Tài liệu Cảm thức biển đảo trong sáng tác của trần đăng khoa (qua bên cửa sổ máy bay và đảo chìm) (lv02184)

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2 NGUYỄN THỊ THÚY NGÂN CẢM THỨC BIỂN ĐẢO TRONG SÁNG TÁC CỦA TRẦN ĐĂNG KHOA (QUA BÊN CỬA SỔ MÁY BAY VÀ ĐẢO CHÌM) LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM HÀ NỘI, 2016 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2 NGUYỄN THỊ THÚY NGÂN CẢM THỨC BIỂN ĐẢO TRONG SÁNG TÁC CỦA TRẦN ĐĂNG KHOA ( QUA BÊN CỬA SỔ MÁY BAY VÀ ĐẢO CHÌM ) Chuyên ngành: LÍ LUẬN VĂN HỌC Mã số: 60 22 01 20 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Lý Hoài Thu HÀ NỘI, 2016 LỜI CẢM ƠN! Lời đầu tiên tôi xin bày tỏ lòng biết ơn tới các thầy, cô giáo đã tận tình truyền đạt những tri thức quí báu, dìu dắt giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu. Đặc biệt, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới cô giáo: PGS.TS Lý Hoài Thu đã hướng dẫn, đóng góp những ý kiến quí báu cho tôi hoàn thành luận văn này. Tôi cũng xin bày tỏ lòng biết ơn tới Khoa sau đại học trường Đại học sư phạm Hà Nội 2, cùng bạn bè, đồng nghiệp, gia đình, người thân đã động viên, giúp đỡ, tạo điều kiện thuận lợi cho tôi hoàn thành luận văn tốt nghiệp này. Hà Nội, ngày 25 tháng 11 năm 2016 Tác giả luận văn Nguyễn Thị Thúy Ngân LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan công trình luận văn này là sự nỗ lực hết mình của tôi trong quá trình nghiên cứu. Những số liệu thống kê hoàn toàn do tôi tự nghiên cứu. Tôi xin chịu trách nhiệm về luận văn của mình. Tác giả luận văn Nguyễn Thị Thúy Ngân MỤC LỤC MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ............................................................................................ 1 2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................... 3 3. Mục đích nghiên cứu ..................................................................................... 9 4. Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................... 9 5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................. 9 6. Phương pháp nghiên cứu............................................................................. 10 7. Dự kiến đóng góp của luận văn................................................................... 10 NỘI DUNG ..................................................................................................... 11 CHƯƠNG I:KHÁI LƯỢC CHUNG VỀ CẢM THỨC BIỂN ĐẢO VÀ HÀNH TRÌNH SÁNG TÁC CỦA TRẦN ĐĂNG KHOA ......................................... 11 1.1. Khái niệm cảm thức và cảm thức biển đảo trong sáng tác đương đại ..... 11 1.1.1 Khái niệm cảm thức ............................................................................... 11 1.1.2. Cảm thức biển đảo trong sáng tác đương đại ........................................ 12 1.1.2.1. Thơ viết về biển đảo từ 1945-1975 ................................................... 14 1.1.2.2. Thơ văn viết về biển đảo từ sau năm 1975 đến nay........................... 18 1.2. Hành trình sáng tác của Trần Đăng Khoa ................................................ 25 1.2.1 Từ “góc sân và khoảng trời” .................................................................. 25 1.2.2. Đến biển đảo quê hương ....................................................................... 30 CHƯƠNG II .................................................................................................... 36 BIỂN ĐẢO NHÌN TỪ CẢM HỨNG NGHỆ THUẬT VÀ THẾ GIỚI HÌNH TƯỢNG TRONG SÁNG TÁC CỦA TRẦN ĐĂNG KHOA ......................... 36 2.1. Cảm xúc trước thiên nhiên biển đảo ........................................................ 36 2.1.1 Biển đảo- thiên nhiên thơ mộng, trữ tình ............................................... 36 2.1.2. Biển đảo - thiên nhiên khắc nghiệt dữ dội ............................................ 