Tài liệu Chính sách ngoại giao năng lượng của trung quốc trong những năm đầu thế kỷ xxi

ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN --------------------------------------------- NGUYỄN MINH MẪN CHÍNH SÁCH NGOẠI GIAO NĂNG LƯỢNG CỦA TRUNG QUỐC TRONG NHỮNG NĂM ĐẦU THẾ KỶ XXI Chuyên ngành: LỊCH SỬ THẾ GIỚI CẬN ĐẠI VÀ HIỆN ĐẠI Mã số : 62 22 50 05 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH – 2012 ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN --------------------------------------------- NGUYỄN MINH MẪN CHÍNH SÁCH NGOẠI GIAO NĂNG LƯỢNG CỦA TRUNG QUỐC TRONG NHỮNG NĂM ĐẦU THẾ KỶ XXI Chuyên ngành : LỊCH SỬ THẾ GIỚI CẬN ĐẠI VÀ HIỆN ĐẠI Mã số : 62 22 50 05 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS Ngô Minh Oanh 2. TS Đào Minh Hồng Phản biện 1 : PGS.TS Nguyễn Văn Lịch Phản biện 2 : PGS.TS Nguyễn Tiến Lực Phản biện 3 : TS. Lê Phụng Hoàng Phản biện độc lập 1 : GS.TS Đỗ Thanh Bình Phản biện độc lập 2 : PGS.TS Phạm Quang Minh THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH – 2012 1 MỤC LỤC Trang bìa phụ Lời cam đoan Danh mục các ký hiệu, các chữ viết tắt Danh mục bảng biểu dùng trong luận án Danh mục biểu đồ dùng trong luận án DẪN LUẬN 1. Lý do chọn đề tài .................................................................................................... 5 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề...................................................................................... 7 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................................ 18 4. Nguồn tư liệu........................................................................................................ 19 5. Phương pháp nghiên cứu ..................................................................................... 20 6. Bố cục của luận án ............................................................................................... 21 7. Đóng góp khoa học của luận án ........................................................................... 22 CHƯƠNG I: AN NINH NĂNG LƯỢNG THẾ GIỚI NHỮNG NĂM ĐẦU THẾ KỈ XXI 1.1 KHÁI NIỆM NĂNG LƯỢNG VÀ AN NINH NĂNG LƯỢNG 1.1.1 Khái niệm năng lượng ......................................................................................... 24 1.1.2 Khái niệm an ninh năng lượng ............................................................................. 26  1.2 BỐI CẢNH QUỐC TẾ VÀ KHU VỰC 1.2.1 Bối cảnh quốc tế .................................................................................................. 33 1.2.2 Bối cảnh khu vực ................................................................................................. 38 2 1.3 TÌNH HÌNH NĂNG LƯỢNG VÀ NHỮNG BIẾN ĐỘNG CỦA AN NINH NĂNG LƯỢNG THẾ GIỚI TRONG NHỮNG NĂM ĐẦU THẾ KỈ XXI 1.3.1 Tình hình năng lượng thế giới ............................................................................. 45 1.3.2 Trữ lượng dầu mỏ phân bố không đều................................................................. 50 1.3.3 Giá dầu mỏ liên tục tăng cao................................................................................ 50 1.3.4 Sự mất an ninh của các tuyến vận chuyển dầu lửa .............................................. 52 1.3.5 Sự xuất hiện của chính sách ngoại giao năng lượng trong quan hệ quốc tế những năm đầu thế kỉ XXI............................................................................................ 53 Tiểu kết......................................................................................................................... 57 CHƯƠNG II: CHÍNH SÁCH AN NINH NĂNG LƯỢNG CỦA TRUNG QUỐC TRONG NHỮNG NĂM ĐẦU THẾ KỈ XXI 2.1 HIỆN TRẠNG SỬ DỤNG VÀ DỰ BÁO NHU CẦU NĂNG LƯỢNG Ở TRUNG QUỐC TRONG NHỮNG NĂM ĐẦU THẾ KỈ XXI 2.1.1 Than đá................................................................................................................. 59 2.1.2 Dầu mỏ ................................................................................................................. 60 2.1.3 Khí thiên nhiên .................................................................................................... 63 2.1.4 Điện năng ............................................................................................................. 64 2.1.5 Dự báo nhu cầu năng lượng của Trung Quốc trong hai thập niên đầu thế kỉ XXI .............................................................................................................................. 