Tài liệu Chuyển giao công nghệ qua các dự án đầu tư trực tiếp nước ngoài tại việt nam hiện nay

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN ANH TUẤN CHUYỂN GIAO CÔNG NGHỆ QUA CÁC DỰ ÁN ĐẦU TƢ TRỰC TIẾP NƢỚC NGOÀI TẠI VIỆT NAM HIỆN NAY LUẬN VĂN THẠC SĨ QUẢN LÝ KINH TẾ HÀ NÔI, 2018 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN ANH TUẤN CHUYỂN GIAO CÔNG NGHỆ QUA CÁC DỰ ÁN ĐẦU TƢ TRỰC TIẾP NƢỚC NGOÀI TẠI VIỆT NAM HIỆN NAY Ngành Quản lý kinh tế Mã ngành: 8 34 04 10 LUẬN VĂN THẠC SĨ QUẢN LÝ KINH TẾ NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC TS. Vũ Tuấn Hƣng HÀ NÔI, 2018 Hà Nội, 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu ghi trong luận văn là trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. TÁC GIẢ LUẬN VĂN NGUYỄN ANH TUẤN MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ CHUYỂN GIAO CÔNG NGHỆ QUA CÁC DỰ ÁN ĐẦU TƢ TRỰC TIẾP NƢỚC NGOÀI ........................................................................................................................... 9 1.1. Các khái niệm cơ bản ................................................................................. 9 1.2. Chuyển giao công nghệ từ nước ngoài vào Việt Nam ............................. 16 1.3. Kinh nghiệm quốc tế về chuyển giao công nghệ qua đầu tư trực tiếp nước ngoài ................................................................................................................ 23 1.4. Các nhân tố ảnh hưởng đến thu hút chuyển giao công nghệ qua các dự án đầu tư trực tiếp nước ngoài ............................................................................. 29 CHƢƠNG 2: THỰC TRẠNG CHUYỂN GIAO CÔNG NGHỆ QUA CÁC DỰ ÁN ĐẦU TƢ TRỰC TIẾP NƢỚC NGOÀI TẠI VIỆT NAM . 33 2.1. Những quy định về chuyển giao công nghệ và thực tiễn hoạt động đầu tư nước ngoài tại Việt Nam ................................................................................. 33 2.2. Hoạt động chuyển giao công nghệ qua dự án đầu tư trực tiếp nước ngoài tại Việt Nam .................................................................................................... 47 2.3. Đánh giá chung ........................................................................................ 65 CHƢƠNG 3: GIẢI PHÁP THU HÚT CHUYỂN GIAO CÔNG NGHỆ QUA DỰ ÁN ĐẦU TƢ TRỰC TIẾP NƢỚC NGOÀI TẠI VIỆT NAM . 66 3.1. Bối cảnh và xu hướng mới ....................................................................... 66 3.2. Định hướng thu hút đầu tư trực tiếp nước ngoài trong giai đoạn tới ....... 68 3.3. Quan điểm xây dựng chính sách thu hút CGCN tại Việt Nam ................ 69 KẾT LUẬN .................................................................................................... 76 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................... 77 DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ĐTNN Đầu tư nước ngoài FDI Đầu tư trực tiếp nước ngoài (Foreign Direct Investment) KH&CN Khoa học và công nghệ CGCN Chuyển giao công nghệ CNH, HĐH Công nghiệp hoá, hiện đại hoá ESCAP Uỷ ban Kinh tế và Xã hội khu vực Châu ÁThái Bình Dương (Economic and Social Commission for Asia and the Pacific) UNIDO Tổ chức Phát triển của Liên hợp quốc (United Nations Industrial Development Organization) OECD Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (Orgnization Economic Cooporation Development) KCX, KCN Khu Chế xuất, Khu Công nghiệp DANH MỤC CÁC BẢNG, BIỂU, HÌNH VẼ Bảng 2.1: Tỷ lệ giải ngân vốn FDI qua các năm ............................................ 