Tài liệu Các di tích thờ thần đồng cổ ở việt nam và những giá trị lịch sử văn hóa

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ______________________________________ TRẦN VĂN TÙY CÁC DI TÍCH THỜ THẦN ĐỒNG CỔ Ở VIỆT NAM VÀ NHỮNG GIÁ TRỊ LỊCH SỬ - VĂN HÓA LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC LỊCH SỬ Hà Nội - 2015 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ______________________________________ TRẦN VĂN TÙY CÁC DI TÍCH THỜ THẦN ĐỒNG CỔ Ở VIỆT NAM VÀ NHỮNG GIÁ TRỊ LỊCH SỬ - VĂN HÓA Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành Khảo cổ học Mã số: 60 22 03 17 Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Bùi Văn Liêm Hà Nội - 2015 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình khoa học riêng của tôi. Các kết quả nghiên cứu được nêu trong luận văn là trung thực, khách quan. Những luận điểm mà luận văn kế thừa của những tác giả đi trước đều được trích dẫn nguồn chính xác, cụ thể. Hà Nội, ngày tháng Học viên Trần Văn Tùy 95 năm 2015 LỜI CẢM ƠN Trong quá trình thực hiện và hoàn thành bản luận văn tôi đã nhận được sự quan tâm, động viên, giúp đỡ quý báu, có giá trị của nhiều tập thể, cá nhân. Trước hết, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến PGS.TS Bùi Văn Liêm - Thầy hướng dẫn khoa học đã chỉ bảo tôi trong suốt quá trình thực hiện đề tài này. Xin trân trọng cảm ơn tới các Thầy/Cô trong Bộ môn Khảo cổ học (Khoa Lịch sử - Trường ĐHKHXH và NV), các đồng nghiệp ở Viện Khảo cổ học; Bảo tàng Lịch sử Quốc gia Việt Nam; Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hà Nội; Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Thanh Hóa và nhân dân các địa phương nơi có các di tích đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong quá trình sưu tầm tư liệu phục vụ hoàn thiện luận văn. Cảm ơn Lãnh đạo và các đồng nghiệp tại Bảo tàng Hà Nội - nơi tôi đang công tác đã tạo mọi điều kiện thuận lợi để tôi theo học và hoàn thành chương trình. Ở mức độ nào đó luận văn không tránh khỏi những thiếu sót, kính mong được Thầy/Cô, các anh chị giáo và các bạn đồng nghiệp tận tình giúp đỡ. Một lần nữa xin chân thành cảm ơn. Hà Nội, ngày tháng Học viên Trần Văn Tùy 96 năm 2015 MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài............................................................................. 1 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................ 2 3. Lịch sử nghiên cứu vấn đề......................................................................... 3 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ............................................................. 4 5. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................... 5 6. Kết quả và đóng góp của luận văn............................................................. 5 7. Bố cục của luận văn................................................................................... 5 Chương 1: TỔNG QUAN VỀ TÍN NGƯỠNG THỜ THẦN ĐỒNG CỔ VÀ CÁC DI TÍCH THỜ THẦN ĐỒNG CỔ Ở VIỆT NAM ...................... 7 1.1. Lịch sử thờ thần Đồng Cổ qua các nguồn tư liệu .............................. 7 1.2. Tổng quan về các di tích thờ thần Đồng Cổ ở Việt Nam. ............... 