67 2.2 MỤC TIÊU PHÁT TRIỂN CỦA TRUNG QUỐC TRONG NHỮNG NĂM ĐẦU THẾ KỈ XXI 2.2.1 Mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội...................................................................... 72 2.2.2 Đường lối đối ngoại của Đảng Cộng sản Trung Quốc trong những năm đầu thế kỉ XXI...................................................................................................................... 73 2.2.3 Vai trò của an ninh năng lượng đối với sự phát triển của Trung Quốc trong những năm đầu thế kỉ XXI ........................................................................................... 77 3 2.3 “ĐI RA NGOÀI – 走出去” – CHÍNH SÁCH CƠ BẢN ĐẢM BẢO AN NINH NĂNG LƯỢNG CỦA TRUNG QUỐC TRONG NHỮNG NĂM ĐẦU THẾ KỈ XXI 2.3.1 Bối cảnh ............................................................................................................... 99 2.3.2 Đặc trưng của chính sách “Đi ra ngoài – 走出去” tìm kiếm năng lượng của Trung Quốc ..................................................................................................... 100 2.3.3 Dự báo những thuận lợi và khó khăn trong quá trình triển khai chiến lược “đi ra ngoài – 走出去” tìm kiếm năng lượng của Trung Quốc ............................. 101 Tiểu kết....................................................................................................................... 105 CHƯƠNG III: NGOẠI GIAO NĂNG LƯỢNG CỦA TRUNG QUỐC TRONG NHỮNG NĂM ĐẦU THẾ KỈ XXI 3.1 QUÁ TRÌNH TRIỂN KHAI CHÍNH SÁCH NGOẠI GIAO NĂNG LƯỢNG CỦA TRUNG QUỐC TRONG NHỮNG NĂM ĐẦU THẾ KỈ XXI 3.1.1 Hoạt động ngoại giao năng lượng của Trung Quốc ở khu vực Trung Đông ..... 107 3.1.2 Hoạt động ngoại giao năng lượng của Trung Quốc ở khu vực Châu Phi ........ 117 3.1.3 Hoạt động ngoại giao năng lượng của Trung Quốc ở khu vực Mỹ La tinh ..... 127 3.1.4 Hoạt động ngoại giao năng lượng của Trung Quốc tại khu vực Nga -Trung Á ......................................................................................................................... 135 3.1.5 Hoạt động ngoại giao năng lượng của Trung Quốc tại khu vực Đông Nam Á ......................................................................................................................... 142 3.2 TÁC ĐỘNG CỦA CHÍNH SÁCH NGOẠI GIAO NĂNG LƯỢNG TRUNG QUỐC ĐẾN KINH TẾ - CHÍNH TRỊ THẾ GIỚI NHỮNG NĂM ĐẦU THẾ KỈ XXI 3.2.1 Đối với kinh tế Trung Quốc .............................................................................. 147 3.2.2 Đối với kinh tế thế giới ..................................................................................... 150 4 3.2.3 Sự đối đầu về chiến lược giữa Mỹ và Trung Quốc ........................................... 154 3.2.4 Cạnh tranh giữa Trung Quốc và Nhật Bản về vấn đề năng lượng..................... 158 3.2.5 Vấn đề biển Đông trong chính sách ngoại giao năng lượng của Trung Quốc... 160 3.3 NHỮNG KINH NGHIỆM CHO VIỆT NAM TỪ CHÍNH SÁCH NGOẠI GIAO NĂNG LƯỢNG CỦA TRUNG QUỐC ...................................................... 163 Tiểu kết....................................................................................................................... 167 KẾT LUẬN ................................................................................................................ 169 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................ 174 PHỤ LỤC LUẬN ÁN................................................................................................ 189 5 DẪN LUẬN 1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI Trong những năm đầu thế kỉ XXI, nhân loại đang chứng kiến những thay đổi to lớn trên tất cả các lĩnh vực của đời sống kinh tế - xã hội. Bên cạnh các thành tựu khoa học kỹ thuật phục vụ trực tiếp cho đời sống xã hội, con người đang phải đối mặt với nhiều vấn đề mang tính toàn cầu như: sự nóng lên của trái đất, ô nhiễm môi trường, dịch bệnh, xung đột, chiến tranh và sự cạn kiệt của các nguồn tài nguyên. Trong những vấn đề nêu trên, năng lượng đã và đang trở thành vấn đề được toàn thế giới quan tâm. Đặc biệt, đối với các quốc gia đang tiến hành công nghiệp hóa, hiện đại hóa thì năng lượng trở thành vấn đề then chốt và nền tảng cho chiến lược phát triển quốc gia. Thời gian qua, các nước có nền kinh tế phát triển và nhu cầu tiêu thụ năng lượng lớn như Mỹ, Trung Quốc, Nhật, Ấn Độ, Nga… đang ráo riết chạy đua tìm kiếm, chi phối các nguồn cung cấp năng lượng trên thế giới với mục tiêu là có được nguồn cung ổn định, lâu dài và giá cả hợp lý. Trong các quốc gia có nhu cầu tiêu thụ năng lượng lớn, Trung Quốc nổi lên như một hiện tượng điển hình. Sau hơn 30 năm tiến hành cải cách mở cửa, Trung Quốc đã đạt được nhiều thành tựu to lớn trên tất cả các lĩnh vực, trong đó nổi bật là lĩnh vực kinh tế. Tốc độ phát triển kinh tế của quốc gia này luôn dẫn đầu thế giới. Để duy trì được tốc độ phát triển kinh tế bền vững, nhất là trong giai đoạn công nghiệp hóa – hiện đại hóa, Trung Quốc cần có các nguồn năng lượng dồi dào, phong phú và ổn