37 Bảng 2.2: Đầu tư trực tiếp nước ngoài theo ngành ......................................... 38 Bảng 2.3: Qui mô FDI chia theo vùng lãnh thổ (%) ...................................... 40 Bảng 2.4: Quốc gia có doanh nghiệp FDI đầu tư lớn nhất tại Việt Nam........ 41 Hình 2.5: Tỷ trọng vốn FDI theo hình thức đầu tư giai đoạn 2005 -2015 ...... 42 Hình 2.6: Tỷ trọng của FDI trong tổng vốn đầu tư toàn xã hội (%) ............... 44 Hình 2.7: Đóng góp của khu vực FDI trong tổng GDP cả nước .................... 45 Bảng 2.8: Số liệu theo dõi Hợp đồng CGCN từ 2007 đến 2015 .................... 47 Bảng 2.9: Hợp đồng CGCN đăng ký tại các địa phương................................ 48 Bảng 2.10: Danh sách Doanh nghiệp Công nghiệp Kỹ thuật cao được Bộ Khoa học và Công nghệ công nhận ................................................................ 53 Bảng 2.11: Doanh nghiệp sản xuất sản phẩm công nghệ cao ......................... 54 Bảng 2.12: Một số số liệu về lượng xe tiêu thụ của một số doanh nghiệp lắp ráp ô tô tại Việt Nam ....................................................................................... 56 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) là một kênh thu hút vốn quan trọng để thực hiện công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. FDI cũng được đánh giá là kênh quan trọng để thu hút công nghệ nguồn từ các nước có nền công nghiệp tiên tiến vào Việt Nam, góp phần không nhỏ vào việc đổi mới, nâng cao trình độ công nghệ của sản xuất - kinh doanh và toàn bộ nền kinh tế trong quá trình hội nhập quốc tế. Việt Nam đang trong quá trình tái cấu trúc nền kinh tế theo mô hình tăng trưởng mới, do vậy việc chuyển giao công nghệ thông qua các dự án có vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài để tiếp cận công nghệ tiên tiến của các nước phát triển là một mục tiêu quan trọng trong thu hút FDI. Đối với các nước đang phát triển, CGCN qua các dự án đầu tư trực tiếp nước ngoài vẫn là một kênh quan trọng, đặc biệt đối với những nước mà công nghệ nội sinh còn hạn chế như Việt Nam. Xét về mặt chính sách, chiến lược cũng như hiệu quả kinh tế trực tiếp, FDI là kênh thu hút kỹ thuật nước ngoài quan trọng và hiệu quả nhất vì có thể tranh thủ được kinh nghiệm tổ chức quản lý, bí quyết kinh doanh, mạng lưới tiếp thị quốc tế của các nhà đầu tư nước ngoài. Chuyển giao công nghệ qua các dự án đầu tư trực tiếp nước ngoài vào Việt Nam thời gian qua đã có những đóng góp nhất định đối với phát triển kinh tế-xã hội của Việt Nam. Nhiều ngành nghề, sản phẩm mới được tạo ra với công nghệ hiện đại, chất lượng đạt tiêu chuẩn quốc tế, góp phần tăng đáng kể năng lực sản xuất và khả năng cạnh tranh của hàng hoá Việt Nam. Thông qua ứng dụng công nghệ chuyển giao, nguồn lực trong nước được sử dụng hiệu quả hơn. Những thành tựu đạt được nêu trên đã khẳng định chủ trương đúng đắn của Đảng và Nhà nước đối với thu hút FDI nói chung và chuyển giao 1 công nghệ qua FDI nói riêng trong điều kiện của Việt Nam nhằm nâng cao năng lực công nghệ quốc gia. Tuy nhiên, CGCN qua các dự án FDI vẫn chưa đạt hiệu quả như kỳ vọng, chưa đáp ứng yêu cầu của quá trình phát triển kinh tế. Công nghệ tiếp nhận và sử dụng trong FDI là các công nghệ đã và đang được sử dụng phổ biến ở bản quốc. Điều