41 2.1.3. Biển đảo- lãnh hải thiêng liêng của Tổ quốc ........................................ 46 2.2. Người lính và ý thức chủ quyền lãnh hải ................................................. 49 2.2.1. Người lính chấp nhận hi sinh gian khổ bảo vệ lãnh hải thiêng liêng.... 49 2.2.2. Người lính hồn nhiên, tươi trẻ, yêu đời ................................................ 56 2.2.3. Người lính với tâm hồn chan chứa yêu thương .................................... 61 CHƯƠNG III ................................................................................................... 74 CẢM THỨC BIỂN ĐẢO NHÌN TỪ PHƯƠNG THỨC BIỂU HIỆN ........... 74 3.1. Hệ thống biểu tượng ................................................................................. 74 3.1.1. Biểu tượng kép biển-em ........................................................................ 75 3.1.2 Biểu tượng mưa ...................................................................................... 78 3.1.3. Biểu tượng khoảng trời ........................................................................ 82 3.2. Ngôn từ nghệ thuật ................................................................................... 86 3.2.1. Giản dị và trong sáng ............................................................................ 87 3.2.2. Chân thực và ám ảnh ............................................................................. 89 3.3. Giọng điệu ................................................................................................ 91 3.3.1. Giọng điệu trữ tình tha thiết .................................................................. 92 3.3.2. Giọng điệu vui tươi dí dỏm, hài hước ................................................... 94 3.3.3. Giọng điệu suy ngẫm, triết lí ................................................................. 96 3.4. Không gian, thời gian nghệ thuật ........................................................... 102 3.4.1. Không gian nghệ thuật ........................................................................ 103 3.4.1.1. Không gian đảo ................................................................................ 103 3.4.1.2. Không gian tâm tưởng...................................................................... 107 3.4.2. Thời gian nghệ thuật ........................................................................... 112 3.4.2.1. Thời gian hiện tại ............................................................................. 113 3.4.2.2. Thời gian tương lai ........................................................................... 115 KẾT LUẬN ................................................................................................... 118 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................... 121 1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Là một quốc gia thuộc bán đảo Đông Nam Á nằm bên bờ biển Thái Bình Dương, Việt Nam, theo cách nói gần đây là một “cường quốc biển” với chỉ số chiều dài hơn 3.000km. Trong 63 tỉnh, thành phố của cả nước thì 28 tỉnh, thành phố có biển và gần một nửa dân số sinh sống tại các tỉnh, thành ven biển. Biển và đảo là món quà tặng vô giá và lâu dài của tự nhiên cho cuộc sống ngàn đời của dân tộc Việt Nam. Nó không chỉ gắn liền với những kỳ quan thiên nhiên, mà còn là những dấu mốc gắn liền với những giá trị lịch sử, chính trị, kinh tế, văn hóa và chiếm giữ cả vị trí quan trọng về an ninh quốc phòng của đất nước. Bởi thế người lính biển phải gánh vác trách nhiệm giữ gìn biển đảo nặng nề hơn bao giờ hết. Họ lại phải lên đường để bảo vệ chủ quyền lãnh hải của ta. Khúc quân hành lại tiếp nối: Cha đã lính bây giờ con lại lính Những thế hệ nối nhau đi giữ nước non nhà Xưa cha Trường Sơn Rừng Nay con Trường Sơn Biển Những hòn đảo dựng vòng cung phòng tuyến Dựng tin yêu từ phía mặt trời lên. (Nguyễn