định. Với dân số hơn 1,3 tỷ người và tốc độ phát triển kinh tế cao, nhu cầu về năng lượng- đặc biệt là dầu lửa càng ngày càng gia tăng. Bài toán năng lượng cho nhu cầu phát triển kinh tế và tiêu dùng xã hội đang được đặt ra cho các nhà hoạch định chính sách của quốc gia đông dân nhất hành tinh. Để đảm bảo nguồn cung ứng năng lượng ổn định, đầy đủ với giá cả hợp lý, chính phủ Trung Quốc đã đề ra chiến lược năng lượng quốc gia và chính sách an ninh năng lượng với các mục đích và biện pháp thực hiện cụ thể nhằm đảm bảo an ninh năng lượng cho mình. Trong đó, “ngoại giao năng lượng” hay “ngoại giao dầu lửa” trở thành nhiệm vụ trọng tâm trong chiến lược an ninh năng lượng của quốc 6 gia này. Thông qua các hoạt động ngoại giao để có được nguồn cung ứng dầu lửa, khí đốt là hoạt động thường thấy của chính quyền Bắc Kinh trong thời gian gần đây. Vì sao Trung Quốc đặc biệt quan tâm đến Châu Phi – một khu vực chậm phát triển và cách xa về địa lý- với những chương trình hợp tác toàn diện mang tính chiến lược? Vì sao Trung Quốc vẫn củng cố quan hệ với Iran trong khi cộng đồng quốc tế lên án chương trình hạt nhân của quốc gia này? Hay Trung Quốc đang cố chen chân vào khu vực ảnh hưởng truyền thống của Mỹ là các nước Mỹ La-tinh? Các câu hỏi trên đều có chung đáp án là các quốc gia đó đều là đối tác cung cấp dầu lửa chiến lược cho Trung Quốc hiện tại cũng như tương lai. Chính sách ngoại giao năng lượng của Trung Quốc đã và đang tác động đến tình hình chính trị, kinh tế thế giới. Đối với các quốc gia lớn như Mỹ, Nhật, Nga, Ấn Độ… việc tìm kiếm nguồn năng lượng của Trung Quốc bằng các biện pháp ngoại giao đã gây không ít khó khăn trong việc đảm bảo an ninh năng lượng cho các quốc gia này. Ở một góc độ nhất định, chính sách “ngoại giao năng lượng” của Trung Quốc đã vô tình dẫn đến một cuộc “chạy đua” tìm kiếm năng lượng giữa các nước lớn, làm cho tình hình thế giới ngày càng phức tạp và mất ổn định. Đối với các quốc gia láng giềng trong khu vực, trong đó có Việt Nam, chính sách “ngoại giao năng lượng” của Trung Quốc cũng ít nhiều tác động đến các hoạt động phát triển kinh tế và an ninh quốc phòng. Nói cách khác, hoạt động “ngoại giao năng lượng” của Trung Quốc đang tác động đến tình hình thế giới và khu vực ở những mức độ khác nhau. Do đó, nghiên cứu chính sách và hoạt động “ngoại giao năng lượng” của Trung Quốc trong thời gian gần đây cũng như tác động của nó giúp chúng ta có cái nhìn tổng thể, rõ ràng hơn về chính sách đối ngoại của Trung Quốc, quốc gia láng giềng và luôn có tác động và ảnh hưởng đến các quốc gia trong khu vực Châu Á, trong đó có Việt Nam. Do vậy, tìm hiểu chính sách ngoại giao năng lượng của Trung Quốc trong những năm đầu thế kỉ XXI là một việc làm có ý nghĩa trên cả hai phương diện khoa học và thực tiễn. Về phương diện khoa học, việc nghiên cứu chính sách ngoại giao năng lượng của Trung Quốc trong những năm đầu thế kỉ XXI nhằm tìm hiểu nguồn gốc, quá 7 trình hình thành và triển khai của loại hình ngoại giao mới này. Mặc dù, hình thành sau các loại hình ngoại giao truyền thống như ngoại giao chính trị, ngoại giao kinh tế, ngoại giao văn hóa nhưng ngoại giao năng lượng đã vượt xa các loại hình ngoại giao trước đó về cả qui mô, tính chất và mức độ. Mặt khác, thông qua việc nghiên cứu này làm nổi bật đặc điểm, tính chất của chính sách đối ngoại của Trung Quốc trong những năm vừa qua. Về phương diện thực tiễn, việc nghiên cứu này góp phần lý giải những biến động của tình hình chính trị-kinh tế thế giới, khu vực trong những năm vừa qua, cũng như những tác động của nó đến các nước láng giềng trong khu vực, trong đó có Việt Nam. Xuất phát từ những lý do trên đây, chúng tôi mạnh dạn chọn vấn đề “Chính sách ngoại giao năng lượng của Trung Quốc trong những năm đầu thế kỉ XXI” làm đề tài luận án Tiến sĩ Sử học của mình. 2. LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ Nghiên cứu về chính sách “ngoại giao năng lượng” của Trung Quốc là một đề tài khá mới mẻ và đang thu hút giới học giả và các nhà nghiên cứu trên thế giới, nhưng đến nay trong giới khoa học vẫn chưa có một công trình nghiên cứu chuyên sâu về giai đoạn này. Các nhà nghiên cứu chủ yếu đề cập đến chính sách năng lượng, an ninh năng lượng và ngoại giao năng lượng của Trung Quốc đối với một quốc gia hoặc khu vực cụ thể. Mặc dù vậy, đó cũng là những nguồn tư liệu rất quan trọng trong lúc thực hiện đề tài. Trên cơ sở các tư liệu có được tuy chưa đầy đủ và hoàn chỉnh, chúng tôi cố gắng khái quát một cách khách quan, tổng thể những vấn đề mà các học giả Việt Nam, phương Tây, Trung Quốc đề cập đến ngoại giao năng lượng của Trung Quốc trong những năm đầu thế kỉ XXI. 2.1 Công trình Tiếng Việt Ở Việt Nam do đây là đề tài mới nên đến nay vẫn chưa có một cuốn sách