Tài liệu Chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp trên địa bàn huyện phú bình, tỉnh thái nguyên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM TRẦN THỊ HẠNH NGUYÊN CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ NÔNG NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN PHÚ BÌNH, TỈNH THÁI NGUYÊN LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ NÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN, NĂM 2019 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM TRẦN THỊ HẠNH NGUYÊN CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ NÔNG NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN PHÚ BÌNH, TỈNH THÁI NGUYÊN Ngành: Kinh tế Nông nghiệp Mã số: 8620115 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ NÔNG NGHIỆP Người hướng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN VĂN TÂM THÁI NGUYÊN, NĂM 2019 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là kết quả nghiên cứu của tôi. Các số liệu, kết quả trong luận văn này là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào. Tôi xin cam đoan rằng, mọi sự giúp đỡ trong quá trình thực hiện luân văn đã được cảm ơn, các thông tin trích dẫn trong luận văn đều được chỉ rõ nguồn gốc. Thái Nguyên, tháng 01 năm 2019 Tác giả luận văn Trần Thị Hạnh Nguyên ii LỜI CẢM ƠN Luận văn được hoàn thành là kết quả của quá trình học tập, nghiên cứu lý luận và tích luỹ kinh nghiệm thực tế của tác giả. Những kiến thức mà thầy cô giáo truyền thụ đã làm sáng tỏ những ý tưởng, tư duy của tác giả trong suốt quá trình thực hiện luận văn này. Nhân dịp này, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn và kính trọng sâu sắc đối với TS. Nguyễn Văn Tâm - người đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ tôi hoàn thành luận văn này. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, Ban chủ nhiệm Khoa Kinh tế và Phát triển nông thôn, trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên đã giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và hoàn thành luận văn. Có được kết quả này, tôi xin cảm ơn sự giúp đỡ của Phòng Nông nghiệp và PTNT huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên và các cán bộ đã cung cấp số liệu, tư liệu khách quan, chính xác giúp đỡ tôi hoàn thành bản luận văn này. Cuối cùng tôi xin chân thành cảm ơn những người thân trong gia đình đã giúp đỡ tôi lúc khó khăn, vất vả để hoàn thành luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn bạn bè, đồng nghiệp đã động viên tạo mọi điều kiện thuận lợi và đóng góp những ý kiến quý báu để giúp tôi hoàn thành luận văn này. Thái Nguyên, tháng 01 năm 2019 Tác giả luận văn Trần Thị Hạnh Nguyên iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ............................................................................................ i LỜI CẢM ƠN ................................................................................................. ii MỤC LỤC ...................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ............................................................. v DANH MỤC CÁC BẢNG............................................................................. vi TRÍCH YẾU LUẬN VĂN ............................................................................ vii MỞ ĐẦU ........................................................................................................ 1 1. Tính cấp thiết của đề tài .............................................................................. 1 2. Mục tiêu nghiên cứu .................................................................................... 2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ............................................................... 2 4. Những đóng góp mới của luận văn ............................................................. 2 Chương 1. CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA ĐỀ TÀI.......................................... 3 1.1. Cơ sở lý luận của vấn đề nghiên cứu ....................................................... 3 1.1.1. Cơ cấu kinh tế nông nghiệp .................................................................. 3 1.1.2. Vai trò của cơ cấu kinh tế nông nghiệp ................................................ 5 1.1.3. Đặc điểm của chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp ........................ 5 1.1.4. Xu hướng của chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp ....................... 7 1.1.5. Nội dung chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp ............................. 10 1.1.6. Các nhân tố ảnh hưởng đến chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp ..... 13 1.2. Cơ sở thực tiễn của vấn đề nghiên cứu .................................................. 19 1.2.1. Cơ sở thực tiễn về chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn .................. 19 1.2.2. Kinh nghiệm chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn của một số địa phương ...................................................................................... 21 1.3. Tổng quan các công trình nghiên cứu .................................................... 25 1.3.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu ngoài nước .............................. 25 1.3.2. Tổng quan các công trình nghiên cứu trong nước .............................. 26 1.3.3. Bài học kinh nghiệm rút ra từ tổng quan tài liệu cho huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên ................................................................................. 27 iv Chương 2. ĐẶC ĐIỂM ĐỊA BÀN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ...... 29 2.1. Đặc điểm địa bàn nghiên cứu ................................................................. 29 2.1.1. Điều kiện tự nhiên huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên ...................... 29 2.1.2. Điều kiện kinh tế - xã hội huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên........... 31 2.1.3. Thuận lợi, khó khăn trong chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp trên địa bàn huyện Phú Bình ............................................................. 33 2.2. Nội dung nghiên cứu .............................................................................. 34 2.3. Phương pháp nghiên cứu........................................................................ 34 2.3.1. Phương pháp thu thập số liệu .............................................................. 34 2.3.2. Phương pháp phân tích số liệu ............................................................ 36 2.3. Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu ................................................................. 37 Chương 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ...................... 38 3.1. Thực trạng chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp trên địa bàn huyện Phú Bình ............................................................................................. 38 3.1.1. Tình hình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp trên địa bàn huyện Phú Bình giai đoạn 2015-2017 ........................................................... 38 3.1.2. Thực trạng chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp trên địa bàn huyện Phú Bình ............................................................................................. 41 3.1.3. Thuận lợi và khó khăn trong chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp trên địa bàn huyện Phú Bình ............................................................. 48 3.2. Giải pháp chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp trên địa bàn huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên ............................................................... 52 3.2.1. Quan điểm và phương hướng chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn ở huyện Phú Bình .................................................................................. 52 3.2.2. Giải pháp chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp của huyện Phú Bình ....................................................................................................... 57 3.3.3. Tăng cường quản lý vốn đầu tư cho phát triển Nông nghiệp hàng hóa ........................................................................................................ 71 3.3.4. Tối đa hóa hệ số sử dụng vốn đầu tư trên địa bàn huyện.................... 72 3.3.5. Đầu tư có trọng điểm, trọng tâm để sản xuất từng loại hàng hóa nông nghiệp ................................................................................................... 73 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .................................................................... 