Trọng Tạo) 1.2. Biển đảo là nguồn cảm hứng bất tận của văn học, nghệ thuật bởi từ xưa đến nay, phần lãnh thổ thiêng liêng này gắn liền với số phận dân tộc. Từng hải lý biển, từng tấc đảo, Hoàng Sa, Trường Sa… là mồ hôi, nước mắt và máu của ông cha bao đời bảo vệ, giữ gìn để lại. Tổ quốc thân yêu đã và đang hướng ra biển lớn cùng những dự định lớn lao cho tương lai. Bác Hồ đã từng căn dặn bộ đội Hải quân: “Ngày trước ta chỉ có đêm và rừng. Ngày nay ta có ngày, có trời, có biển. Bờ biển ta dài, tươi đẹp. Ta phải biết giữ gìn lấy nó”. Chính vì 2 thế, trên mặt trận bút nghiên của mình, những nhà thơ, nhà văn cũng gửi gắm tình yêu và quyết tâm gìn giữ biển đảo quê hương qua những vần thơ, con chữ. Mỗi bài thơ là một cung điệu nói lên tấm lòng của những người con dân đất Việt gửi tới những người chiến sĩ hải quân và nhân dân đang bám trụ nơi đầu sóng ngọn gió. 1.3. Viết về biển đảo, thơ ca đương đại ghi nhận những tên tuổi như: Hữu Thỉnh, Trần Đăng Khoa, Nguyễn Việt Chiến, Nguyễn Hữu Quý, Lê Thị Mây, Nguyễn Trọng Văn, Anh Ngọc,…Mỗi tác giả đem đến những cảm nhận đặc biệt về vùng biển thiêng liêng- máu thịt của dân tộc Việt Nam. Tuy nhiên nếu phần lớn các tác giả đến Trường Sa với tư cách là “ khách mời” thì Trần Đăng Khoa lại trong tư cách “chủ nhà”, Trần Đăng Khoa là nhà thơ, đồng thời cũng là người lính, đặt chân đến Trường Sa từ rất sớm(1975). Ông công tác tại phòng Tuyên huấn, Bộ Tư lệnh Hải quân và đã qua 25 đảo trong quần đảo Trường Sa. Là một người lính thực thụ, chứ không phải chỉ là một nhà văn đi thực tế, vì vậy Trần Đăng Khoa viết bằng tất cả sự trải nghiệm, chân thực từ lời nói, hành động đến những rung cảm sâu kín nhất trong lòng của một người lính đảo. Nhà thơ, nhà báo Bùi Hoàng Tám cho rằng: “Trong văn đàn Việt Nam, nếu Tây Nguyên huyền bí là “ vương quốc” của nhà văn Nguyên Ngọc; Trường Sơn uy nghiêm là “ lãnh thổ” của nhà thơ Phạm Tiến Duật, thì Trường Sa thiêng liêng, thuộc “ sở hữu độc quyền” của nhà thơ Trần Đăng Khoa” [15, 7]. Chùm thơ viết về biển đảo Trường Sa in trong tập Bên cửa sổ máy bay (Nhà xuất bản Tác phẩm mới, năm 1985) cùng với tập truyện ký Đảo chìm (Nhà xuất bản Lao Động, năm 2000) đã biểu thị một cách chân thực, xúc động và ám ảnh hình tượng Tổ quốc qua hình ảnh người lính và biển đảo. Bằng những con chữ và cả tấm lòng, nhà thơ đã cùng với ông cha cắm thêm những cột mốc chủ quyền bằng văn chương cho một vùng lãnh hải thiêng liêng, bất khả xâm phạm của chúng ta:“Dựng câu thơ thành cột mốc chủ 3 quyền”(Nguyễn Thanh Mừng). Chúng tôi lựa chọn đề tài: “ Cảm thức biển đảo trong sáng tác của Trần Đăng Khoa ” (Qua: Bên cửa sổ máy bay và Đảo chìm) nhằm bước đầu nghiên cứu một cách hệ thống và toàn diện mảng thơ biển đảo trong sáng tác của Trần Đăng Khoa cùng những đóng góp của tác giả với đời sống thơ ca đương đại. 2. Lịch sử vấn đề Khi đi vào nghiên cứu lịch sử vấn đề của đề tài: “Cảm thức biển đảo trong sáng tác của Trần Đăng Khoa” (Qua: Bên cửa sổ máy bay và Đảo chìm)”. Chúng tôi tham khảo trên hai phương diện: Những công trình, bài viết đề cập đến sáng tác của Trần Đăng Khoa nói chung và những công trình, bài viết có liên quan đến đề tài biển đảo của Trần Đăng Khoa. 2.1. Những công trình, bài viết đề cập đến sáng tác của Trần Đăng Khoa nói chung Lâu nay, nói tới Trần Đăng Khoa, người ta hay nhắc tới sự vinh quang mà thuở nào cậu bé thần đồng này đã gặt hái được. Thơ Trần Đăng Khoa viết trong thời thơ ấu là một giọng thơ tiêu biểu và đặc biệt. Tuy nhiên, theo thời gian và sự trải nghiệm, bằng Tâm và Tài, Trần Đăng Khoa tiếp tục gặt hái được những thành công trên lĩnh vực thơ ca, lí luận phê bình…trong những năm sau 1975. Vì vậy, không có gì lạ khi có nhiều người yêu thơ Trần Đăng Khoa, nghiên cứu và phê bình thơ của tác giả này. Những bài phê bình thơ Trần Đăng Khoa được in trên nhiều tờ báo lớn như Tiền phong, Văn nghệ, Nhân dân, Phụ nữ Việt Nam, An ninh thế giới…Có thể kể đến những bài viết đáng chú ý như: “Em kể chuyện này” trên báo Văn nghệ số 452 (1972) của tác giả Lê Đình Kỵ, “Thơ em Khoa” của nhà thơ Xuân Diệu in trong tập thơ “Góc sân và khoảng trời” năm 1973, “ Đọc Góc sân và khoảng trời” trên báo Nhân dân số 7344 (9/6/1974) của tác giả Phong Lan, “Đọc Khúc hát 4 người anh hùng” in trên báo Văn nghệ số 29 (1975) của tác giả Bàng Sỹ Nguyên, “ Nhà thơ non trẻ của Việt Nam” trên báo Văn nghệ Hải Hưng số 6 (1975) của tác giả N.Niculin… Bên cạnh đó, bạn đọc có thể ghi nhận rất nhiều lời nhận xét giá trị về thơ Trần Đăng Khoa như : “Tinh hoa văn hóa dân tộc đã dồn đúc vào một số ít người, trong đó có Khoa” (Nhà thơ Tố Hữu); “Thơ Trần Đăng Khoa hấp dẫn như loại vang nho, nhẹ, không gây xốc, không làm chúng ta khùng nhưng" uống rồi sẽ ngấm, sẽ say lâu và khó bỏ” (Nhà văn Đình Kính); “ những tầng sâu văn hóa Việt đã thấm sâu, hun đúc, phát lộ êm ả chảy, chứa chan tình cảm trong con người cậu mà làm ra thi ca của thi sĩ Trần Đăng Khoa.” (Nhà văn Sương Nguyệt Minh); “Thơ Trần Đăng Khoa vẫn là một miền riêng, không trộn lẫn. Giống như ca khúc Trịnh Công Sơn, giai điệu bài hát khi cất lên, dù nghe ở đâu vẫn nhận ra chất nhạc của riêng một người…Nhà văn chỉ có thể đóng góp cái gì đó cho nền văn học khi họ có cái gì đó của riêng mình. Trần Đăng Khoa có cái “tôi” của riêng mình trong thơ” (Nhà phê bình Trần Thiện Khanh)… Cùng với những bài viết, nhận xét còn xuất hiện những công trình nghiên cứu về sáng tác Trần Đăng Khoa như: “Thơ Trần Đăng Khoa – Nhà thơ Việt Nam hiện đại” (NXB Khoa học xã hội – 1984) tác giả Vân Thanh lí giải về thế giới thơ Trần Đăng Khoa, đó là sự bắt nguồn từ những cảnh vật, những sinh hoạt quen thuộc. Đọc thơ Trần Đăng Khoa người đọc như được gội trong một không khí riêng biệt, không thể nhầm lẫn của vùng đồng bằng Bắc Bộ. Thơ Khoa nắm bắt được những màu sắc, âm thanh, hương vị của thế giới bên ngoài, cảnh vật dưới ngòi bút ấy như có hình nét và tâm hồn. Đồng thời tác giả cũng nhận định rằng khi Trần Đăng Khoa đã là một nhà thơ trưởng thành, thơ Khoa vẫn tiếp tục gợi được sự 5 chú ý của người đọc, nhưng cả người viết và người đọc hôm nay vẫn đang đòi hỏi ở nhà thơ một nội dung mới, một giọng điệu khác. Chuyên luận “Tìm hiểu vài nét về thế giới nghệ thuật thơ Trần Đăng Khoa giai đoạn thiếu nhi”, ĐH Khoa học xã hội & Nhân văn – ĐH Quốc gia Hà Nội, 1989, tác giả Hoàng Thị Hạnh đã thông qua việc khảo sát trên tác phẩm để tìm ra lí do tạo nên những thành công về nghệ thuật của thơ Trần Đăng Khoa, đồng thời phát hiện thêm những ý kiến đánh giá để đi tới một nhận định chung nhất về thơ Trần Đăng Khoa. Trong bài viết “Trần Đăng Khoa trước con đường hình thành một cá tính thơ” (NXB Văn học – 1997), tác giả Lại Nguyên Ân và Trần Đình Sử lại viết dưới dạng một cuộc trò chuyện để đưa ra những nhận xét, đánh giá về giai đoạn thơ thiếu nhi của Trần Đăng Khoa. Khi “Chân dung và đối thoại” ra đời, các thông tin, bài viết phản hồi đã được tập hợp khá đầy đủ trong cuốn “Xung quanh cuốn Chân dung và đối thoại của Trần Đăng Khoa” (NXB Thanh niên – 1999). Những phát biểu khách quan mang tính học thuật đóng góp cho sự phát triển của hoạt động văn học là nội dung chính của tác phẩm này… Tác phẩm bàn về thơ Trần Đăng Khoa tương đối đầy đủ được xuất bản gần đây nhất là cuốn “Trần Đăng Khoa thần đồng thi ca” (NXB Văn hóa thông tin – 2000) của tác giả Vũ Nho. “Trần Đăng Khoa thần đồng thi ca” gồm có 3 phần, chủ yếu tập trung bàn về thơ Trần Đăng Khoa trong giai đoạn thiếu nhi, tác giả cũng tập hợp một số bài bình, nghiên cứu của một số tác giả khác như Phạm Hổ, Tố Hữu, Xuân Diệu, Lại Nguyên Ân, Phạm Khải, Lê Thường…Khi nói về thơ Trần Đăng Khoa, tác giả Vũ Nho đã liệt kê các yếu tố tạo nên sức hấp dẫn trong thơ Khoa, mà trước hết là ở cách xưng hô và một thế giới riêng kì diệu khiến “người