nào đề cập đến vấn đề ngoại giao năng lượng của Trung Quốc chuyên sâu và cụ thể, mà chủ yếu là các bài báo, tạp chí, hội thảo khoa học, đề tài nghiên cứu cấp Viện, Bộ, luận văn Cao học, đề tài nghiên cứu khoa học sinh viên v.v… Nổi bật có các công 8 trình như sau: Tiến sĩ Đỗ Minh Cao với “Chiến lược năng lượng của Trung Quốc những năm đầu thế kỉ XXI” đăng trên tạp chí Nghiên cứu quốc tế (số 5-2005), “Trung Quốc – Châu Phi: đối tác chiến lược kiểu mới” đăng trên Tạp chí Nghiên cứu Châu Phi và Trung Đông (số 17-2007) hay đề tài cấp Viện “Vấn đề an ninh năng lượng và ô nhiễm môi trường ở Trung Quốc hai mươi năm đầu thế kỉ XXI”; tác giả Vũ Lê Thái Hoàng với bài viết “Chiến lược dầu mỏ của Trung Quốc và cuộc chạy đua dầu mỏ khí đốt giữa Trung Quốc và Nhật Bản đầu thế kỉ XXI” đăng trên tạp chí Nghiên cứu Quốc tế số 59 năm 2004, các bài báo đề cập đến chiến lược an ninh năng lượng, chiến lược an ninh dầu mỏ của Trung Quốc trong việc sử dụng và đảm bảo các nguồn cung cấp, đồng thời các tác giả cũng đưa ra những nhận định trong việc hoạch định chính sách an ninh năng lượng và cạnh tranh tìm nguồn cung cấp dầu mỏ giữa hai nền kinh tế lớn nhất Châu Á là Trung Quốc và Nhật Bản. Đề tài an ninh năng lượng, ngoại giao năng lượng của Trung Quốc còn được đề cập đến trong các luận văn cao học và các công trình nghiên cứu của sinh viên các trường đại học, học viện trong cả nước. Đầu tiên là luận văn Thạc sĩ “Vấn đề an ninh năng lượng ở Trung Quốc trong giai đoạn hiện nay” của tác giả Hà Thu Thảo, Học viện Quan hệ quốc tế. Tác giả đã trình bày tổng quan về tình hình năng lượng của Trung Quốc, phân tích nguyên nhân của sự mất an ninh năng lượng và các biện pháp đảm bảo an ninh năng lượng của quốc gia này. Trong nội dung, tác giả chỉ nhấn mạnh hợp tác an ninh năng lượng giữa Trung Quốc và các nước nhằm đảm bảo nguồn cung. Trong chương 3, tác giả đã phân tích về an ninh năng lượng của Việt Nam trên cơ sở tác động của chính sách an ninh năng lượng của Trung Quốc. Nhìn chung, luận văn đã đóng góp những luận điểm khoa học có giá trị khi phân tích ảnh hưởng của chính sách an ninh năng lượng của Trung Quốc trên qui mô toàn cầu. Cũng nằm trong mảng nghiên cứu này còn có luận văn cao học “Vấn đề an ninh năng lượng trong quan hệ quốc tế hiện nay” của tác giả Nguyễn Hải Anh, Học viện quan hệ quốc tế. Tác giả đã phân tích chiến lược an ninh năng lượng của các nước lớn- trong đó có Trung Quốc- trong chương 2 của luận văn. Khái niệm “đi 9 ra ngoài- 走出去” và “ngoại giao năng lượng” “ngoại giao dầu lửa” được tác giả phân tích khá kỹ. Tác giả Phạm Thị Lan Hương đã nêu bật hoạt động ngoại giao dầu lửa giữa Trung Quốc tại Châu Phi qua luận văn Cao học “Trung Quốc mở rộng ảnh hưởng ở Châu Phi và những tác động”. Qua nội dung nghiên cứu, người đọc có được cách nhìn tổng thể về quan hệ chiến lược giữa Trung Quốc – Châu Phi trên nhiều mặt như chính trị - kinh tế - xã hội. Tác giả dành một nội dung phân tích hoạt động ngoại giao nhằm tìm kiếm các nguồn năng lượng của Trung Quốc tại lục địa đen thông qua các “chiêu bài” hợp tác, đầu tư, viện trợ kinh tế-khoa học kỹ thuật. Tại khu vực phía nam, nghiên cứu về chính sách an ninh năng lượng của Trung Quốc cũng thu hút được sự chú ý của học viên Cao học và sinh viên các ngành lịch sử và quan hệ quốc tế. Với đề tài luận văn “Châu Phi trong chính sách an ninh năng lượng của Trung Quốc” tác giả Nguyễn Minh Thanh đã phân tích vị trí của châu Phi trong chính sách an ninh năng lượng của Trung Quốc những năm gần đây. Bên cạnh đó, còn có công trình nghiên cứu khoa học của sinh viên, đề tài “Ngoại giao dầu lửa của Trung Quốc từ năm 1993 đến nay” của tập thể tác giả khoa Quan hệ quốc tế -Trường ĐHKHXH&NV TP.Hồ Chí Minh, do sinh viên Phạm Tấn Ngọc chủ nhiệm đã đề cập đến hoạt động ngoại giao năng lượng của Trung Quốc từ khi quốc gia này trở thành nhà nhập khẩu dầu lửa từ 1993. Mặc dù chỉ là hoạt động nghiên cứu khoa học sinh viên nhưng công trình đã đóng góp luận điểm khoa học có giá trị về hoạt động ngoại giao dầu lửa của Trung Quốc tại các quốc gia và khu vực có trữ lượng lớn trên thế giới. Tiến sĩ Lê Văn Mỹ và tập thể nghiên cứu viên Viện Nghiên cứu Trung Quốc đã biên soạn và hệ thống hóa những điều chỉnh trong chính sách đối ngoại của Trung Quốc trong 30 năm cải cách mở cửa với tác phẩm “ Ngoại giao Cộng hòa nhân dân Trung Hoa 30 năm cải cách mở cửa (1978-2008)”. Tác phẩm giúp cho người đọc có cái nhìn xuyên suốt về sự thay đổi của chính sách ngoại giao của Trung Quốc qua từng thời kỳ khác nhau từ sau tiến hành cải cách mở cửa vào năm 1978. Trong quá trình triển khai chính sách ngoại giao, Trung Quốc phải đối mặt 10 với các dư luận như tập thể tác giả đánh giá: “không ít dư luận ở một số nước đã chỉ trích Trung