cấu thu ngân sách. Tuy nhiên, NCS lựa chọn đi sâu vào phân tích ba loại cơ cấu thu sau: cơ cấu thu theo nguồn hình thành, cơ cấu thu theo khu vực kinh tế và cơ cấu thu theo nội dung kinh tế. Các loại cơ cấu được lựa chọn có những mối liên hệ rõ ràng và chịu tác động trực tiếp của các chính sách tài khóa, các chỉ số kinh tế vĩ mô cũng như những biến động của thị trường, bởi vậy sẽ phù hợp để đưa ra các giải pháp cả trong ngắn hạn và dài hạn. Trong nghiên cứu này, NCS không phân tích số liệu thu NSNN theo từng cấp ngân sách. Số liệu thu ngân sách được sử dụng bao gồm cả ngân sách trung ương và ngân sách địa phương. Phạm vi về không gian và thời gian: Luận án tham khảo kinh nghiệm quốc tế về cơ cấu thu ngân sách trong giai đoạn 2011 – 2020; nghiên cứu thực trạng cơ cấu thu NSNN ở Việt Nam giai đoạn 2011 – 2020, phù hợp để đánh giá cùng với Chiến lược cải cách thuế ở Việt Nam giai đoạn 2011 – 2020 và đề xuất các giải pháp đến 2030. 5. Phương pháp nghiên cứu Luận án sử dụng phương pháp luận biện chứng duy vật nhằm xem xét sự vật, hiện tượng trong trạng thái luôn phát triển ứng với các điều kiện và môi trường liên quan. Trên cơ sở đó, để có những phân tích, đánh giá, luận giải có căn cứ khoa học, luận án sử dụng các phương pháp: - Phương pháp tổng hợp: sử dụng nhằm kế thừa những lý luận liên quan đến cơ cấu thu NSNN và tính bền vững của thu NSNN, từ đó hình thành cơ sở lý thuyết cho đề tài luận án. - Phương pháp thống kê, so sánh: Thông qua thu thập thông tin, số liệu thứ cấp, tiến hành xử lý, lập bảng biểu, vẽ đồ thị, biểu đồ để so sánh và đánh giá nội dung cần tập trung nghiên cứu. 5 - Phương pháp phân tích: Từ thông tin, số liệu tác giả tiến hành phân tích, tổng hợp thực trạng thu NSNN và cơ cấu thu ngân sách nhà nước. Qua đó đánh giá tính bền vững của thu NSNN. - Phương pháp mô hình hóa: Là phương pháp mà luận án sử dụng để tìm hiểu về tác động của các nhân tố ảnh hưởng đến cơ cấu thu ngân sách bằng việc xây dựng mô hình hồi quy bình phương nhỏ nhất (OLS) dựa trên cơ sở lý thuyết và kết quả phân tích định tính. Mục tiêu của việc xây dựng mô hình nghiên cứu là để tìm ra nguyên nhân của những kết quả đạt được cũng như những hạn chế trong việc thiết lập cơ cấu thu ngân sách của Việt Nam, từ đó có cơ sở để đưa ra những giải pháp phù hợp. - Phương pháp nghiên cứu định lượng: Luận án sử dụng phần mềm Eviews để phân tích các mô hình hồi quy cùng với các số liệu thu thập được từ Tổng cục Thống kê và World Bank. Căn cứ vào số liệu được xử lý thông qua phần mềm Eviews, luận án tiến hành đánh giá tác động của các nhân tố ảnh hưởng tới cơ cấu thu ngân sách tại Việt Nam. 6. Những đóng góp mới của luận án 6.1. Về lý luận Luận án đã làm rõ khái niệm và các cách phân loại thu NSNN, khái niệm và vai trò của việc đảm bảo thu NSNN bền vững. Luận án đã đưa ra khái niệm, phân tích nội dung cơ cấu thu NSNN theo hướng thu NSNN bền vững và chỉ ra những nhân tố khách quan, chủ quan tác động tới cơ cấu thu NSNN theo hướng thu NSNN bền vững. Luận án đã đưa ra những tiêu chí định tính và định lượng nhằm đánh giá cơ cấu thu NSNN theo hướng thu NSNN bền vững. Luận án đã tổng