74 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 76 PHỤ LỤC v DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ATTP : An toàn thực phẩm CCKT : Cơ cấu kinh tế CN - TTCN : Công nghiệp - Tiểu thủ công nghiệp CNH, HĐH : Công nghiệp hóa, hiện đại hóa DNNN : Doanh nghiệp nhà nước GDP : Tổng sản phẩm quốc nội GTSX : Giá trị sản xuất HĐND : Hội đồng nhân dân HTX : Hợp tác xã KH : Kế hoạch KH-CN : Khoa học - Công nghệ KTNN : Kinh tế Nông nghiệp NN&PTNT : Nông nghiệp và Phát triển nông thôn NS : Ngân sách NTTS : Nuôi trồng thủy sản SXKD : Sản xuất kinh doanh TM&DV : Thương mại và Dịch vụ TTCN : Tiểu thủ công nghiệp UBND : Ủy ban nhân dân XD NTM : Xây dựng nông thôn mới vi DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1: Tình hình sử dụng đất huyện Phú Bình giai đoạn 2015-2017 ........30 Bảng 2.2: Giá trị gia tăng và cơ cấu kinh tế của huyện Phú Bình giai đoạn 2016-2017 (theo giá hiện hành) ...............................................31 Bảng 2.3: Dân số tại địa bàn huyện Phú Bình giai đoạn 2015-2017 ...............33 Bảng 2.4: Thống kê mẫu điều tra ........................................................................36 Bảng 3.1: Cơ cấu giá trị sản xuất ngành nông nghiệp giai đoạn 20152017 (theo giá hiện hành) ..................................................................38 Bảng 3.2: Cơ cấu lao động nông thôn tại huyện Phú Bình theo ngành nghề giai đoạn 2015-217 ....................................................................40 Bảng 3.3: Sử dụng vốn đầu tư cho phát triển nông nghiệp theo ngành ..........41 Bảng 3.4: Cơ cấu vốn đầu tư cho ngành nông nghiệp của huyện Phú Bình giai đoạn 2015-2017 ..................................................................42 Bảng 3.5: Cơ cấu sản xuất cây trồng chính tại huyện Phú Bình giai đoạn 2015-2017...................................................................................44 Bảng 3.6: Tốc độ phát triển ngành chăn nuôi tại huyện Phú Bình giai đoạn 2015-2017...................................................................................46 Bảng 3.7: Tỷ trọng của dịch vụ trong ngành nông nghiệp huyện Phú Bình giai đoạn 2015-2017 ..................................................................47 Bảng 3.8: Những thuận lợi trong chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp trên địa bàn huyện Phú Bình .................................................49 Bảng 3.9: Những khó khăn trong chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp trên địa bàn huyện Phú Bình .................................................51 Bảng 3.10: Mục tiêu chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn hàng năm của huyện Phú bình giai đoạn 2019-2025 ...............................................56 Bảng 3.11: Mục tiêu chuyển dịch cơ cấu ngành nông nghiệp hàng năm của huyện Phú Bình giai đoạn 2019-2025........................................56 vii TRÍCH YẾU LUẬN VĂN Tên tác giả: Trần Thị Hạnh Nguyên Tên luận văn: Chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp trên địa bàn huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên Ngành: Kinh tế nông nghiệp Mã số: 8620115 Tên cơ sở đào tạo: Trường Đại học Nông lâm Mục đích nghiên cứu Mục tiêu chung: Nghiên cứu thực trạng chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp tại huyện Phú Bình tỉnh Thái Nguyên. Qua đó, tìm ra các điểm mạnh, điểm yếu và nguyên nhân trong công tác này nhằm góp phần thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp trên địa bàn huyện Phú Bình. Mục tiêu cụ thể: (1) Hệ thống hóa các vấn đề lý luận về chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp; (2) Đánh giá được điều kiện tự nhiện, kinh tế-xã hội trên địa bàn huyện Phú Bình liên quan đến chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp; (3) Phân tích thực trạng chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp trên địa bàn huyện Phú Bình tỉnh Thái Nguyên Tìm ra điểm mạnh, điểm yếu và nguyên nhân trong quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp tại huyện Phú Bình tỉnh Thái Nguyên. (4) Đưa ra những giải pháp nhằm thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp trên địa bàn huyện trong thời gian tới. Phương pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng phương pháp thu thập tài liệu thứ cấp và sơ cấp nhằm đánh giá thực trạng chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp tại huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên. Đồng