Quốc đi lùng dầu mỏ, khai thác khoáng sản ở nhiều nơi trên thế giới để thỏa mãn nhu cầu phát triển kinh tế…” [ 24, tr 373]. Có thể nói, mặc dù không đề cập nhiều đến ngoại giao năng lượng, nhưng tác phẩm đã giúp chúng tôi hình dung về bức tranh toàn cảnh về ngoại giao Trung Quốc trong 30 năm tiến hành cải cách mở cửa. Tập thể tác giả trên cũng cho ra đời ấn phẩm “Ngoại giao cộng hòa nhân dân Trung Hoa hai mươi năm đầu thế kỉ XXI” vào quý III năm 2011. Tác phẩm này đã đề cập đến những thay đổi cũng như những thành tựu của ngoại giao Trung Quốc hai thập kỉ đầu thế kỉ XXI cũng như đưa ra những dự báo và thách thức cho ngoại giao Trung Quốc trong thời gian tới. Với thế mạnh nghiên cứu chuyên sâu, hai ấn phẩm trên của tập thể các tác giả Viện Nghiên cứu Trung Quốc đã giúp chúng tôi định hình một cách nhìn tổng quan về chính sách ngoại giao của Trung Quốc-trong đó có chính sách ngoại giao năng lượng. Cuốn “Đại dự đoán Trung Quốc thế kỉ XXI” của tác giả Phùng Lâm, nhà xuất bản Văn hóa thông tin và cuốn “Trung Quốc trước thách thức thế kỉ XXI” của tác giả Lưu Kim Hâm lại đưa ra một cách nhìn tổng quát về Trung Quốc trong thế kỉ XXI, trong tác phẩm của mình tác giả Lưu Kim Hâm đã nêu ra nhận xét của phương tiện truyền thông Mỹ là “Thế kỉ XXI là thế kỉ của Trung Quốc” [12, tr 101] và sự phát triển của Trung Quốc sẽ dẫn đến “Thuyết sự uy hiếp toàn diện của Trung Quốc” trong đó có “Thuyết uy hiếp tài nguyên của Trung Quốc” và “Thuyết uy hiếp môi trường của Trung Quốc” được ông đưa ra, với dân số tương đối đông nên chắc chắn “yếu tố” Trung Quốc là một trong những tác nhân tác động đến giá cả thị trường năng lượng thế giới. Nói đến năng lượng là nói đến dầu lửa, nhiên liệu chủ yếu của tiêu dùng xã hội. Trong những năm gần đây, biến động của kinh tế thế giới ít nhiều đều liên quan đến giá dầu, nên sự thăng trầm của giá dầu và tác động của nó đến kinh tế thế giới cũng thu hút sự quan tâm của giới nghiên cứu. Liên quan đến vấn đề phải kể đến các công trình “Kinh tế thế giới trước “cú sốc” dầu và cuộc đua tìm nguồn năng lượng thay thế” của tác giả Trịnh Cường đăng trên Tạp chí Cộng sản số 22 (745); 11 “ Trung Đông: dầu mỏ, hạt nhân và an ninh năng lượng toàn cầu” của tác giả Hồ Bất Khuất đăng trên Tạp chí Cộng sản số 7 (753); “Cuộc khủng hoảng hạt nhân tại Iran- tìm giải pháp ngăn chặn giá dầu lên cao” của tác giả Nguyễn Thế Nghiệp đăng trên Thời báo Kinh tế Việt Nam, số 133…những bài viết này cung cấp những thông tin cập nhật và đáng tham khảo khi chúng tôi thực hiện đề tài. Ngoài ra, các bài viết trong các tập Tài liệu tham khảo đặc biệt, Tài liệu tham khảo hàng tháng, Tài liệu tham khảo hàng ngày… của Thông tấn xã Việt Nam từ năm 2002 đến nay là nguồn tư liệu phong phú và đáng tin cậy khi nghiên cứu vấn đề an ninh năng lượng và ngoại giao năng lượng của Trung Quốc. Trong quá trình tra cứu, thống kê những tư liệu có liên quan đến đề tài từ nguồn tư liệu thông tấn xã, chúng tôi nhận thấy các tài liệu này đã cung cấp một bức tranh toàn cảnh về nhu cầu sử dụng cũng như chiến lược năng lượng, hoạt động ngoại giao năng lượng của Trung Quốc trong những năm đầu thế kỉ XXI. Những nhận xét, quan điểm, dự đoán của các bài viết đều góp phần giúp chúng tôi tiếp cận nhận thức và đánh giá của các học giả phương Tây về các vấn đề an ninh và ngoại giao năng lượng của Trung Quốc. 2.2 Công trình Tiếng Anh Việc Trung Quốc đang nỗ lực tìm kiếm nguồn năng lượng phục vụ cho sự phát triển quốc gia không chỉ thể hiện sự mở rộng của quốc gia này trên lĩnh vực kinh tế, mà thông qua đó năng lượng cũng trở thành nhân tố mới chi phối chính trị và quan hệ quốc tế ở khu vực Đông Á, Châu Á và trên qui mô toàn cầu. Cuộc chạy đua trong việc tìm kiếm năng lượng giữa Trung Quốc và các nước lớn là nhân tố chủ yếu chi phối bàn cờ năng lượng thế giới. Liên quan đến vấn đề này có các tác phẩm nghiên cứu sau đây: Heinrich Kreft với bài viết “China’s Energy Security Conundrum” đăng trên tạp chí The Korean Journal of Defense Analysis, vol XVIII, No 3, Fall 2006 đã phân tích khá kỹ bức tranh năng lượng của Trung Quốc. Theo tác giả sự phát triển quá “nóng” của nền kinh tế là nguyên nhân dẫn đến việc tìm kiếm năng lượng của Trung Quốc ở các quốc gia và khu vực trên thế giới. Tác động của giá dầu trên thế 12 giới là nguyên nhân dẫn đến những động thái ngoại giao giữa Trung Quốc và các nước được tác giả trình bày khá rõ. An ninh năng lượng hay an ninh dầu lửa và khí đốt của Trung Quốc không còn là vấn đề riêng của quốc gia này mà nó còn ảnh hưởng ở qui mô toàn cầu. Nhóm tác giả Tatsu Kambara và Christopher Howe đã đưa ra nhận định về sự ảnh hưởng an ninh dầu lửa và khí đốt của Trung Quốc qua tác phẩm “China and the global energy crisis-development and prospects for