ta ngạc nhiên, khoái trá vì cách quan sát tinh tế, cách nhìn nhận sự vật hồn nhiên, cách liên tưởng rất riêng, cùng với 6 cách nói lên những gì nghĩ ra, cảm được và trông thấy”. Tác giả Vũ Nho còn phát hiện ra sức hấp dẫn trong thơ Khoa là “linh hồn của thơ tình cảm”, thơ Trần Đăng Khoa gắn bó với bao thế hệ bạn đọc còn bởi chất liệu dân gian được sử dụng nhuần nhuyễn từ kết cấu, hình tượng đến ngôn từ, thể tài, giọng điệu… 2.2. Những công trình, bài viết có liên quan đến đề tài biển đảo của Trần Đăng Khoa Tốt nghiệp phổ thông trung học, Trần Đăng Khoa không vào đại học ngay mà xung phong đi bộ đội ( 1975). Trần Đăng Khoa trở thành một chiến sĩ - thi sĩ. Tác phẩm của ông khai thác chân thực, sinh động hiện thực cuộc sống, chiến đấu của người lính hải quân. Tác phẩm tiêu biểu như: Bên cửa sổ máy bay ( 1985), với tác phẩm này, Trần Đăng Khoa đã chính thức khép lại những vần thơ của chú bé thần đồng ngày nào để trở thành một nhà thơ khoác áo lính với những suy nghĩ sâu rộng hơn và nhiều sự trải nghiệm hơn. Cũng trong khoảng thời gian này, Trần Đăng Khoa ấp ủ viết cuốn tiểu thuyết về lính đảo. Năm 1978 Trần Đăng Khoa hoàn thành, tác phẩm dày 300 trang nhưng không hài lòng vì "đọc lại thấy truyện thật mà hoá giả" nên không in. Nhiều năm sau, tác giả viết lại, tác phẩm còn khoảng 80 trang, một cuốn tiểu thuyết mini 15 chương( 2000). Vì vậy các bài viết, công trình nghiên cứu về đề tài biển đảo của Trần Đăng Khoa xoay quanh những sáng tác trên. Tiêu biểu như:“Đọc tập thơ Bên cửa sổ máy bay” in trong tạp chí Văn nghệ quân đội tháng 2/1987 của tác giả Hồng Diệu, “ Tản mạn với Trần Đăng Khoa” in trên báo Văn hóa số 14 (22/8/1993) của nhà nghiên cứu Lý Hoài Thu, “Nói về thơ Trần Đăng Khoa” in trên báo An ninh thế giới số 116 (11/3/1999) của nhà thơ Tố Hữu, Đảo chìm:“thần bút”của người lính biển Trường Sa in trên báo Vietnamnet ( 7 26/2/2009) của Nguyễn Lương Phán, Trần Đăng Khoa với Trường Sa thiêng liêng in trên báo Tác phẩm mới (7/10/2013) của nhà thơ Bùi Hoàng Tám… Bên cạnh đó có số lượng không nhỏ những nhận xét giá trị về đề tài biển đảo của Trần Đăng Khoa như: “Hóm hỉnh và sắc sảo - có thể nói ngắn gọn về văn xuôi của Trần Đăng Khoa như vậy”. (Nhà văn Nguyễn Khắc Trường); “Tất cả những truyện viết trong Đảo chìm, Khoa đã kể cho tôi nghe không dưới 10 lần), nhưng đến khi đọc văn vẫn thấy có cái gì như mình mới khám phá, như mới bắt gặp, như mới đột nhiên ngỡ ngàng và cứ như thần.” (Nhà văn Lê Lựu ); “ Trong “Đảo Chìm”, các câu chuyện cứ như đùa, như chơi mà rơi nước mắt. Tinh thần một dải đất, một doi cát, một tấc đất của Tổ tiên được viết ra như khắc đá xuyên suốt tác phẩm.” (Nhà văn Nguyễn Văn Thọ); “Chuyện nhặt ở Đảo Chìm” (theo cách nói của Trần Đăng Khoa) là những chuyện mà người khác đã làm, đã viết nhưng trong “Đảo Chìm” nó vẫn hấp dẫn bởi chính phong cách của Trần Đăng Khoa. Cách thể hiện tếu táo của một người hiểu biết, có Tài, có Tâm đã lôi cuốn độc giả. Những chuyện ngỡ như vụn vặt, vô bổ, tầm phào, nhưng thực ra đều có chủ đích của tác giả, và bằng cảm xúc thực sự của một người lính, một người có tài văn chương đã biến “chuyện tầm phào” ấy thành những trang viết sinh động, hấp dẫn, không dứt ra được ( Nhà văn Phạm Ngọc Tiến); “Anh đã chọn cách tiếp cận với đời thực, với những tâm sự riêng tư trong sâu thẳm tâm hồn người lính Trường Sa, không cần phải súng đạn ì ùng... nhưng thật thuyết phục và hấp dẫn. Lối viết hoạt, tươi trẻ là một trong những nguyên nhân giúp Khoa thành công” (Nhà phê bình Ngô Vĩnh Bình)… Bên cạnh những bài viết rải rác của các tác giả trên các báo và tạp chí còn có những tác phẩm mang tính chuyên luận, nghiên cứu có đề cập đến đề tài biển đảo của Trần Đăng Khoa. Trong bài nghiên cứu Nhân vật trữ tình trong thơ Trần Đăng Khoa sau 8 thời niên thiếu in trên Tạp chí Khoa học và Công nghệ (tháng 3/2009), tác giả Lê Hồng My nhận thấy