thời luận văn sử dụng phương pháp phân tích như thống kê mô tả, so sánh, phương pháp chuyên gia, sử dụng phương pháp xử lý số liệu bằng công cụ excel để phân tích kết quả của người dân và chính quyền địa phương về chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp tại huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên. viii Kết quả chính và kết luận Luận văn đã tập trung phân tích các nội dung của chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp tại huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên là: Cơ cấu vốn đầu tư cho nông nghiệp trên địa bàn huyện Phú Bình; chuyển dịch của ngành trồng trọt; ngành chăn nuôi; dịch vụ nông nghiệp; Đồng thời luận văn đánh giá thuận lợi và khó khăn trong chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp trên địa bàn huyện Phú Bình. Luận văn đưa ra được các giải pháp quan trọng nhằm tăng cường công tác huy động vốn trong thời gian tới, thực hiện tốt các quy hoạch, kế hoạch chuyển dịch cơ cấu kinh tế ngành nông nghiệp; Hoàn thiện cơ chế, chính sách chuyển dịch cơ cấu kinh tế ngành nông nghiệp ở huyện; Tăng cường thu hút và sử dụng có hiệu quả vốn đầu tư phục vụ chuyển dịch cơ cấu kinh tế ngành nông nghiệp; Đẩy nhanh xây dựng kết cấu hạ tầng, ứng dụng khoa học công nghệ trong chuyển dịch cơ cấu kinh tế ngành nông nghiệp; Tăng cường và nâng cao hiệu quả công tác khuyến nông; Giải pháp đào tạo nguồn nhân lực; Giải pháp về đầu tư vốn cho phát triển nông nghiệp; Giải pháp về tổ chức sản xuất. Bên cạnh đó tác giả đưa ra kiến nghị đối với UBND tỉnh Thái Nguyên, UBND huyện Phú Bình, UBND các xã, thị trấn trên địa bàn huyện Phú Bình để các giải pháp có khả năng thực thi trong thực tiễn. 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Việt Nam là một nước nông nghiệp, có nhiều lợi thế và tiềm năng về đất đai, lao động và điều kiện sinh thái,...cho phép phát triển một nền nông nghiệp sinh thái bền vững đa canh và có nhiều mặt hàng xuất khẩu có giá trị lớn. Song trong thực tế, sản xuất nông nghiệp hiện nay vẫn còn nhiều bất cập cần phải tập trung nghiên cứu và giải quyết, nhằm đáp ứng yêu cầu tăng nhanh tốc độ chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp phục vụ sự nghiệp phát triển CNH và HĐH, tạo thế và lực mới cho sự nghiệp phát triển của nền nông nghiệp Việt Nam trong thời gian tới. Nhìn chung, trong những năm qua quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp nước ta nói chung và trên địa bàn huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên nói riêng đã mang lại những hiệu quả tích cực. Cơ cấu kinh tế nông nghiệp của huyện Phú Bình đã được chuyển dịch theo hướng CNH, HĐH, tập trung sản xuất theo hướng hàng hóa, giá trị thực tế sản xuất của mỗi ngành trong sản xuất nông nghiệp được tăng lên, đóng góp của nông nghiệp cho nguồn thu ngân sách của huyện Phú Bình nói riêng và tỉnh Thái Nguyên nói chung ngày càng tăng. Tuy nhiên, so với lợi thế và tiềm năng, huyện còn chưa phát huy hết lợi thế để có sự phát triển nhanh, hiệu quả và bền vững. Sản xuất còn manh mún, mang tính tự phát, phạm vi nông hộ. Chất lượng hàng hóa và sức cạnh tranh không cao, cơ cấu cây trồng chuyển dịch chậm, chưa tương xứng với tiềm năng, lợi thế của địa phương. Sản phẩm bán ra trên thị trường chủ yếu dưới dạng tươi sống, khi vào vụ thu hoạch rộ thường xảy ra tình trạng ế thừa, giá cả giảm mạnh gây thất thu cho nông dân. Các mô hình trình diễn kỹ thuật về khuyến nông, khuyến ngư được nhân rộng ra chưa nhiều… Vì vậy, việc nghiên cứu, đánh giá thực trạng chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp trên địa bàn huyện Phú Bình sẽ chỉ ra được những bất cập, hạn chế và đề xuất các giải pháp nhằm thúc đẩy sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp theo hướng hợp lý, đáp ứng yêu cầu của sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa là hết sức cần thiết. 2 Với lý do đó, tác giả chọn đề tài “Chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp trên địa bàn huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên” làm đề tài cho luận văn tốt nghiệp Thạc sĩ - chuyên ngành kinh tế nông nghiệp của mình. 2. Mục tiêu nghiên cứu - Hệ thống hóa các vấn đề lý luận về chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp. - Đánh giá được điều kiện tự nhiện, kinh tế - xã hội trên địa bàn huyện Phú Bình liên quan đến chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp - Phân tích thực trạng chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp trên địa bàn huyện Phú Bình tỉnh Thái Nguyên. Tìm ra điểm mạnh, điểm yếu và nguyên nhân trong quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp tại huyện Phú Bình tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2015-2017. - Đưa ra những giải pháp nhằm thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp trên địa bàn huyện trong giai đoạn từ nay đến năm 2025. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Những vấn đề liên quan đến chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp trên địa bàn huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi về không gian: Đề tài được nghiên cứu trên địa bàn huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên - Phạm vi về thời gian: Đề tài tiến hành nghiên cứu thực trạng chuyển dich cơ cấu kinh tế nông nghiệp trong giai đoạn 2015-2017. 4. Những đóng góp mới của luận văn - Đối với huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên: Đề tài có ý nghĩa lớn trong việc tìm hiểu thực trạng quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp tại huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên và tìm ra các nhân tố ảnh hưởng đến công tác này. Qua đó, có các kiến nghị cho lãnh đạo huyện, các sở, ban, ngành của tỉnh trong việc đẩy mạnh quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp tại huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên. Đối với các nghiên cứu sau này: Đề tài cung cấp các cơ sở lý luận và kinh nghiệm thực tiễn về quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp đối với huyện Phú Bình và các địa phương khác có điều kiện tương tự ở tỉnh Thái Nguyên và các tỉnh khác trong khu vực. 3 Chương 1 CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Cơ sở lý luận của vấn đề nghiên cứu 1.1.1. Cơ cấu kinh tế nông nghiệp 1.1.1.1. Khái niệm Chuyển dịch là động từ mô tả sự thay đổi của sự vật hiện tượng từ trạng thái này sang trạng thái khác, từ vị trí này sang vị trí khác. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế thực chất là sự phát triển không đều giữa các ngành, các lĩnh vực, bộ phận… Nơi nào có tốc độ phát triển cao hơn tốc độ phát triển chung của nền kinh tế thì sẽ tăng tỷ trọng. Ngược lại nơi nào có tốc độ phát triển chậm hơn tốc độ phát triển chung của nền kinh tế thì sẽ giảm tỷ trọng. “Chuyển dịch cơ cấu kinh tế hợp lý là sự chuyển dịch sang một cơ cấu kinh tế có khả năng tái sản xuất mở rông cao, phản ánh được năng lực khai thác, sử dụng các nguồn lực và phải phù hợp với các quy luật, các xu hướng của thời đại” [2] “Chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp là quá trình phát triển của các ngành kinh tế thuộc lĩnh vực nông nghiệp dẫn đến sự tăng trưởng khác nhau giữa các ngành và làm thay đổi mối quan hệ tương tác giữa chúng so với một thời điểm trước đó mà thường là so với năm trước hay là quá trình làm biến đổi cấu trúc và các mối quan hệ tương tác trong hệ thống theo những định hướng và mục tiêu nhất định, nghĩa là đưa hệ thống đó từ trạng thái này tới trạng thái khác tối ưu hơn thông qua sự quản lý, điều khiển của con người theo đúng quy luật khách quan”. [2] Chính vì vậy, chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp là kết quả của quá trình phát triển nên vừa chịu tác động của các yếu tố khách quan như điều kiện tự nhiên, kinh tế xã hội; vừa chịu tác động của các yếu tố chủ quan như sự can thiệp của nhà nước bằng các chính sách kinh tế xã hội. Do là kết quả của quá trình phát triển và bản thân cơ cấu kinh tế luôn ở trạng thái động thường được so sánh theo thời gian, nên cơ cấu kinh tế tự thân nó đã có sự thay đổi không 4 ngừng. Sự thay đổi này có thể theo hướng tiến bộ hay không tiến bộ, mang lại kết quả kinh tế mong muốn hay không mong muốn và do đó có thể làm cho hệ thống kinh tế phát triển hay trì trệ. Do vậy, xây dựng cơ cấu kinh tế nông nghiệp không thể duy ý chí, mà phải nhận thức đúng đắn sự vận động của quy luật khách quan, vận dụng sáng tạo trong điều kiện cụ thể. “Cơ cấu kinh tế nông nghiệp hình thành, biến đổi gắn liền với sự phát triển của cơ chế thị trường, từ kinh tế tự nhiên dần dần chuyển thành kinh tế hàng hóa, quá trình này tác động và thúc đẩy ngành nông nghiệp phát triển đa dạng và năng động theo hướng tiên tiến”. [6] 1.1.1.2. Các bộ phận cấu thành cơ cấu kinh tế nông nghiệp: Nông nghiệp là