này cho thấy hoạt động CGCN từ nước ngoài vào Việt Nam thông qua các dự án FDI chưa đạt hiệu quả như mục tiêu đặt ra. Công nghệ nhận chuyển giao chưa tương xứng với số dự án đầu tư vào Việt Nam cũng như chưa đáp ứng được yêu cầu phát triển đất nước. Tại sao CGCN qua các dự án FDI lại không thành công như mong đợi? Có rất nhiều nguyên nhân như: hệ thống văn bản chính sách thúc đẩy CGCN, cơ chế phối hợp giữa các cơ quan quản lý nhà nước về hoạt động CGCN, vấn đề đào tạo và sử dụng nhân lực tay nghề cao, vấn đề tiếp cận các thông tin về công nghệ, nguồn tài chính,… Do đó, việc đánh giá thực trạng hoạt động CGCN từ nước ngoài vào Việt Nam qua các dự án FDI để từ đó đề xuất những giải pháp thu hút CGCN trong các dự án FDI là cần thiết nhằm thực hiện được mục tiêu CNH, HĐH đất nước. Vì vậy, tôi đã chọn vấn đề “Chuyển giao công nghệ qua các dự án đầu tư trực tiếp nước ngoài tại Việt Nam hiện nay” làm đề tài Luận văn thạc sĩ chuyên ngành quản lý kinh tế. 2. Tình hình nghiên cứu của đề tài 2.1. Tình hình nghiên cứu trong nước Tác phẩm “Đầu tư trực tiếp nước ngoài với công cuộc công nghiệp hoá, hiện đại hoá ở Việt Nam” (2002, Nhà xuất bản Khoa học Xã hội, Hà Nội) của tác giả Nguyễn Trọng Xuân đã nêu rõ thực trạng và vai trò của chuyển giao công nghệ qua FDI nói riêng. Tuy nhiên tác giả mới chỉ đề cập đến vai trò của CGCN trong công cuộc CNH, HĐH, tác giả không đi sâu nghiên cứu về CGCN qua dự án FDI. Tác phẩm “CGCN ở Việt Nam, thực trạng và giải pháp” (2004, Nhà 2 xuất bản chính trị quốc gia, Hà Nội) của tác giả Phan Xuân Dũng đưa ra những đánh giá khái quát tình hình CGCN của một số nước, khu vực trên thế giới, thực trạng CGCN ở Việt Nam thời kỳ đổi mới. Qua đó tác giả đã nêu quan điểm và một số giải pháp cơ bản nhằm nâng cao hiệu quả CGCN ở Việt Nam trong những năm tới. Nhưng trong cuốn sách của mình, tác giả chưa đi sâu nghiên cứu hoạt động CGCN từ nước ngoài vào Việt Nam qua dự án FDI. Đề tài nghiên cứu “Đổi mới cơ chế nhập công nghệ trong bối cảnh mở rộng quan hệ kinh tế quốc tế và tự do thương mại ở Việt Nam” của Viện Chiến lược và Chính sách KH&CN, Bộ Khoa học và Công nghệ đã chỉ ra những mặt được và chưa được của cơ chế nhập khẩu công nghệ và đề xuất, khuyến nghị đổi mới cơ chế nhập khẩu công nghệ trong bối cảnh mở rộng quan hệ kinh tế quốc tế và tự do thương mại ở Việt Nam. Nhưng nghiên cứu này cũng không đi sâu nghiên cứu luồng CGCN qua dự án FDI. Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành Quản lý KH&CN “Chia sẻ rủi ro với các nhà đầu tư để nâng cao hiệu quả CGCN trong các dự án có vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài trên địa bàn tỉnh Hải Dương” của học viên Phạm Thị Chinh được thực hiện năm 2008. Trong Luận văn này, tác giả đã khảo sát những vướng mắc trong việc CGCN từ nước ngoài vào Việt Nam thông qua các dự án FDI, trong đó nhấn mạnh đến giải pháp chia sẻ rủi ro với các nhà đầu tư nước ngoài để nâng cao hiệu quả CGCN vào Việt Nam. Luận văn thạc sĩ chuyên ngành Quản lý KH&CN “Những rào cản đối với chuyển giao công nghệ qua dự án đầu tư trực tiếp nước ngoài tại Việt Nam” của học viên Đỗ Thị Bích Ngọc thực hiện năm 2010 đã nhận diện những rào cản đối với CGCN qua các dự án FDI tại Việt Nam và đề xuất những giải pháp khắc phục rào cản đối với CGCN qua các dự án FDI tại Việt Nam. Tuy nhiên, đề tài này thực hiện cách đây gần 10 năm. Đến nay, những rào