14 * Tiểu kết Chương 1 .................................................................................. 23 Chương 2: KẾT QUẢ KHẢO SÁT, NGHIÊN CỨU VÀ KHAI QUẬT KHẢO CỔ Ở CÁC DI TÍCH THỜ THẦN ĐỒNG CỔ ............................ 24 2.1. Các di tích ở Thanh Hóa .................................................................... 24 2.1.1. Di tích Đền Đồng Cổ ở Đan Nê ..................................................... 24 2.1.2. Di tích đền Đồng Cổ ở Mỹ Đà .......................................................... 39 2.2. Các di tích ở Hà Nội............................................................................ 44 2.2.1. Di tích đền Đồng Cổ ở Đông Xã.................................................... 44 2.2.2. Cụm di tích thờ thần Đồng Cổ ở Nguyên Xá................................. 47 2.3. Dấu tích di tích thờ thần Đồng Cổ ở Tam Đảo, Vĩnh Phúc............ 66 * Tiểu kết chương 2: .................................................................................. 67 Chương 3: CÁC DI TÍCH THỜ THẦN ĐỒNG CỔ: NHỮNG GIÁ TRỊ LỊCH SỬ- VĂN HÓA ................................................................................... 68 3.1. Hội thề Trung hiếu tại đền Đồng Cổ................................................. 68 3.1.1. Lịch sử hội thề................................................................................ 68 97 3.1.2. Phát huy hội thề Trung hiếu trong thời kỳ hiện đại ....................... 75 3.1.3. Giá trị lịch sử - văn hóa hội thề Trung hiếu ................................... 76 3.2. Những đề xuất về việc bảo vệ và phát huy giá trị văn hoá của các di tích thờ thần Đồng Cổ ở Việt Nam. .................................................... 78 3.2.1. Thực trạng các di tích thờ thần Đồng Cổ ở Việt Nam. .................. 78 3.2.2. Những quy định về bảo tồn, phát huy giá trị di tích ...................... 79 3.2.3. Những kiến nghị trong việc bảo vệ và phát huy giá trị của di tích .... 81 * Tiểu kết chương 3: .................................................................................. 84 KẾT LUẬN .................................................................................................... 86 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO..................................................... 89 PHỤ LỤC MINH HỌA 98 DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT DÙNG TRONG LUẬN VĂN BQLDTDT : Ban Quản lý Di tích và Danh thắng BTLSQG : Bảo tàng Lịch sử Quốc gia ĐVSKTT : Đại Việt sử ký toàn thư NPHM : Những phát hiện mới Nxb : Nhà xuất bản SVHTTDL : Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch UBND : Ủy ban Nhân dân VKCH : Viện Khảo cổ học 99 DANH MỤC CÁC BẢNG THỐNG KÊ, BẢN ĐỒ, SƠ ĐỒ Phụ lục 1: Bảng thống kê Bảng 1: Các di tích thờ thần Đồng Cổ ở Việt Nam Bảng 2: Hiện vật giai đoạn lịch sử trong các hố khai quật tại di tích đền Đồng Cổ ở Đan Nê Bảng 3: Phân loại gốm mảnh trong các hố khai quật tại di tích đền Đồng Cổ ở Đan Nê Bảng 4: Thống kê nhóm vật liệu xây dựng khai quật tại di tích miếu Đồng Cổ ở Nguyên Xá Bảng 5: Thống kê mảnh ngói dựng khai quật tại di tích miếu Đồng Cổ ở Nguyên Xá Bảng 6: Thống kê hiện vật con kê khai quật tại di tích miếu Đồng Cổ ở