hợp được kinh nghiệm quốc tế trong việc thiết lập cơ cấu thu ngân sách theo hướng thu NSNN bền vững giai đoạn 2011 – 2020, từ đó rút ra bài học kinh nghiệm cho Việt Nam. 6.2. Về thực tiễn Luận án đã phân tích khái quát tình hình kinh tế - xã hội và thu NSNN ở Việt Nam giai đoạn 2011 – 2020 thông qua khuôn khổ pháp lý về thu NSNN, quy mô và tốc độ tăng thu NSNN. Luận án cũng đã phân tích cụ thể, chi tiết thực trạng các loại cơ cấu thu NSNN, bao gồm cơ cấu thu NSNN theo nguồn hình thành, cơ cấu thu NSNN theo các khu vực kinh tế và cơ cấu thu NSNN theo nội dung kinh tế giai đoạn 2011 2020. 6 Trong đó, cơ cấu thu nội địa là chỉ tiêu quan trọng phản ánh tính bền vững của thu NSNN. Trên cơ sở lý luận về những nhân tố ảnh hưởng đến cơ cấu thu NSNN theo hướng thu NSNN bền vững, luận án đã xây dựng mô hình nghiên cứu để phân tích định lượng tác động của các nhân tố chính ảnh hưởng tới cơ cấu thu nội địa, bao gồm GDP bình quân đầu người, các nguồn lực của nền kinh tế bao gồm vốn đầu tư và lao động, cơ cấu ngành kinh tế theo lĩnh vực nông nghiệp, công nghiệp và dịch vụ. Từ đó chỉ ra các tác động mạnh/yếu, tác động tích cực hay tiêu cực của các nhân tố này tới cơ cấu thu nội địa. Đồng thời, từ kết quả nghiên cứu về các yếu tố ảnh hưởng tới cơ cấu thu nội địa, nhận định vốn là đầu vào quan trọng nhất trong phát triển kinh tế tại Việt Nam, luận án đã xây dựng mô hình nghiên cứu nhằm phân tích định lượng ảnh hưởng của cơ cấu vốn đầu tư tới tỷ trọng thu ngân sách từ các khu vực kinh tế nhà nước, khu vực kinh tế ngoài quốc doanh và khu vực kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài. Luận án đã chỉ ra những kết quả đạt được và những hạn chế của cơ cấu thu ngân sách tại Việt Nam theo hướng thu ngân sách nhà nước bền vững giai đoạn 2011 - 2020 và nguyên nhân của những hạn chế đó. Trên cơ sở nghiên cứu lý thuyết, kinh nghiệm thiết lập cơ cấu thu ngân sách từ một số quốc gia trên thế giới, phân tích thực trạng cơ cấu thu ngân sách tại Việt Nam cũng như đánh giá ảnh hưởng của các nhân tố tới cơ cấu thu ngân sách, luận án đã đề xuất các mục tiêu, quan điểm, định hướng và một số giải pháp cụ thể hoàn thiện cơ cấu thu NSNN theo hướng thu NSNN bền vững ở Việt Nam đến năm 2030. 7. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và các phụ lục, luận án có kết cấu gồm bốn chương: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu có liên quan đến đề tài luận án Chương 2: Lý luận về cơ cấu thu ngân sách nhà nước theo hướngthu ngân sách nhà nước bền vững Chương 3: Thực trạng cơ cấu thu ngân sách nhà nướctheo hướng thu ngân sách nhà nước bền vững ở Việt Nam Chương 4: Hoàn thiện cơ cấu thu ngân sách nhà nước theo hướng thu ngân sách nhà nước bền vững ở Việt Nam 7 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨUCÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 1.1. TỔNG QUAN NHỮNG NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN Để có thể tiếp cận các công trình nghiên cứu trước đây được một cách toàn diện, có hệ thống và có tính tập trung cao, NCSsẽ căn cứ vào mục tiêu cần nghiên cứu của luận án để trình bày tình hình nghiên cứu ở nước ngoài