một bộ phận cấu thành của nền kinh tế. Theo nghĩa rộng, nông nghiệp bao gồm: nông nghiệp, lâm nghiệp và ngư nghiệp. Đồng thời trong từng nhóm ngành lại được phân chia thành các bộ phận nhỏ, cụ thể như sau: - Nông nghiệp (theo ngành hẹp) được phân chia thành trồng trọt và chăn nuôi. Trong đó: ngành trồng trọt được phân chia tiếp thành: cây lương thực, cây công nghiệp, cây ăn quả, cây dược liệu…Ngành chăn nuôi bao gồm: gia súc, gia cầm. Việc chuyển dịch từ cây lúa sang cây hoa màu năng suất cao hoặc sang chăn nuôi đang là xu hướng phát triển chủ yếu của ngành nông nghiệp. - Ngành ngư nghiệp: bao gồm đánh, bắt và nuôi trồng thủy sản - Ngành lâm nghiệp bao gồm trồng rừng, khoanh nuôi, tái sinh và kinh doanh khai thác rừng … Cơ cấu kinh tế nông nghiệp còn mang tính khách quan, lịch sử, xã hội và luôn gắn liền với sự phát triển của lực lượng sản xuất, sự phân công lao động xã hội… chuyển dịch từ thấp đến cao, từ giản đơn đến phức tạp dưới tác động của quy luật tự nhiên, kinh tế - xã hội. Trong nền kinh tế thị trường, cơ cấu kinh tế nói chung, cơ cấu kinh tế nông nghiệp nói riêng chịu tác động của quy luật cung cầu, giá trị và cạnh tranh. Do vậy, xây dựng cơ cấu kinh tế nông nghiệp không thể duy ý chí, mà phải nhận thức đúng đắn sự vận động của quy luật khách quan, vận dụng sáng tạo trong điều kiện cụ thể. [2] 5 1.1.2. Vai trò của cơ cấu kinh tế nông nghiệp Chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp có vai trò vô cùng quan trọng đối với ngành nông nghiệp nói riêng, cho nền kinh tế nói chung. Điều này thể hiện cụ thể trên các mặt sau: Thứ nhất, chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp gắn liền với quá trình phân công lao động xã hội. Thông qua quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp sẽ tạo ra hệ thống kinh tế nông nghiệp hợp lý, cho phép khai thác tối ưu các nguồn lực (vốn, tài nguyên, lao động, kỹ thuật…), đảm bảo sự phát triển cân đối, ổn định, bền vững, đáp ứng nhu cầu tiêu dùng của xã hội. Thứ hai, chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp hợp lý còn tạo điều kiện để ngành nông nghiệp nhanh chóng thích ứng với yêu cầu hội nhập và mở rộng hợp tác quốc tế. Thứ ba, đối với Việt Nam, việc chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp hợp lý còn góp phần duy trì có hiệu quả nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần, trong đó kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo; kinh tế nhà nước và kinh tế tập thể là nền tảng, bảo đảm định hướng xã hội chủ nghĩa. Thứ tư, chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp hợp lý góp phần thực hiện thành công quá trình CNH, HĐH, thực hiện chiến lược hướng về xuất khẩu, từng bước chuyển sang nền kinh tế tri thức. [3] 1.1.3. Đặc điểm của chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp a. Tính khách quan Theo sự phát triển của nền kinh tế qua các thời kỳ thì cơ cấu nông nghiệp cũng có sự thay đổi. Đây là các mối quan hệ tương quan giữa các yếu tố của lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất thuộc lĩnh vực nông, lâm, ngư nghiệp trong khoảng thời gian và điều kiện kinh tế xã hội cụ thể. Do đó mà trong mỗi giai đoạn phát triển của lực lượng sản xuất đều được biểu hiện thông qua các đặc điểm của cơ cấu kinh tế nông nghiệp. [6] 6 b. Tính đặc thù Tại Việt Nam, cơ cấu KTNN trải qua quá trình hình thành và phát triển cùng lịch sử nên ở mỗi giai đoạn phát triển của cơ cấu kinh tế lại mang những đặc điểm rất khác nhau, nó biểu hiện rất rõ khi ta phân tích cấu trúc bên trong của cơ cấu kinh tế nông nghiệp. Xã hội loài người càng phát triển, sự phân công lao động càng cao sẽ dẫn đến nhu cầu của con người về sản phẩm để tiêu dùng ngày càng nhiều cả về số lượng, chủng loại, mẫu mã và chất lượng tốt hơn. Chính sự phát triển tất yếu đó đòi hỏi phải xác lập cơ cấu kinh tế phù hợp đáp ứng nhu cầu khách quan. Tại nước ta, mỗi vùng khác nhau có cơ cấu kinh tế mang đặc điểm khác nhau trong cùng một thời gian nhất định. “Sự khác nhau giữa các vùng này nhằm phát huy tối đa các lợi thế của từng vùng trên cơ sở đáp ứng tối đa nhu cầu của thị trường. Các khu vực có điều kiện tự nhiên khác nhau rõ rệt thì cơ cấu kinh tế nông nghiệp cũng khác rõ rệt vì nó cần phải biến đổi để phù hợp với khu vực đó. Vì vậy, không thể xây dựng cơ cấu kinh tế nông nghiệp mẫu, chuẩn mực cho mọi vùng nông thôn.” [6] c. Là quá trình luôn vận động, biến đổi Theo