cản và giải pháp khắc phục rào cản đối với CGCN được tác giả đề cập đến đã có những thay đổi. 3 Trên cơ sở kế thừa các nghiên cứu đi trước, Luận văn tập trung nghiên cứu, phân tích và đánh giá thực trạng hoạt động CGCN trong các dự án FDI tại Việt Nam. 2.2. Tình hình nghiên cứu ngoài nước Ở nước ngoài, nhiều nghiên cứu chỉ đề cập tới chính sách phát triển công nghệ và chuyển giao công nghệ. Đáng chú ý là cuốn “Phát triển công nghệ và chuyển giao công nghệ ở Châu Á” (Nhà xuất bản Bunshindo, Nhật bản) đã được dịch sang tiếng Việt của tác giả Lâm Trác Sử. Các tác giả chủ yếu phân tích các mô hình và chính sách phát triển công nghệ nói chung của một số các quốc gia Đông Á, điển hình nhất là mô hình Trung Quốc, Hàn Quốc và Nhật Bản. Công trình nghiên cứu “Technological Independence - The Asian Experence” của United Nations University, Nhật Bản chủ yếu nghiên cứu về chính sách công nghệ các quốc gia Châu Á trong các thời kỳ các nước tiếp nhận công nghệ của Hoa kỳ và Châu Âu. Nhìn chung, các công trình đã công bố trên thế giới chủ yếu tập trung nghiên cứu chính sách phát triển công nghệ các nước nhằm mục đích tăng trưởng, trong đó đưa ra các mô hình thành công trong chính sách công nghệ như “Đàn nhạn bay” của Nhật Bản, … Nghiên cứu “Khoa học và Công nghệ đối với việc phát triển các nước khu vực Châu Á - Thái Bình Dương” của Uỷ ban Kinh tế - Xã hội khu vực Châu Á-Thái Bình Dương đã nghiên cứu tình hình phát triển khoa học và công nghệ cũng như những nét đặc thù của khu vực này, từ đó đưa ra một số khuyến nghị trong việc phát triển khoa học và công nghệ đối với các nước khu vực Châu Á-Thái Bình Dương. Nhằm cung cấp những kiến thức cơ bản về CGCN, Ủy ban Kinh tế Xã hội châu Á Thái Bình Dương Liên Hiệp Quốc (ESCAP) xuất bản cuốn “Cẩm nang CGCN”, cung cấp những nguyên tắc chung nhất, những khái niệm cơ bản nhất và kỹ thuật đàm phán trong CGCN. Tuy nhiên, đây là ấn phẩm xuất 4 bản phục vụ các nước đang phát triển nói chung, không phục vụ cho một nước cụ thể. Thông qua các tình huống (case study) để minh họa cho quá trình đàm phán, thương thảo hợp đồng CGCN, giúp các nước đang phát triển thông qua từng trường hợp cụ thể có thể rút ra bài học kinh nghiệm trong quá trình tiếp nhận và làm chủ công nghệ được công nghệ chuyển giao. Hàn Quốc, Trung Quốc, Nhật Bản đều có những nghiên cứu về vai trò và tác động của đầu tư nước ngoài trong việc tiếp nhận công nghệ tiên tiến. Tuy nhiên, những nghiên cứu này được đặt trong bối cảnh từng giai đoạn phát triển trước đây của từng nước, do vậy thực trạng hoạt động CGCN qua dự án đầu tư trực tiếp nước ngoài trong bối cảnh hội nhập và toàn cầu hoá chưa được đề cập một cách đầy đủ trong các nghiên cứu này. Khoảng trống nghiên cứu: Các công trình nghiên cứu trên đã ít nhiều đề cập đến hoạt động CGCN. Tuy nhiên, các công trình này tập trung vào một số khía cạnh như vấn đề rủi ro, những rào cản, chính sách thúc đẩy chuyển giao công nghệ từ nước ngoài vào Việt Nam,… hoặc phạm vi nghiên cứu khá hẹp và số liệu, thông tin khá cũ. Đến nay, cùng với tác động của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, tình hình kinh tế trong và ngoài nước có nhiều thay đổi, chính sách của nhà nước về quản lý hoạt động CGCN qua các dự án FDI cũng có những thay đổi. Do đó, trên cơ sở kế thừa các nghiên cứu đi trước, Luận văn tập trung phân tích và làm rõ “khoảng trống” mà các nghiên cứu đi trước chưa đề cập, đó là phân tích, đánh giá thực trạng hoạt động CGCN qua các dự án FDI vào Việt Nam từ góc độ chính sách, cơ chế phối hợp trong công tác quản lý đến góc độ của doanh nghiệp. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu: Trên cơ sở nghiên cứu về lý luận, đồng thời phân tích, đánh giá thực trạng hoạt động chuyển giao công nghệ qua các dự án đầu tư trực tiếp nước ngoài tại Việt Nam, Luận văn đề xuất các giải pháp nhằm thu hút hoạt động chuyển giao 5 công nghệ trong các dự án đầu tư trực tiếp nước ngoài tại Việt Nam. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu: Để đạt được mục đích như đề ra, luận văn phải thực hiện các nhiệm vụ sau: - Nghiên cứu khái quát cơ sở lý luận của CGCN và thu hút CGCN trong các dự án FDI. - Nghiên cứu và đánh giá thực trạng hoạt động CGCN trong các dự án FDI tại Việt Nam. - Đề xuất một số giải pháp thu hút hoạt động CGCN qua các dự án FDI tại Việt Nam. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu: Hoạt động chuyển giao công nghệ tại các dự án FDI ở Việt Nam 4.2. Phạm vi nghiên cứu: - Phạm vi nội dung: Đánh giá thực trạng, chỉ ra những tồn tại, hạn chế trong hoạt động CGCN qua các dự án FDI, qua đó đề xuất những giải pháp khắc phục những bất cập, hạn chế trong hoạt động CGCN qua các dự án FDI. - Phạm vi không gian: Một số doanh nghiệp FDI trong lĩnh vực điện tử viễn thông, ô tô. - Phạm vi thời gian: Luận văn khai thác các số liệu liên quan hoạt động CGCN qua các dự án FDI tại Việt Nam trong khoảng thời gian 2007- 2016. 5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Luận văn sử dụng phương pháp luận chung, phổ biến cho hoạt động nghiên cứu khoa học là phép duy vật biện chứng và duy vật lịch sử; đồng thời dựa vào những quan điểm, chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước, về hội nhập kinh tế và phát triển đất nước làm cơ sở để phân tích, đánh giá hoạt động chuyển giao công nghệ từ nước ngoài vào Việt Nam. 6 5.2. Phương pháp nghiên cứu Luận văn sẽ sử dụng các phương pháp định tính cụ thể là phương pháp nghiên cứu tài liệu, phân tích tổng hợp Phương pháp nghiên cứu tài liệu - Nghiên cứu hệ thống văn bản quy phạm pháp luật về CGCN. - Nghiên cứu các công trình khoa học, báo cáo đã công bố để kế thừa kết quả nghiên cứu. Phương pháp phân tích và tổng hợp Dựa vào số liệu có được của các doanh nghiệp FDI trên các mặt đầu tư, trình độ công nghệ, thực trạng CGCN, tập hợp, phân tích, tổng hợp xử lý các số liệu thu thập được. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Luận văn có những điểm mới và các đóng góp về mặt lý luận cũng như thực tiễn sau: - Đưa ra những vấn đề lý luận cơ bản về đầu tư và đầu tư trực tiếp nước ngoài, về công nghệ và CGCN, về các hình thức CGCN qua dự án FDI và vai trò của CGCN qua dự án FDI trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế hiện nay của Việt Nam. - Phân tích, đánh giá thực trạng hoạt động CGCN qua các dự án FDI vào Việt Nam từ góc độ chính sách, từ cơ chế phối hợp giữa các cơ quan quản lý nhà nước và từ góc độ doanh nghiệp. - Chỉ ra những bất cập, hạn chế của hoạt động CGCN qua các dự án FDI vào Việt Nam, từ đó đề xuất những giải pháp về mặt chính sách nhằm thu hút CGCN qua các dự án FDI vào Việt Nam. 7. Cấu trúc của Luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của Luận văn bao gồm 3 chương: - Chương 1. Cơ sở lý luận và thực tiễn về