và tại Việt Nam theo hai nội dung:(i)các nghiên cứu về thu NSNN và thu NSNN bền vững; (ii) các nghiên cứu về cơ cấu thu NSNN. Với mỗi nội dung, các công trình nghiên cứu sẽ được sắp xếp theo trình tự thời gian, từ cũ đến mới, điều này giúp NCS có thể thấy rõ được các công trình nghiên cứu sau đã kế thừa và phát triển được những gì so với các công trình nghiên cứu trước đó. Từ đó, NCS có thể đưa ra các đánh giá, đồng thời tìm ra các khoảng trống để tiến hành thực hiện nghiên cứu. 1.1.1. Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài 1.1.1.1. Các nghiên cứu về thu NSNN và thu NSNNbền vững Thu ngân sách nhà nước đã trở thành đối tượng nghiên cứu của nhiều nhà khoa học trên thế giới. Trong đó, các công trình nghiên cứu chủ yếu tập trung nhiều vấn đề chính sách thuế và nguồn thu từ thuế do các nhà nghiên cứu mặc nhiên coi đây là nguồn thu chủ yếu của NSNN. Tác phẩm kinh điển của nhà kinh tế học Adam Smith, “Nghiên cứu về bản chất và nguyên nhân giàu có của nhân loại”, đã đưa ra các nguyên tắc cơ bản để xây dựng một hệ thống thuế tối ưu là đánh thuế phải phù hợp với khả năng và sức lực của dân cư, mức thuế và thời hạn nộp thuế phải được xác định hợp lý, tối thiểu hóa chi phí nộp thuế. Kế thừa, bổ sung và phát triển các nguyên tắc cơ bản xây dựng một hệ thống thuế tối ưu của Adam Smith, nghiên cứu của Diamond, P.A., & Mirrlees, J.A (1971), “Optimal taxation and Public production: Production efficiency and Tax rules – Đánh thuế tối ưu và sản xuất công cộng: Hiệu quả sản xuất và nguyên tắc của thuế” cho rằng mục tiêu của hệ thống thuế là tính hiệu quả, công bằng và đơn giản. Tính công bằng của thuế sẽ đạt được nếu thuế thu nhập và thuế tiêu dùng không gây ra tình trạng lệch lạc trong phân bổ nguồn lực. Hệ thống thuế tối ưu được đề xuất phải phụ thuộc 8 vào thuế đánh vào thu nhập là chủ yếu. Liên quan đến hiệu quả sản xuất của nền kinh tế, tác giả nhấn mạnh rẳng thuế đánh trên hàng hóa trung gian và thương mại quốc tế là không hợp lí vì nó làm biến dạng giá cả. Tuy nhiên, trong thực tiễn cải cách thuế, mô hình thuế tối ưu chưa thực sự hữu dụng, đặc biệt là các quốc gia đang phát triển và chậm phát triển, bởi sự đánh đổi giữa hiệu quả và công bằng của chính sách thuế. Sự hạn chế trong trình độ phát triển kinh tế là rào cản lớn nhất đối với thiết kế mô hình thuế tối ưu. Nghiên cứu của Rao, M.G. (2005), “Tax system reform in India: Achivements and challenges ahead – Cải cách hệ thống thuế tại Ấn Độ, những thành tựu và thách thức phía trước”cho rằng hệ thống thuế phải là sự cân bằng giữa hiệu quả, phân phối và năng lực quản lí. Do đó, các nhà hoạch định chính sách cần tập trung vào kinh nghiệm thực tiễn tốt nhất để giảm thiểu các biến dạng thị trường do thuế gây ra, cải thiện hiệu lực hiệu quả của bộ máy thu ngân sách và nỗ lực ngăn ngừa việc trốn và tránh thuế. Cải cách thuế phải được thiết lập nhằm giảm thiểu chi phí tuân thủ của người nộp thuế và chi phí quản lý của nhà nước. Theo tác giả, cải cách thuế tại các nước đang phát triển và ở Brazil nên hướng đến thiết lập một hệ thống thuế quan thống nhất và thuế suất thuế giá trị gia tăng (GTGT) nên