yêu cầu của sự phát triển kinh tế thì cơ cấu kinh tế nông nghiệp cũng không ngừng thay đổi, vì cơ cấu kinh tế bao gồm tổng thể các quan hệ kinh tế, trong khi đó các quan hệ này không ngừng vận động biến đổi theo hướng tích cực để đạt hiệu quả như mục đích người quản lý. Cơ cấu kinh tế phản ánh trực tiếp mối quan hệ của các yếu tố luôn vận động của lực lượng sản xuất dưới tác động chi phối của các quy luật tự nhiên và sự vận động xã hội. Trong quản lý kinh tế người ta không thể cứng nhắc rập khuôn các cơ chế quản lý cũ khi mà xu thế thay đổi thì phương thức quản lý cũng phải thay đổi sao cho phù hợp với từng giai đoạn nhất định. Không có một cơ cấu nào là bất di, bất dịch mà nó luôn vận động theo xu hướng khách quan. Do đó, “chúng ta cần phải tìm hiểu rõ cấu trúc bên trong và các tác động qua lại giữa các nhân tố để xây dựng cách thức quản lý sao cho hiệu quả.” [6] 7 1.1.4. Xu hướng của chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp Trên thực tế, cùng với quá trình hình thành và phát triển phong phú, đa dạng của các ngành kinh tế theo hướng sản xuất hàng hóa, thì cơ cấu giữa các ngành cũng có sự thay đổi theo nhu cầu xã hội, theo sự phát triển của thị trường. Chuyển dịch cơ cấu nông nghiệp hiện nay được khái quát theo các xu hướng sau: a. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp theo hướng hiện đại Trước đây, nền kinh tế nông nghiệp đặc biệt là ngành trồng trọt như lúa, ngô, khoai... chủ yếu sử dụng sức người và sức động vật như trâu, bò... khiến cho năng suất và chất lượng của ngành không cao. Đây chính là điều kiện cần để phát triển sản xuất hiện đại. Bên cạnh đó, sự phát triển của khoa học kỹ thuật đã tạo ra các máy móc thiết bị cho nông nghiệp như: sản xuất ra máy bừa, máy gặt...đã khiến cho chất lượng và sản lượng tăng lên đáng kể. Đây chính là điều kiện đủ để phát triển sản xuất hiện đại. Chính vì vậy, “sự kết hợp hai yếu tố trên đã tạo ra một sự thay đổi ngoạn mục trong nền sản xuất nông nghiệp: đó là sản xuất theo hướng hiện đại với năng suất và chất lượng ngày càng cao, đáp ứng nhu cầu của ngành nông nghiệp. Từ đó giúp phát triển kinh tế đất nước ngày càng sâu rộng và bền vững” [2] b. Chuyển nền nông nghiệp độc canh cây lúa sang đa canh Hiện nay, nền kinh tế nước ta có xu hướng chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp theo hướng chuyển từ độc canh sang đa canh. Nguyên nhân của sự chuyển dịch này cụ thể do các nguyên nhân sau: Thứ nhất, nếu như trước đây, nông thôn cổ truyền ở nước ta nói chung và vùng đồng bằng Sông Hồng nói riêng chủ yếu sản xuất nông nghiệp. Trong nông nghiệp chủ yếu trồng cây lúa nước. Một thời gian khá dài trong chính sách của Nhà nước nhấn mạnh vấn đề tự túc gạo. Do vậy, các địa phương đã tập trung mọi nguồn lực để giải quyết vấn đề lương thực và hệ quả là nhiều ngành nghề không có điều kiện phát triển. 8 Thứ hai, nông nghiệp độc canh với cây lúa, khiến cho lương thực lúa gạo bão hòa mà thu nhập từ nguồn này lại thấp hơn rất nhiều so với các cây trồng khác. Do đó, đời sống nông dân khó khăn, kinh tế chậm phát triển. Chính vì vậy, “nông dân địa phương đã thực hiện đa canh khiến cho đời sống nông dân khá lên, ngoài nhu cầu lương thực còn có các nhu cầu thịt, cá, sữa, đồ uống... Chính vì thế sản xuất nông nghiệp không thể độc canh cây lương thực mà phải đa canh” [2] c. Cơ cấu kinh tế nông nghiệp chuyển dịch theo hướng công nghiệp hóa và hiện đại hóa và phát triển các ngành phi nông nghiệp Do nước ta với đa số dân làm nông nghiệp nên để phát triển kinh tế đất nước thì cần phải tiến hành công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp và nông thôn. Chính vì vậy, công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp là nhiệm vụ quan trọng hàng đầu để xây dựng nước ta thành một nước công nghiệp. Để làm được điều này, trước hết cần phải chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn theo hướng xóa bỏ tình trạng thuần nông, phát triển công nghiệp và dịch vụ, thúc đẩy hình thành và phát triển các vùng chuyên môn hóa, phát triển công nghiệp, đặc biệt là công nghiệp chế biến và bảo quản nông sản phẩm. Mặt khác, để tiến hành công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp thì “cần phải xây dựng kết cấu hạ tầng kinh tế -xã hội tốt như: xây dựng hệ thống điện, đường, thông tin liên lạc, cơ sở nông nghiệp, thủy lợi, dịch vụ y tế, văn hóa, giáo dục.... Bởi đây là điều kiện vật chất quan trọng giúp cho chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp và nông thôn ngày càng tốt hơn” [2] d. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp theo hướng phát triển kinh tế trang trại gia đình và hợp tác xã “Hiện nay, nhà nước ta đang có xu hướng chuyển dịch trong nông nghiệp theo mô hình trang trại gia đình và hợp tác xã” [2]. Cụ thể như sau: 9 Thứ nhất, phát triển kinh tế trang trại gia đình Trang trại gia đình là đơn vị trực tiếp sản xuất ra những sản phẩm vật chất cần thiết cho xã hội, bao gồm nông, lâm, thủy sản, đồng thời quá trình phát triển kinh tế trong trang trại gia đình là quá trình khép kín với các khâu của quá trình tái sản xuất luôn kế tiếp nhau, bao gồm: sản xuất, phân phối, trao đổi, tiêu dùng. Trang trại gia đình với vốn được hình thành chủ yếu là từ gia đình. Đồng thời, đây còn là một đơn vị kinh tế có một cơ cấu thống nhất, đó là dựa trên cơ sở hộ gia đình bao gồm chủ hộ và các thành viên khác trong gia đình. Chủ trang trại (thường là chủ hộ) là người đại diện cho trang trại gia đình trong các quan hệ liên quan đến hoạt động sản xuất kinh doanh của trang trại. Chủ trang trại là người có kiến thức, có kinh nghiệm kinh doanh, am hiểu thị trường và trực tiếp điều hành sản xuất kinh doanh tại trang trại. Điều này không những giúp cho gia đình nông dân phát triển kinh tế mà còn giúp nền kinh tế nước ta phát triển bền vững Vì vậy hiện nay Nhà nước ta đang rất quan tâm và tạo điều kiện mở rộng hình thức này ngày càng phát triển tại các địa phương trong cả nước. Thứ hai, mở rộng mô hình hợp tác xã Kinh tế hợp tác không phải là khu vực chính để tạo ra nhiều lợi nhuận và tăng trưởng kinh tế, nhưng là khu vực có vai trò, vị trí quan trọng trong việc giải quyết việc làm, đảm bảo đời sống cho đông đảo người lao động, tạo sự ổn định về chính trị - xã hội góp phần thúc đẩy tăng trưởng và phát triển KT-XH. Mô hình tổ chức và quản lý hoạt động của HTX đã đem lại hiệu quả thiết thực hơn cho các thành viên, nhất là những người lao động yếu thế như thiếu vốn, thiếu kinh nghiệm trong hoạt động SXKD… Sự tồn tại và phát huy tác dụng rõ nét của mô hình HTX đã khẳng định sức sống mãnh liệt của mô hình này, đồng thời thể hiện sự phù hợp về quan hệ sản xuất với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất xã hội. Hợp tác xã với vai trò thúc đẩy phát triển 10 kinh tế hộ gia đình, kinh tế tư nhân, cá thể, đáp ứng nhu cầu phong phú của đời sống cộng đồng theo các nguyên tắc nhất định. Để chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp thành công thì cần phải ưu tiên phát triển mô hình HTX. Đây chính là điều kiện cần để giúp nông dân nói riêng, kinh tế nông nghiệp nói chung phát triển bền vững. e. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp theo hướng ngày càng kết hợp chặt chẽ giữa cơ cấu kinh tế trong nước với nhu cầu thị trường nước ngoài Hiện nay, nhu cầu thị trường nước ngoài khá đa dạng, từ lương thực như lúa gạo đến các sản phẩm cao cấp như cá basa, tôm đông lạnh, hoa quả như xoài Cát Chu, vải Thanh Hà...Không những thế, việc gia nhập các tổ chức kinh tế như WTO, TPP... với các nước trên thế giới đã tạo điều kiện giúp Việt Nam có cơ hội xuất khẩu ra nước ngoài. Do đó, xu hướng tăng cường các hoạt động liên kết chặt chẽ giữa cơ cấu kinh tế trong nước với nhu cầu của thị trường nước ngoài ngày càng có sự thay đổi và phát triển. Cụ thể: “trong lĩnh vực trồng trọt thì đẩy mạnh và tăng chất lượng sản xuất các cây trồng như vải, xoài...từ khâu chăm sóc, chế biến...theo quy trình của nước ngoài. Đối với mặt hàng thủy sản như cá basa, tôm đông lạnh...cũng khiến cho công nghiệp nhẹ của ngành này thay đổi khi tăng số lượng và chất lượng các công ty chế biến hải sản” [2] Như vậy, có thể nói: xu hướng chuyển dịch này ngày càng sâu rộng trong nền kinh tế Việt Nam. Đây là bước đi và là xu hướng quan trọng, giúp nền kinh tế nông nghiệp nói riêng, kinh tế Việt Nam nói chung ngày càng phát triển. 1.1.5. Nội dung chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp a. Chuyển dịch giữa nông nghiệp, lâm nghiệp và ngư nghiệp Sự phát triển của nền kinh tế nước ta hiện nay có sự thay đổi đáng kể. Cụ thể: chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp- lâm nghiệp và ngư nghiệp ở nước ta có sự chuyển dịch giảm dần về tỷ trọng nông nghiệp, tăng dần tỷ trọng lâm nghiệp và ngư nghiệp nhằm khai thác ngày càng tốt hơn lợi thế