China’s Oil and Natural Gas”. Tác phẩm nêu bật được tình hình trữ lượng và nhu cầu về dầu lửa và khí đốt của Trung Quốc. Điểm khác biệt là nhóm tác giả lại cho rằng khí đốt thiên nhiên có thể trở thành nguồn nhiên liệu chủ yếu của Trung Quốc trong tương lai khi nguồn dầu lửa cạn kiệt. Ở một góc nhìn khác, Haider A.Khan học giả đại học Denver (Mỹ) với bài viết “China’s energy security: national security, ecological balance and regional co-operation” đã đánh giá chính sách ngoại giao năng lượng của Trung Quốc là do tác động của sự bùng nổ dân số và phương tiện cơ giới. Bằng các công thức toán học, Haider đã tìm ra đáp số cho nguồn năng lượng mà Trung Quốc cần hàng ngày. Tác giả cũng tiên lượng trong tương lai, dầu mỏ sẽ là nguồn năng lượng chính và là tác nhân chi phối nền kinh tế Trung Quốc. Cơ quan quản lý thông tin năng lượng (Energy Information AdministrationEIA) là một cơ quan độc lập trực thuộc Bộ Năng lượng Hoa Kỳ với trách nhiệm thu thập, phân tích, thống kê các nguồn năng lượng và nhu cầu năng lượng của các quốc gia khu vực trên thế giới. Hàng năm EIA có một báo cáo thường niên về tình hình sản xuất cung ứng và tiêu thụ năng lượng trên thế giới “International Energy Outlook”, các số liệu cũng góp phần dự báo cho tình hình năng lượng toàn thế giới trong khoảng 20 năm trở lại đây. Trong quá trình nghiên cứu, tác giả đã xử lý các số liệu trong các báo cáo từ năm 2001 đến 2010 liên qua đến nhu cầu tiêu hao năng lượng của Trung Quốc để phục vụ cho việc nghiên cứu đề tài. Quan hệ giữa Trung Quốc và Tổ chức năng lượng quốc tế (IEA) đã được thiết lập từ năm 1992. Tác phẩm “China’s worldwide quest for energy security” tập hợp 13 các bài viết của các chuyên gia của tổ chức này và giới học giả Trung Quốc. Tác phẩm bao gồm 3 chương đề cập đến 3 vấn đề nổi bật: nguyên nhân Trung Quốc tìm kiếm nguồn năng lượng ngoài nước? Chính sách ngoại giao năng lượng của Trung Quốc? Mục đích của những hoạt động này và chuyện gì sẽ xảy ra? Phần cuối tác phẩm là các bảng biểu thể hiện các chỉ số năng lượng của Trung Quốc trong thập niên 90 của thế kỉ XX. Thông qua các cứ liệu và số liệu trong tác phẩm có thể dự đoán nhu cầu năng lượng của Trung Quốc trong những năm đầu thế kỉ XXI. Quan hệ Trung – Mỹ trong những năm gần đây luôn có tác động đến quan hệ quốc tế. Trung Quốc trở thành một trong những đối thủ và đối tác quan trọng của Mỹ trên tất cả các lĩnh vực kinh tế, chính trị, quân sự lẫn khoa học kỹ thuật. Nghiên cứu Trung Quốc không những thu hút giới học thuật mà còn thu hút chính giới tại Mỹ. Ngày 30 tháng 10 năm 2003, thượng viện Mỹ đã có phiên họp điều trần thảo luận đặc biệt về nhu cầu và chiến lược năng lượng của Trung Quốc, các tài liệu được tập hợp thành một văn kiện mang tên “U.S. – China economic and security review commission” (Việc tái xem xét mối quan hệ kinh tế và an ninh Trung Mỹ) bao gồm 135 trang đề cập đến nhu cầu và chiến lược năng lượng của Trung Quốc, nguồn cung cấp năng lượng cho Trung Quốc để phát triển kinh tế. Đặc biệt, các nghị viên đã đề cập đến vấn đề ngoại giao năng lượng của Trung Quốc cũng như tác động của chính sách này đối với địa chính trị và địa kinh tế trên thế giới. Văn kiện này mang tính thực tiễn cao khi tham dự thảo luận có cả giới nghiên cứu Trung Quốc tại Mỹ, những quan điểm mang tính khoa học lẫn chính trị được thể hiện khá rõ trong văn kiện. Thực tế trên cho thấy Trung Quốc và những gì liên quan đến quốc gia này đang trở thành quan tâm của giới khoa học gia và chính giới của Hoa Kỳ. Kent E. Calder – giám đốc trung tâm nghiên cứu Đông Á của đại học Johns Hopkins, Washington D.C lại nghiên cứu quan hệ năng lượng của Trung Quốc với một đối tác kinh tế khác ở Đông Á- Nhật Bản. Chuyên khảo “Sino – Japanese energy relations: prospects for deepening strategic competition” (Quan hệ năng lượng Trung Quốc-Nhật Bản: viễn cảnh cạnh tranh chiến lược sâu sắc) đã phân 14 tích khá rõ sự khác nhau giữa an ninh năng lượng của Nhật Bản và Trung Quốc, lịch sử hợp tác năng lượng giữa hai nước, sự mở rộng kinh tế Trung Quốc dẫn đến sự thay đổi của địa chính trị khu vực Đông Á, thực tế quan hệ đường biển giữa hai nước…Tác giả tập trung phân tích quan hệ năng lượng của hai quốc gia mạnh ở khu vực Đông Á là Trung Quốc- Nhật Bản đồng thời tác động của mối quan hệ này đến khu vực Đông Á nói riêng và châu Á nói chung. 