dựa trên cơ sở thuế rộng hơn. Đồng thời, nghiên cứu cho rằng nên thu hẹp vai trò của nhà nước, nghĩa là thu hẹp quy mô chi tiêu ngân sách, bằng cách giảm thuế suất, nhất là thuế trực thu để tối thiểu hóa các tác động tiêu cực đến tiết kiệm và đầu tư. Do đó, cải cách thuế nên tối thiểu hóa các trưởng hợp miễn giảm thuế để mở rộng cơ sở thuế và nhấn mạnh thu hẹp sự phân biệt thuế suất để cải thiện sự tuân thủ thuế và động lực đầu tư cũng như tiết kiệm. Một trong những mục tiêu quan trọng nhất cho cải cách thuế tại các nước đang phát triển là hướng tới một hệ thống thuế đáp ứng yêu cầu của nền kinh tế thị trường và bảo đảm tính cạnh tranh quốc tế. Nghiên cứu của Gupta A.S. (2007), “Determinants of Tax Revenue Efforts in Developing Countries – Các nhân tố ảnh hưởng tới doanh thu từ thuế tại các nước đang phát triển” thực hiện phân tích hồi quy tỷ trọng thu ngân sách so với GDP của 105 quốc gia đang phát triển trong 25 năm 1980 - 2004 với mục tiêu tìm ra những nhân tố chính dẫn đến sự khác biệt về tỷ trọng thu ngân sách giữa các nước. Tác giả phân chia 105 quốc gia thành 3 nhóm bao gồm: các quốc gia thu nhập thấp (bao gồm Việt Nam), các quốc gia thu nhập trung bình và các quốc gia thu nhập cao. Kết quả 9 nghiên cứu cho thấy, những yếu tố như GDP bình quân đầu người, cơ cấu ngành kinh tế, độ mở thương mại, vốn đầu tư nước ngoài, sự ổn định của chính sách, sự ổn định kinh tế vĩ mô, chỉ số minh bạch và tham nhũng là những nhân tố quan trọng nhất. Trong đó, vốn đầu tư nước ngoài, tham nhũng, sự ổn định chính sách có nhiều tác động tại các nước thu nhập thấp, nhưng không có nhiều ảnh hưởng với các nước thu nhập cao. Nghiên cứu cũng tìm thấy mối liên hệ giữa cơ cấu thuế với tổng thu từ thuế. Các quốc gia có tỷ trọng thuế thu gián thu cao hơn thường có doanh thu thuế thấp hơn, ngược lại, các quốc gia chú trọng tới thuế trực thu có doanh thu thuế cao hơn. Kết quả này được khẳng định bởi rất nhiều chỉ số cụ thể được chỉ ra từ phân tích mô hình hồi quy được đề xuất. Nghiên cứu của Ajaz và Ahmeh (2010), “Effect of Corruption and Governance on Tax Revenues - Ảnh hưởng của tham nhũng và quản trị đến doanh thu thuế” đã nghiên cứu tác động của tham nhũng và quản trị đến nguồn thu thuế ở các nước đang phát triển. Nghiên cứu sử dụng dữ liệu bảng gồm 25 nước, giai đoạn 1990-2005. Kết quả nghiên cứu cho thấy tỷ trọng ngành công nghiệp và quản trị tác động cùng chiều đến tổng số thu thuế; thu nhập bình quân đầu người và tham nhũng tác động ngược chiều đến tổng số thu thuế; tỷ trọng ngành nông nghiệp, độ mở thương mại và lạm phát không tác động đến tổng số thu thuế. Kho bạc New Zealand (2013), “The role of tax in maintaining a sustainable fiscal position – Vai trò của thuế trong duy trì trạng thái tài khóa bền vững”. Nghiên cứu đưa ra những vai trò chủ yếu của thuế trong việc duy trì sự bền vững tài chính, từ đó, phân tích một hệ thống các tiêu chí mà cải cách thu ngân sách trong tương lai cần đạt được. Đó là nâng cao hiệu quả kinh tế, bình đẳng trong phân phối, ổn định kinh tế vĩ mô và thu ngân sách bền vững. Duy trì một nguồn thu mạnh mẽ là yếu tố quan trọng để đảm bảo