sự đổi thay của hoàn cảnh và cảm hứng sáng tác đã làm hiện diện rõ hai “ mô típ” nhân vật trữ tình mới trong thơ của Trần Đăng Khoa: Nhân vật trữ tình – người lính và nhân vật trữ tình suy tư, chiêm nghiệm những nỗi niềm nhân thế. Cả hai dạng nhân vật trữ tình này đều có tiền đề từ trước nhưng đến chặng đường sáng tác sau mới hiện lên rõ nét. Qua tiểu luận: " Đảo Chìm - nghệ thuật tạo dựng không gian truyện " NXB Văn học 2014, tác giả Nguyễn Chu Nhạc đã khẳng định Đảo chìm là một tác phẩm đặc sắc trong văn học hiện đại nước ta mà thành công về mặt nghệ thuật của nó, hơn cả, chính là nghệ thuật tạo dựng không gian truyện. Với luận văn thạc sỹ “Thế giới nghệ thuật thơ Trần Đăng Khoa”, Đại học khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc Gia Hà Nội, 2006, tác giả Chu Thị Bích Thủy lại đi sâu nghiên cứu thế giới nghệ thuật thơ Trần Đăng Khoa từ thời thiếu nhi đến nay. Tác giả đã khảo sát tác phẩm trên hai phương diện là thế giới nghệ thuật thơ và phương thức thể hiện thơ, qua đó khẳng định những đóng góp của Trần Đăng Khoa đối với nên thơ Việt Nam hiện đại. Luận văn Thơ Việt Nam hiện đại viết về biển đảo, luận văn Thạc sĩ, Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc Gia Hà Nội, 2012, Bùi Thị Thu Huế đã có cái nhìn khái quát về biển đảo Việt Nam qua thơ của một số tác giả tiểu biểu như: Hữu Thỉnh, Nguyễn Việt Chiến, Nguyễn Hữu Quý, Lê Thị Mây…trong đó không thể không nhắc đến một gương mặt ưu tú có những đóng góp xuất sắc cho đề tài biển đảo là Trần Đăng Khoa. Tuy nhiên, qua khảo sát chúng tôi nhận thấy phần lớn các luận văn, bài nghiên cứu khi tìm hiểu về sáng tác của Trần Đăng Khoa nghiêng về một Trần Đăng Khoa tuổi thơ. Những bài viết phân tích vào cảm hứng và sự thức nhận về biển đảo - một bình diện mới của thơ văn Trần Đăng Khoa sau 1975 lại không nhiều, còn tản mạn, chưa thành hệ thống. Điều này quả có phần 9 chưa xứng tầm với tài năng cũng như đóng góp của Trần Đăng Khoa. 3. Mục đích nghiên cứu Chúng tôi chọn đề tài “Cảm thức biển đảo trong sáng tác của Trần Đăng Khoa” nhằm nghiên cứu một cách hệ thống sáng tác của Trần Đăng Khoa trên cơ sở hòa trộn thể loại và dưới góc độ của một đề tài, từ đó khẳng định phong cách, cá tính và những đóng góp của Trần Đăng Khoa vào dòng văn học viết về biển đảo Việt Nam thế kỉ XX. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu Luận văn thực thi những nhiệm vụ sau đây: - Giới thuyết khái niệm cảm thức, cảm thức biển đảo trong sáng tác đương đại và hành trình sáng tác của Trần Đăng Khoa. - Tiếp cận đề tài biển đảo nhìn từ cảm hứng nghệ thuật và thế giới hình tượng trong sáng tác của Trần Đăng Khoa. - Hệ thống và khái quát một số phương diện nghệ thuật biểu hiện cảm thức biển đảo trong hai tác phẩm của Trần Đăng Khoa. 5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 5.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là: Cảm thức biển đảo trong sáng tác của Trần Đăng Khoa. 5.2. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi nghiên cứu của luận văn là các sáng tác của Trần Đăng Khoa sau 1975, cụ thể là: Tập thơ Bên cửa sổ máy bay, Nhà xuất bản Tác phẩm mới, Hội Nhà văn Việt Nam, năm 1985. Tập truyện – kí Đảo chìm, Nhà xuất bản Lao Động, năm 2000. Ngoài ra chúng tôi cũng tham khảo thêm một số sáng tác của các tác giả khác như : Xuân Diệu, Hữu Thỉnh, Thanh Thảo, Trịnh Công Lộc… 10 6. Phương pháp nghiên cứu Để thực hiện đề tài, chúng tôi sử dụng một số phương pháp chính sau đây: - Phương pháp phân tích, tổng hợp. - Phương pháp loại hình. - Phương pháp so sánh. - Phương pháp tiếp cận thi pháp học. - Phương pháp nghiên cứu tiểu sử( trường hợp tác giả). 