chuyển giao công nghệ qua 7 các dự án FDI - Chương 2. Thực trạng chuyển giao công nghệ qua các dự án đầu tư trực tiếp nước ngoài tại Việt Nam. - Chương 3. Giải pháp thu hút chuyển giao công nghệ qua các dự án đầu tư trực tiếp nước ngoài tại Việt Nam. 8 Chƣơng 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ CHUYỂN GIAO CÔNG NGHỆ QUA CÁC DỰ ÁN ĐẦU TƢ TRỰC TIẾP NƢỚC NGOÀI 1.1. Các khái niệm cơ bản 1.1.1. Khái niệm công nghệ Hiện nay trên thế giới có nhiều cách hiểu khác nhau về công nghệ, chính vì vậy có rất nhiều khái niệm công nghệ, có thể điểm qua một số khái niệm sau1: Theo tác giả Vũ Cao Đàm: “Công nghệ là một trật tự nghiêm ngặt các thao tác của quá trình chế biến vật chất/thông tin”[8, tr.3]. Theo Ngân hàng thế giới (1985)[4]: Công nghệ là phương pháp chuyển hoá các nguồn lực thành sản phẩm, gồm 3 yếu tố: - Thông tin về phương pháp; - Phương tiện, công cụ sử dụng phương pháp để thực hiện việc chuyển hoá; - Sự hiểu biết phương pháp hoạt động như thế nào và tại sao. Ở đây, công nghệ được hiểu là những thông tin, bí quyết và phương pháp được áp dụng trong việc chuyển hoá các nguồn lực thành sản phẩm. Theo tác giả Sharif (1986): “Công nghệ bao gồm khả năng sáng tạo, đổi mới và lựa chọn từ những kỹ thuật khác nhau và sử dụng chúng một cách tối ưu vào tập hợp các yếu tố bao gồm một trường vật chất, xã hội và văn hoá’’[4, tr.3]. Công nghệ là một tập hợp của phần cứng và phần mềm, bao gồm 4 dạng cơ bản: - Thể hiện ở dạng vật thể (vật liệu, công cụ sản xuất, thiết bị và máy móc, sản phẩm hoàn chỉnh,…) 1 Xin tham khảo thêm Viện Chiến lược và Chính sách KH&CN (2003), Công nghệ và Phát triển thị trường công nghệ ở Việt Nam, Nhà Xuất bản Khoa học và Kỹ thuật, tr.3, 4. 9 - Thể hiện ở dạng con người (kiến thức, kỹ năng và kinh nghiệm) - Thể hiện ở dạng ghi chép (bí quyết, quy trình, phương pháp, dữ kiện thích hợp…. được mô tả trong các ấn phẩm, tài liệu v.v…) - Thể hiện ở dạng thiết chế tổ chức (dịch vụ, phương tiện truyền bá, công ty tư vấn, cơ cấu quản lý, cơ sở luật pháp…). Theo OECD: “Công nghệ được hiểu là một tập hợp các kỹ thuật, mà bản thân chúng được định nghĩa là một tập hợp các hành động và quy tắc lựa chọn chỉ dẫn việc ứng dụng có trình tự các kỹ thuật đó mà theo hiểu biết của con người thì sẽ đạt được một kết quả định trước (và đôi khi được kỳ vọng) trong hoàn cảnh cụ thể nhất định”[20, tr.4]. Theo UNIDO: “Công nghệ là việc áp dụng khoa học (kết quả) vào sản xuất bằng cách sử dụng những kết quả nghiên cứu và xử lý nó một cách có hệ thống và có phương pháp” [28, tr.5]. Theo ESCAP: “Công nghệ là hệ thống kiến thức về quy trình và kỹ thuật chế biến nguyên liệu và thông tin”[12, tr.5]. Để mở rộng và cụ thể hoá khái niệm công nghệ, ESCAP lại đưa ra định nghĩa sau: “Công nghệ bao gồm tất cả các kỹ năng, kiến thức, thiết bị và phương pháp sử dụng trong sản xuất hoặc trong dịch vụ (công nghiệp và quản lý)”. Theo Luật CGCN (2006): “Công nghệ là giải pháp, quy trình, bí quyết kỹ thuật có kèm hoặc không kèm công cụ, phương tiện dùng để biến đổi nguồn lực thành sản phẩm”[24, tr.1]. Trong khuôn khổ của Luận văn, tác giả sử dụng khái niệm công nghệ trong Luật CGCN năm 2006 mặc dù khái niệm này còn có thể chưa hoàn toàn nhận được sự nhất trí của một số nhà nghiên cứu nhưng khái niệm này được thể hiện xuyên suốt trong các văn bản pháp quy của Nhà nước về công nghệ và CGCN. 1.1.2. Khái niệm chuyển