một nền tài chính công bền vững. Thuế thu nhập và thuế tiêu dùng ở New Zealand được coi là những sắc thuế hiệu quả nhất trên thế giới bởi mang lại nguồn thu lớn cho quốc gia với mức thuế suất khiêm tốn. Nghiên cứu chỉ ra rằng chỉ một thay đổi trong một sắc thuế cụ thể sẽ có ảnh hưởng lan rộng đến cả hệ thống thuế. Bởi vậy mọi cải cách thuế phải luôn thận trọng. Nghiên cứu đưa ra những gợi ý chính sách cho Chính phủ New Zealand nhằm nâng cao số thu từ thuế để đáp ứng những thách thức tài chính trong tương lai. 10 Nghiên cứu về vai trò của thu ngân sáchbền vững còn có thể kể đến các tác giả Fakile và Adeniran Samuel(2014),“Government budget revenue for sustainable development in Africa – Thu ngân sách của chính phủ với mục tiêu phát triển bền vững ở Nam Phi”. Nghiên cứu đã chỉ ra vai trò của thu ngân sách đối với đầu tư phát triển, giảm nghèo và cung cấp hàng hóa dịch vụ công cộng. Thu ngân sách giúp cho nhà nước tự chủ về tài chính và hạn chế việc vay nợ từ bên ngoài. Nghiên cứu này khẳng định rằng thu ngân sách là chìa khóa để phát triển bền vững về kinh tế, tạo điều kiện cho đầu tư cơ sở hạ tầng và giải quyết các vấn đề xã hội. Nghiên cứu cũng chỉ ra những khó khăn và thách thức đối với thu ngân sách ở Nam Phi và đưa ra một số giải pháp để thiết kế hệ thống quản lý thu ngân sách hiệu quả góp phần tăng thu ngân sách, tái tập trung chi tiêu công và phát triển kinh tế bền vững. Nghiên cứu của Gregory De Paepe và Ben Dickinson (2014), “Tax revenues as a motor for sustainable development – Thu từ thuế là một động cơ cho sự phát triển bền vững”đã khẳng định vai trò của thu thuế trong đầu tư phát triển, xóa đói giảm nghèo và cung cấp dịch vụ công. Tuy nhiên, trong khi ở các nước OECD (Tổ chức Hợp tác và phát triển kinh tế) thu thuế chiếm trung bình 34% tổng sản phẩm trong nước (GDP), các nước đang phát triển chỉ đạt được một nửa tỉ lệ này. Nghiên cứu phản ánh tiềm năng của các nước đang phát triển trong tăng thu từ thuế và chỉ ra những hạn chế trong hệ thống thuế của các nước này, ví dụ như chính quyền còn yếu kém trong quản lý, vấn nạn tham nhũng, kỷ luật tài chính và chấp hành ngân sách yếu kém, khó khăn trong việc thu thuế từ các doanh nghiệp đa quốc gia. Từ nhận định những khó khăn này, nghiên cứu đưa ra hệ thống các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả thu ngân sách từ thuế hướng tới mục tiêu phát triển bền vững. Trong nghiên cứu của Narcisa Roxana Mosteanu (2015),“Solution For Increasing Public Budget Revenue in Bulgaria, Croatia, Czech Republic, Poland and Romania – Các giải pháp tăng thu NSNN tại các quốc gia Bulgari, Croatia, Cộng Hòa Séc, Phần Lan và Rumani”, khi so sánh thu ngân sách của các quốc gia này, tác giả xem xét tới các đặc điểm về đóng góp của các loại thuế trực tiếp, thuế gián tiếp và các đóng góp xã hội khác thông qua dữ liệu là các chỉ số kinh tế và tài chính trong giai đoạn 2011-2015 của mỗi quốc gia. Tác giả đã phân tích ảnh hưởng của các nhân tố tới thu NSNN, và khẳng định vai trò quan trọng của vốn đầu tư từ khu vực kinh tế tư nhân. Bên cạnh các giải pháp về việc cải thiện hệ thống quản lý thuế thì một trong