2.3 Công trình Tiếng Trung Quốc Là đối tượng nghiên cứu chính của đề tài nên nguồn tư liệu chính thống phải đề cập là các văn kiện của Đảng Cộng sản và Chính phủ Trung Quốc liên quan đến chủ trương, đường lối, chính sách đối ngoại trên lĩnh vực năng lượng. Đầu tiên, phải kể đến là văn kiện của Đại hội XVI Đảng Cộng sản Trung Quốc. Văn kiện này có tác dụng định hướng cho sự phát triển Trung Quốc trên lĩnh vực năng lượng và kim chỉ nam cho quá trình triển khai chính sách ngoại giao năng lượng của Trung Quốc trong thập kỉ đầu thế kỉ XXI. Tháng 12 năm 2007, lần đầu tiên Chính phủ nước Cộng hòa nhân dân Trung Hoa cho công bố “Sách trắng về tình hình và chính sách năng lượng”- (中国的能 源 状 况 与 政 策 - 白 皮 书 -China’s Energy Conditions and Policies) bao gồm 8 chương trong đó nhấn mạnh Trung Quốc cố gắng dựa vào nguồn năng lượng trong nước, hợp lý hóa cơ cấu năng lượng để đảm bảo cho sự phát triển bền vững của kinh tế-xã hội. Tài liệu này nói rõ lập trường của chính phủ Trung Quốc về chính sách đảm bảo an ninh năng lượng quốc gia đồng thời nêu rõ nhu cầu năng lượng trong thời gian tới. “Báo cáo sức mạnh quốc gia – 中国国力报告” của Chính phủ Trung Quốc là cơ sở để xác định cho các nhu cầu tiêu dùng và phát triển hàng năm của xã hội. Trên cơ sở các báo cáo, Chính phủ Trung Quốc mới dự kiến cho chỉ tiêu phát triển kinh tế năm kế tiếp. Các số liệu trong các báo cáo sẽ là nguồn tư liệu đáng tin cậy khi đánh giá về nhu cầu năng lượng tiêu dùng hàng năm của quốc gia này. Châu Phi và khu vực Mỹ Latinh là hai trọng điểm trong chính sách ngoại giao năng lượng của Trung Quốc, nên Chính phủ Trung Quốc đã đưa ra chính sách 15 cụ thể với hai khu vực này nhằm tạo điều kiện phát triển quan hệ đối tác chiến lược toàn diện giữa hai bên “Chính sách đối với Châu Phi 中国对非洲政策文件（全 文）” và “Chính sách đối với Mỹ la tinh và Caribê 中国对拉丁美洲和加勒比政策 文件（全文）” được xem là cơ sở để Trung Quốc tiến hành hợp tác đầu tư toàn diện với hai khu vực trên, trong đó có lĩnh vực năng lượng. Trong bối cảnh đang cần nguồn năng lượng phục vụ cho công cuộc công nghiệp hóa đất nước, hơn bao giờ hết Trung Quốc đang không ngừng tìm kiếm các nguồn cung cấp năng lượng dồi dào và ổn định. Hiểu rõ cơ cấu năng lượng trên thế giới chính là cơ sở để hoạch định chính sách năng lượng cho mình. Từ năm 2000 trở lại đây, giới khoa học Trung Quốc đã có những ấn phẩm đề cập đến tình hình năng lượng trên thế giới dưới nhiều góc nhìn khác nhau, nhưng tựu chung họ đều muốn tìm hiểu kỹ về năng lượng trên thế giới cũng như những nguy cơ, thách đố đối với Trung Quốc trong việc đảm bảo an ninh năng lượng. Đầu tiên phải kể đến tác phẩm “Bàn cờ năng lượng thế giới” (全球能源大棋 局-Global energy structure) do tập thể tác giả của Viện nghiên cứu quan hệ quốc tế hiện đại Trung Quốc và Trung tâm nghiên cứu an ninh kinh tế biên soạn. Tác phẩm đề cập đến sự thay đổi của tình hình năng lượng quốc tế, quan hệ quốc tế và ngoại giao của các nước lớn có liên quan đến vấn đề năng lượng, chiến lược an ninh năng lượng của Mỹ, chiến lược an ninh năng lượng của Nga và tư tưởng chiến lược an ninh năng lượng của Trung Quốc. Với kết cấu 3 phần và 23 chương chi tiết, tác phẩm cung cấp một bức tranh khá toàn diện về tình hình năng lượng trên thế giới cũng như chính sách năng lượng của các nước lớn. Với các số liệu được thống kê, người đọc phần nào hình dung ra được nhu cầu năng lượng của các nước lớn trong thập kỉ đầu thế kỉ XXI. Năm 2006 được xem là mốc chuyển biến trong “ngoại giao năng lượng” của Trung Quốc, từ đơn phương tiến hành ngoại giao Trung Quốc chuyển sang giai đoạn hợp tác đa phương. Viện nghiên cứu quan hệ quốc tế hiện đại Trung Quốc đã đánh giá lại tình hình an ninh năng lượng trên thế giới. Tác phẩm “Đánh giá tình 16 hình an ninh và chiến lược quốc tế” (国际战略与安全形势评估 - Strategic and security review) đã phân tích khá kỹ sự điều chỉnh chiến lược năng lượng của Hoa Kỳ, Nhật Bản, Ấn Độ, liên minh châu Âu. Những thay đổi trong chiến lược năng lượng của các khu vực quan trọng trên thế giới như Đông Bắc Á, Đông Nam Á, Trung Đông, Trung Á, Phi Châu, Mỹ Latinh…làm cho các nước lớn như Mỹ, Trung Quốc, Nhật Bản, Ấn Độ phải điều chỉnh lại chiến lược năng lượng của từng quốc gia. Năng lượng được xếp vào nhóm các nhân tố phi truyền thống tác động đến tình hình thế giới. Ở góc độ nghiên cứu về “quyền lực mềm” các tác giả Viện nghiên cứu chính trị và kinh tế thế giới thuộc Viện Khoa học Xã hội Thượng Hải đã đóng góp tác phẩm “Hệ thống quốc tế và quyền lực mềm của Trung Quốc” (国际体 系与中国的软力量). Yếu tố địa chính trị được tác phẩm đề cập khá rõ, đối tượng phân tích của tác phẩm vẫn là chạy đua an ninh năng lượng Mỹ-Trung cũng như tác động của nó đến tình hình năng lượng thế giới thập kỉ đầu thế kỉ XXI. Cũng nằm trong mảng sách đề cập đến nhân tố phi truyền thống phải kể đến hai tác phẩm “Bàn về an ninh phi truyền thống” (非传统安全论-On non-traditional security) của tác giả Lục Trung Vỹ; “So sánh quan niệm an ninh nước lớn” (大国 安全观比较 -Conceptions of National Security of Great Power: A Comparative Study” của tác giả Tùng Bằng. Hai tác giả đã tập trung phân tích an ninh quốc gia của các nước lớn như Mỹ, Trung Quốc, Nga, Pháp, Nhật