giao công nghệ 10 Có nhiều quan niệm khác nhau về CGCN. Tuỳ theo bản chất, mục đích và đối tượng của chuyển giao mà có cách hiểu khác nhau về CGCN. Theo tác giả Vũ Cao Đàm: “CGCN là quá trình trao tri thức công nghệ (có thanh toán hoặc không thanh toán)”[8, tr.46]. Đây là cách nói tổng quát nhất về CGCN. Theo tác giả Trần Ngọc Ca “CGCN là một quá trình đưa công nghệ từ một môi trường này sang một môi trường khác bằng mọi hình thức khác nhau để sản xuất ra sản phẩm, thực hiện dịch vụ hoặc cho các mục đích khác. Như vậy CGCN bao hàm cả chuyển giao mất tiền (mua - bán) và chuyển giao không mất tiền”[4, tr.7]. Theo Luật CGCN, năm 2006: “CGCN là chuyển giao quyền sở hữu hoặc quyền sử dụng một phần hoặc toàn bộ công nghệ từ bên có quyền CGCN sang bên nhận công nghệ. CGCN có thể tại Việt Nam, từ nước ngoài vào Việt Nam hoặc từ Việt Nam ra nước ngoài”[ 24, tr.1]. Hoạt động CGCN bao gồm: CGCN và dịch vụ CGCN, trong đó dịch vụ CGCN là hoạt động hỗ trợ quá trình tìm kiếm, giao kết và thực hiện hợp đồng CGCN. Xét về yếu tố thương mại: CGCN có thể là hoạt động có thanh toán (thương mại), hoặc không thanh toán (phi thương mại). Xét về yếu tố pháp lý CGCN là một hoạt động nhằm chuyển nhượng quyền sở hữu hoặc chuyển giao quyền sử dụng một công nghệ từ chủ thể này sang chủ thể khác, trên cơ sở hợp đồng CGCN đã được thỏa thuận, phù hợp với các quy định của pháp luật. Bên chuyển giao có nhiệm vụ CGCN có kèm hoặc không kèm máy móc, thiết bị, dịch vụ... cho bên nhận chuyển giao. Bên nhận chuyển giao có nghĩa vụ thanh toán các khoản cho bên chuyển giao để tiếp thu, sử dụng các kiến thức công nghệ đó theo các điều khoản đã được ghi trong hợp đồng. 11 Xét về yếu tố nội tại của công nghệ được chuyển giao: công nghệ được xem gồm hai phần: phần cứng (máy móc, thiết bị…) và phần mềm (quy trình, công thức, bí quyết…). Phạm trù CGCN chủ yếu thuộc phần mềm của công nghệ. Phần cứng của công nghệ được mua bán trên cơ sở các quan hệ thương mại thông thường, vì nó có hiện vật cụ thể và giá cả ấn định. Tuy nhiên, vì phần mềm của công nghệ thường được thể hiện trên những phương tiện, thiết bị cụ thể, cho nên trong quá trình CGCN luôn phải giải quyết mối quan hệ với phần cứng. Tuy nhiên, phần cứng chỉ được coi là đi kèm công nghệ được chuyển giao lần đầu, còn các lần tiếp theo chỉ đơn thuần là máy móc, thiết bị… bởi vậy giá cả phần cứng đi kèm công nghệ được chuyển giao rất khác với giá cả phần cứng khi được chuyển giao độc lập. Theo Luật CGCN, phương thức CGCN bao gồm: - Chuyển giao tài liệu về công nghệ. - Đào tạo cho bên nhận công nghệ nắm vững và làm chủ công nghệ theo thời hạn quy định trong hợp đồng CGCN. - Cử chuyên gia tư vấn kỹ thuật cho bên nhận công nghệ đưa ra công nghệ vào sản xuất với chất lượng công nghệ và chất lượng sản phẩm đạt các chỉ tiêu và tiến độ quy định trong hợp đồng CGCN. Về hình thức CGCN: - CGCN theo chiều dọc: Chuyển giao từ khu vực nghiên cứu và triển khai vào khu vực sản xuất. Chuyển giao dọc có ưu điểm là mang đến cho người sản xuất một công nghệ hoàn toàn mới, nhưng phải chấp nhận một độ rủi ro nhất định. Xác suất rủi ro thấp khi sự khảo nghiệm cho những kết quả chắc chắn. Mô hình CGCN từ các doanh nghiệp khoa học và công nghệ có hoạt động nghiên cứu và triển khai đến người nông dân là một trong những hình thức CGCN theo chiều dọc. - CGCN theo chiều ngang: Trường hợp này thường áp dụng đối