7. Dự kiến đóng góp của luận văn Qua việc tìm hiểu, nghiên cứu sáng tác về biển đảo của Trần Đăng Khoa, luận văn khẳng định những đóng góp nổi bật của nhà thơ vào dòng chảy biển đảo trong đời sống văn học Việt Nam hiện đại và đương đại. Với đề tài này, chúng tôi cũng hi vọng đây sẽ là tài liệu tham khảo hữu ích cho những độc giả quan tâm, yêu thích sáng tác biển đảo của Trần Đăng Khoa nói riêng và cho việc giảng dạy thơ Việt Nam hiện đại trong nhà trường nói chung. 11 NỘI DUNG CHƯƠNG I: KHÁI LƯỢC CHUNG VỀ CẢM THỨC BIỂN ĐẢO VÀ HÀNH TRÌNH SÁNG TÁC CỦA TRẦN ĐĂNG KHOA 1.1. Khái niệm cảm thức và cảm thức biển đảo trong sáng tác đương đại 1.1.1 Khái niệm cảm thức Theo Từ điển từ mới Tiếng Việt do tiến sĩ Chu Bích Thu chủ biên (Nhà xuất bản Thành phố Hồ Chí Minh xuất bản, năm 2002) đã giới thuyết cảm thức như sau: “Cảm thức là điều, sự hiểu được, nhận biết được bằng cảm quan, bằng cảm giác. Cảm thức là quá trình tìm hiểu, nhận biết sự vật, sự việc, hiện tượng bằng cảm tính” [62, 27]. Từ điển Tiếng Việt- Viện ngôn ngữ học đã viết: “cảm nhận là nhận biết bằng cảm tính hoặc bằng giác quan”, còn: “cảm thức là nhận thức bằng cảm quan, nhận thức cảm giác” [42, 107]. Như vậy, cảm thức là nhận thức ở mức độ cao hơn so với cảm nhận. Cảm thức là quá trình nhìn nhận, đánh giá sự vật, sự việc hiện tượng trong tự nhiên hay những mối quan hệ xã hội, con người bị chi phối nhiều bởi yếu tố cảm tính chủ quan. Theo cách xác định trong tâm lí học, cảm thức “là một ý thức trực tiếp và minh tàng về một nội dung tâm thần hiện có trong tâm trí mà không bao giờ được nghĩ tưởng đến hay biểu lộ qua các phản ứng cảm xúc hoặc các động tác vừa mới phát sinh, hoặc các ý hướng hay chiều hướng suy tưởng” [30, 80]. Sự biết của cảm giác theo cách hiểu trên nhấn mạnh đến tính chất “trực tiếp và minh tàng”, đó như là biểu hiện của trực giác được soi chiếu một cách đồng bộ cùng cảm giác và tri giác trong quá trình nhận thức. Chính vì thế, cảm thức, không gì khác, tự bản thân, nó chính là một tổ hợp giữa cảm giác, tri giác và trực giác. Như vậy qua một số định nghĩa trên, có thể thấy điểm giống nhau trong định nghĩa về cảm thức đó là: cảm thức là cách con người nhận thức, đánh 12 giá, xem xét một vấn đề nào đấy trong cuộc sống bằng con mắt chủ quan, bằng cảm nhận của chính họ chứ không phải của một ai khác. Cảm thức đóng vai trò là trung tâm của mọi sự thụ nạp những gì ngoại giới đang trong từng ngày tác động vào nội giới. Đồng thời, nó phóng nạp ra ngoại giới những gì mà chính cảm thức muốn thực hiện công cuộc khảo sát cho riêng mình, trên từng ý tưởng. Cảm thức là nhận thức được cảm quan đem lại những gì có ý nghĩa cho chủ thể. Hơn thế nữa, cảm thức luôn là nơi chứa đựng điều gì đó mang tính tường minh của tổng thể, trong hệ thống tâm lí mỗi cá nhân. Trong cuộc sống ta có thể bắt gặp: cảm thức thời gian, cảm thức thiên nhiên vũ trụ, cảm thức sắc màu…đó là những cảm nhận thực nhất của mỗi người về khách thể bằng cảm nhận chủ quan. Thông qua sự tri nhận của mỗi tác giả, có thể thấy sự sinh động, cụ thể của thế giới tự nhiên, xã hội góp phần tạo nên tính phong phú, đa dạng, độc đáo của cuộc sống. 1.1.2. Cảm thức biển đảo trong sáng tác đương đại Có thể phác thảo dáng hình đất nước Việt Nam qua câu thơ của Thanh Thảo: Tổ quốc kiên trì nhoài ra phía biển. Đó không chỉ là hình hài Tổ quốc mà còn là khí chất của con người Việt Nam. Bao đời nay, biển đảo luôn là vẻ đẹp tráng lệ của mỗi miền quê, là địa danh ghi dấu những chiến công hiển hách của lịch sử chống ngoại xâm, là bản sắc văn hoá và là nguồn cảm hứng bất tận của văn học nghệ thuật. Biển Việt là một không gian vô cùng rộng lớn, nơi hình thành các cơ tầng, trầm tích và nuôi dưỡng các nền văn hoá Việt cổ, là “đường dẫn”, kênh giao tiếp cực lớn để nối liền với thế giới. Nhưng đồng thời, và quan trọng nhất, đó là phần lãnh hải thiêng liêng của Tổ quốc, khẳng định, khắc ghi chủ quyền dân tộc. Đặc biệt là ở thời điểm hiện tại, khi tình hình biển Đông đang “dậy sóng” và “nóng” lên từng ngày, thực thể Việt Nam một lần nữa lại cần phải được nhìn từ biển. Từ bao đời nay, biển đảo quê