Bản, Anh, Đức dựa trên các nhân tố phi truyền thống-trong đó an ninh năng lượng là yếu tố quan trọng hàng đầu. Năm 2005 Hội nghị an ninh quốc gia lần 3 được tổ chức tại Bắc Kinh, các học giả thuộc tất cả các lĩnh vực chính trị, kinh tế, an ninh, quốc phòng đã có những bài viết khác nhau về vấn đề an ninh quốc gia. Tập kỉ yếu với nhan đề “An ninh quốc gia của các quốc gia đang phát triển” (大国兴起中的国家安全) đã cung cấp nhiều bài viết liên quan đến vấn đề an ninh phi truyền thống trên thế giới. Vấn đề an 17 ninh năng lượng của Mỹ và Trung Quốc được các học giả xem là nhân tố hàng đầu chi phối nền chính trị thế giới. Tác giả Hạ Nghĩa Thiện với tác phẩm “Nghiên cứu chiến lược phát triển năng lượng quốc tế của Trung Quốc” (中国国际能源发展战略研究) đã phân tích khá kỹ các biện pháp Trung Quốc tiến hành nhằm đảm bảo an ninh năng lượng trong những thập kỷ đầu thế kỉ XXI, trong đó tác giả nhấn mạnh cơ cấu việc sử dụng năng lượng và xây dựng hợp tác an ninh năng lượng với các nước là trọng tâm mà Trung Quốc nên tiến hành. Tác phẩm “Chính trị và ngoại giao năng lượng quốc tế” (国际能源政治与 外交) của học giả nổi tiếng người Nga Stanislav Z.Zhiznin được tập thể dịch giả trường Đại học Sư phạm Hoa Đông dịch sang tiếng Hoa.Tác giả Stanislav Z.Zhiznin là giáo sư Viện nghiên cứu ngoại giao và chính trị năng lượng quốc tế, Học viện quan hệ quốc tế Maxcơva thuộc Bộ Ngoại giao Liên bang Nga. Là chuyên gia nghiên cứu về lĩnh vực an ninh năng lượng, tác giả phân tích khá chi tiết kinh tế năng lượng thế giới, chính trị năng lượng thế giới, thực tiễn ngoại giao năng lượng, ngoại giao năng lượng toàn cầu, ngoại giao năng lượng khu vực…Có thể nói, đây là tác phẩm có giá trị khoa học và thực tiễn cao. Những quan điểm của tác giả đáng được xem xét và nghiên cứu xác đáng khi nghiên cứu an ninh năng lượng thế giới và an ninh năng lượng từng nước. Đề cập trực tiếp đến đề tài phải kể đến tác phẩm “Nghiên cứu an ninh năng lượng của Trung Quốc – Phân tích pháp luật và chính sách” (中国能源安全问题 研究-法律与政策分析) của tác giả Hoàng Tiến. Đứng từ góc độ pháp luật và chính sách, tác giả đã phân tích khá kỹ chính sách an ninh năng lượng của Trung Quốc ở các lĩnh vực như chủ quyền lãnh hải, hợp tác đa phương…Phần cuối tác giả đã nhấn mạnh Trung Quốc cần hoàn thiện hành lang pháp lý về năng lượng dựa trên thực tế an ninh năng lượng thế giới từng giai đoạn. Nhìn chung, qua tiếp cận, tra cứu, thống kê các nguồn tài liệu trong và ngoài nước, chúng tôi nhận thấy, ở Việt Nam chưa có một công trình nào nghiên cứu tập trung, hệ thống và toàn diện về chính sách ngoại giao năng lượng của Trung Quốc 18 trong những năm đầu thế kỉ XXI. Trên cơ sở kế thừa công trình nghiên cứu của các học giả trong và ngoài nước, cũng như những công trình mà chúng tôi chưa có điều kiện đưa vào phần tài liệu tham khảo do khuôn khổ luận án có hạn, chúng tôi cố gắng phát triển thêm những quan điểm, nhận xét, đánh giá để hoàn thành một cách tốt nhất công trình nghiên cứu này. 3. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU Như tên đề tài đã xác định, đối tượng nghiên cứu của luận án là chính sách ngoại giao năng lượng của Trung Quốc những năm đầu thế kỉ XXI. Qua đó, luận án tập trung phản ánh tình hình năng lượng của Trung Quốc, cơ sở hoạch định chính sách ngoại giao năng lượng và những hoạt động ngoại giao để tìm kiếm các nguồn năng lượng của Trung Quốc tại các khu vực, quốc gia trên thế giới trong những năm đầu thế kỉ XXI. Không gian nghiên cứu của luận án là hoạt động ngoại giao tìm kiếm nguồn năng lượng của Trung Quốc trên phạm vi toàn cầu. Mặc dù có nhiều điểm chung nhưng chính sách ngoại giao năng lượng của Trung Quốc ở từng quốc gia, khu vực vẫn có những đặc điểm khác nhau, phụ thuộc vào quan hệ giữa Trung Quốc và quốc gia, khu vực đó. Trong đó, nổi bật lên quan hệ giữa Trung Quốc và các quốc gia có lượng dự trữ dầu lửa lớn. Sự ưu tiên trong ngoại giao năng lượng với từng đối tượng của Trung Quốc lại phụ thuộc vào việc hoạch định chiến lược đảm bảo an ninh năng lượng của quốc gia này. Thời gian mà luận án tập trung nghiên cứu là những năm đầu đầu thế kỉ XXI, để thuận tiện cho việc nghiên cứu chúng tôi lấy thập niên đầu tiên (2000-2010) của thế kỉ XXI làm giới hạn về mặt thời gian. Đây là khoảng thời gian mà Trung Quốc tiến hành các hoạt động tìm kiếm nguồn năng lượng thông qua các hoạt động ngoại giao liên tục với tần suất cao trên qui mô toàn cầu, ảnh hưởng của các hoạt động ngoại giao này cũng thể hiện rõ trong quan hệ quốc tế trong thời gian nêu trên. Mặt khác, thập niên đầu thế kỉ XXI, Trung Quốc cũng đồng thời thực hiện hai kế hoạch 5 năm đầu tiên của thế kỉ mới, kế hoạch 5 năm lần thứ 10 (2001-2005) và kế hoạch 5 năm lần thứ 11 (2006 – 2010) với mục tiêu tăng thu nhập GDP năm 2010 gấp 2