với công nghệ được chuyển giao là công nghệ đã được làm chủ và đứng vững trên 12 thị trường cạnh tranh. Chuyển giao ngang có ưu điểm là độ tin cậy cao, ít rủi ro, có thể cho kết quả nhanh. CGCN qua dự án FDI là một hình thức CGCN theo chiều ngang. Chuyển giao ngang là chuyển giao giữa các doanh nghiệp. Thực chất là quá trình nhân rộng các công nghệ về mặt số lượng, không có những biến đổi về trình độ và năng lực công nghệ [8]. Về tính khác biệt của CGCN so với chuyển giao các tài sản hữu hình, người ta xét trên phương diện pháp lý, nội dung cơ bản của quyền sở hữu bao gồm: quyền chiếm hữu, quyền sử dụng và quyền định đoạt, nhưng do đặc điểm vô hình của công nghệ (xét phần mềm công nghệ) việc chiếm hữu nó không có ý nghĩa. Bởi vậy phát sinh một hệ quả pháp lý, đó là công nghệ đã được chuyển cho bên nhận chuyển giao, nhưng nó vẫn do bên chuyển giao nắm giữ, trong nhiều trường hợp bên chuyển giao có thể nắm ưu thế hơn so với bên được chuyển giao. Xét trên phương diện quyền sở hữu công nghệ, có 2 hình thức CGCN: - Chuyển giao quyền sở hữu: Khi hợp đồng chuyển giao có hiệu lực pháp lý, bên nhận chuyển giao có đầy đủ quyền sở hữu đối với công nghệ, tuy nhiên cần phải lưu ý yếu tố chiếm hữu như đã phân tích trên. Trong nhiều tài liệu pháp lý, người ta còn gọi hình thức này là chuyển nhượng quyền sở hữu công nghệ. - Chuyển giao quyền sử dụng: Khi hợp đồng chuyển giao có hiệu lực pháp lý, bên nhận chuyển giao chỉ có quyền sử dụng công nghệ. Trong nhiều tài liệu pháp lý, người ta còn gọi hình thức này là chuyển quyền sử dụng công nghệ, có tài liệu gọi là license công nghệ. Điểm khác biệt cơ bản của trường hợp này so với trường hợp chuyển giao quyền sở hữu công nghệ là, bên nhận chuyển giao không được quyền định đoạt công nghệ. Các cấp độ CGCN: 13 - Trao kiến thức: Việc chuyển giao chỉ dừng lại ở mức độ truyền đạt, hướng dẫn, huấn luyện, tư vấn các kiến thức về công nghệ được chuyển giao. - Chìa khóa trao tay (Turn-Key, Clé en main): Bên CGCN chỉ cam kết CGCN vận hành được cho bên nhận chuyển giao sử dụng. Cấp độ này có thể gây rủi ro cho bên nhận CGCN, bởi vì rất có thể công nghệ được chuyển giao chỉ vận hành được khi có mặt bên chuyển giao, sau khi chìa khóa đã trao tay rồi thì công nghệ đó lại không vận hành được. - Sản phẩm trao tay (Produit en main): Bên CGCN cam kết CGCN vận hành được cho bên nhận chuyển giao sử dụng và đảm bảo rằng có loạt sản phẩm được sản xuất bằng cách áp dụng công nghệ đó, cấp độ chuyển giao này có ít rủi ro cho bên nhận chuyển giao hơn so với cấp độ chìa khóa trao tay. - Thị trường trao tay (Marché en main): Bên CGCN cam kết CGCN vận hành được cho bên nhận chuyển giao sử dụng và đảm bảo rằng có loạt sản phẩm hàng hóa được sản xuất bằng cách áp dụng công nghệ đó, đồng thời đảm bảo có thị trường tiêu thụ sản phẩm đó, cấp độ chuyển giao này ít có rủi ro cho bên nhận chuyển giao. Phạm vi chuyển giao quyền sử dụng công nghệ do các bên thỏa thuận, bao gồm: - Độc quyền hoặc không độc quyền sử dụng công nghệ; - Được chuyển giao lại hoặc không được chuyển giao lại quyền sử dụng công nghệ cho bên thứ ba; - Lĩnh vực sử dụng công nghệ; - Quyền được cải tiến công nghệ, quyền được nhận thông tin cải tiến công nghệ; - Độc quyền hoặc không độc quyền phân phối, bán sản phẩm do công nghệ được chuyển giao tạo ra. - Phạm vi lãnh thổ được bán sản phẩm do công nghệ được chuyển giao tạo ra. 14