hương luôn là một phần máu thịt không 13 thể tách rời trong tim mỗi người dân đất Việt. Đó chính là một món quà vô giá mà thiên nhiên ưu đãi, lịch sử hào hùng trao tặng chúng ta. Chính trên vùng mênh mông đại dương bao la, nơi cột mốc chủ quyền sừng sững như chứng nhân của lịch sử đầy “máu và hoa”, luôn có những con người vẫn ngày đêm canh giữ cho quê hương giấc ngủ yên bình. Chính tại nơi đầu sóng ngọn gió luôn có lá cờ Tổ quốc tung bay đó là nơi những trái tim đầy nhiệt huyết của tuổi trẻ, của đông đảo các thế hệ Việt Nam hướng về với lòng thành kính, yêu thương và biết ơn vô hạn. Vì một lý do rất đơn giản: Đây là quê hương chúng ta. Trong bức tranh toàn cảnh của văn học Việt Nam nói chung, chủ đề biển đảo làm nên một dòng chảy liên tục, xuyên suốt từ văn học dân gian sang văn học viết gồm nhiều thể loại như thơ, phú, kí, truyện ngắn, tiểu thuyết… Mỗi giai đoạn, mỗi thể loại sẽ có những kiểu sáng tác và hệ hình thi pháp riêng nhưng chung quy đều hướng tới việc khám phá đời sống con người cùng những đa dạng về sinh thái học: cảnh sắc thiên nhiên, chân dung tâm hồn, phong tục tập quán, nguyên tắc và văn hoá ứng xử trước biển… Biển đảo, do vậy, là một đề tài vừa mang tính duy mĩ, vừa có ý nghĩa nhân văn sâu sắc. Đây thực sự là một lưu vực lớn trong địa lí văn chương Việt. Cảm thức biển đảo vì thế được hiểu như là sự nhận thức về không gian sinh thái biển, đảo qua cảm nhận chủ quan, cảm tính của mỗi nhà văn, nhà thơ. Có thể thấy rằng, mỗi tác giả dù đặt chân đến hay chỉ là xúc cảm mãnh liệt qua trang lịch sử, địa lí của dân tộc về biển đảo mà viết nên tác phẩm song đều viết bằng tất cả tình yêu chân thành và nồng nàn mãnh liệt. Biển đảo là máu thịt của đất nước nên các nhà thơ viết về biển đảo cũng chính là viết về Tổ quốc thân yêu. Tình hình biển đảo hiện nay đang nóng bỏng từng giờ càng thôi thúc nhiều nhà thơ hướng trái tim của mình ra biển để sáng tác. Với họ, viết về biển đảo chính là một cách để thể hiện tình yêu cháy bỏng 14 đối với đất nước. Nhà văn Nguyễn Trí Huân cho rằng: “Việt Nam là một dân tộc hướng ra biển. Biển “nóng” lên thế nào, đất liền cũng sẽ “nóng” lên như vậy. Trên biển không chỉ có sóng, có gió mà còn có cả con người những con người hết sức đẹp đẽ. Trong nhiều năm qua, đã có hàng trăm nhà văn, nhà thơ đến với Trường Sa, Hoàng Sa... Nhưng không chỉ có Trường Sa, Hoàng Sa, mà những hòn đảo khác nữa trong vùng biển thiêng liêng của Tổ quốc sẽ mãi là đề tài lớn với thi ca, bởi đó là máu thịt, là hương hỏa từ ngàn đời của ông cha ta bao thế hệ” [7] Thơ Việt viết về Tổ quốc đã trở thành một dòng chảy trong lịch sử dân tộc. Trong khi nhiều cây bút thơ đương đại đang trên đường đua vào các miền riêng của cõi tâm tư để tạo nên những bức chân dung của riêng mình thì có không ít nhà thơ trải lòng mình trước những hi sinh vì Tổ quốc thiêng liêng, mang cảm thức chân thành bằng nhiều hình tượng thơ sống động. Biển Đông chưa bao giờ lặng sóng, đất liền chưa khi nào thật bình yên, nên mỗi hồn thơ thao thức khôn nguôi. Dường như mỗi nhà thơ có một mảnh đất riêng để gieo trồng cảm xúc. 1.1.2.1. Thơ viết về biển đảo từ 1945-1975 Văn học giai đoạn 1945 - 1975 là nền văn học vận động và phát triển dười sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản, có sự thống nhất về khuynh hướng tư tưởng. Văn học giai đoạn này hướng đến việc phản ánh hai cuộc kháng chiến thần thánh của dân tộc với các vấn đề lớn của thời đại. Tuy vậy, khảo sát đội ngũ các nhà thơ chúng ta thấy có không ít những tác giả viết về biển đảo. Thậm chí ngay trong một số tập thơ viết về đề tài chiến tranh thì vẫn có những bài thơ viết với cảm hứng biển đảo. Từ các nhà thơ của thế hệ Thơ mới như: Xuân Diệu, Huy Cận đến những nhà thơ thời chống Mĩ như: Xuân Quỳnh, Hữu Thỉnh, Thanh Thảo, Tế Hanh, Giang Nam, Tô Nhuần, Phan Ngọc Thường Đoan, Nguyễn Thị Hồng Ngát, Phan Thị Thanh Nhàn, Vũ