Nguyên Xá Bảng 7: Thống kê mảnh gốm, sứ khai quật tại di tích miếu Đồng Cổ ở Nguyên Xá Bảng 8: Thống kê hiện vật chất liệu sành khai quật tại di tích miếu Đồng Cổ ở Nguyên Xá Bảng 9: Thống kê mảnh gốm khai quật tại di tích miếu Đồng Cổ ở Nguyên Xá Phụ lục 2: Bản đồ, sơ đồ Bản đồ 1: Bản đồ tỉnh Thanh Hóa và các di tích thờ thần Đồng Cổ Bản đồ 2: Bản đồ di tích đền Đồng Cổ ở Đan Nê (xã Yên Thọ, huyện Yên Định, Thanh Hóa) trên Goole Earth Bản đồ 3: Bản đồ di tích đền Đồng Cổ ở Mỹ Đà (xã Hoằng Minh, huyện Hoằng Hóa, Thanh Hóa) trên Goole Earth Bản đồ 4: Bản đồ thành phố Hà Nội và các di tích thờ thần Đồng Cổ Bản đồ 5: Bản đồ di tích thờ thần Đồng Cổ ở Hà Nội trên Goole Earth Bản đồ 6: Bản đồ tỉnh Vĩnh Phúc và dấu tích di tích thờ thần Đồng Cổ Bản đồ 7: Bản đồ khu vực phát hiện dấu tích di tích thờ thần Đồng Cổ trên Goole Earth Sơ đồ 1: Mặt bằng di tích Núi và đền Đồng Cổ ở Đan Nê và các hố khai quật năm 2007 Sơ đồ 2: Mặt bằng di tích miếu Đồng Cổ ở Nguyên Xá và vị trí các hố thám sát và khai quật năm 2007 100 DANH MỤC BẢN VẼ, BẢN ẢNH VÀ BẢN DẬP HOA VĂN Phụ lục 3: Bản vẽ di tích, di vật Bản vẽ 1: Lớp văn hóa Đông Sơn ở hố H4 Bản vẽ 2: Mặt bằng điện Chính tẩm ở hố H2 Bản vẽ 3: Mặt bằng hố khai quật 07.ĐĐC. H3 Bản vẽ 4: Một số kiểu miệng đồ gốm khai quật tại di tích đền Đồng Cổ Đan Nê Bản vẽ 5: Một số hiện vật giai đoạn lịch sử Bản vẽ 6: Mặt chiếu đứng lò nung hố khai quật 07.MĐC.H2 Bản vẽ 7: Mặt cắt lò nung hố khai quật 07.MĐC.H2 Bản vẽ 8: Mặt cắt lò nung hố khai quật 07.MĐC.H2 Bản vẽ 9: Mặt bằng hố khai quật 07.MĐC.H6 Bản vẽ 10: Gạch thời Hán Bản vẽ 11: Ngói thời Nguyễn Bản vẽ 12: Mảnh tượng uyên ương thời Trần Bản vẽ 13: Mảnh bát thời Trần Bản vẽ 14: Mảnh lư hương thời Trần Bản vẽ 15: Vò sành thời Trần Phụ lục 4: Bản ảnh Phụ lục 4.1: Di tích đền Đồng Cổ ở Đan Nê (xã Yên Thọ, huyện Yên Định, tỉnh Thanh Hóa) Bản ảnh 1: Toàn cảnh di tích đền Đồng Cổ ở Đan Nê Bản ảnh 2: Nghi môn đền Đồng Cổ ở Đan Nê Bản ảnh 3: Tòa Tiền tế đền Đồng Cổ ở Đan Nê Bản ảnh 4: Chính tẩm và Hậu cung đền Đồng Cổ ở Đan Nê Bản ảnh 5: Chính tẩm đền Đồng Cổ ở Đan Nê Bản ảnh 6: Kết cấu kiến trúc nhà Tiền tế đền Đồng Cổ ở Đan Nê Bản ảnh 7: Bài trí đồ thờ ở Tiền đường đền Đồng Cổ ở Đan Nê Bản ảnh 8: Trống đồng do quỹ Thụy Điển - Việt Nam phát triển văn hóa cung đức 101 Bản ảnh 9: Bài vị thần Đồng Cổ Bản ảnh 10: Mặt trống đồng Đông Sơn do nhân dân hiến tặng Bản ảnh 11: Di tích văn hóa Đông Sơn ở hố H4 Bản ảnh 12: Mộ nồi vò văn hóa Đông Sơn Bản ảnh 13: Vết tích kiến trúc ở hố H2 Bản ảnh 14: Vết tích kiến trúc ở hố H5 Bản ảnh 15: Mặt bằng xuất lộ di tích ở hố H3 Bản ảnh 16: Mặt bằng xuất lộ di tích ở hố H1 Bản ảnh 17: Vết tích kiến trúc và địa tầng hố H7 Bản ảnh 18: Vết tích đường cống thoát nước ở hố H2 Bản ảnh 19: Rìu đá tứ giác Bản ảnh 20: Công cụ ghè đẽo (07.ĐĐC.H4) Bản ảnh 21: Mảnh vòng (07.ĐĐC.H4) Bản ảnh 22: Chạc gốm (07.ĐĐC.H4) Bản ảnh 23: Nồi gốm (07.ĐĐC.H4) Bản ảnh 24: Ngói ống Bản ảnh 25: Đầu ngói ống Bản ảnh 26: Ngói yếm Bản ảnh 27: Ngói diềm mái Bản ảnh 28: Ngói trang trí hoa chanh Bản ảnh 29: Khối trang trí tượng rồng Bản ảnh 30: Khối trang trí tượng chim Bản ảnh 31: Bình vôi Bản ảnh 32: Mảnh trôn bát sứ men trắng hoa lam có đề chữ “Đại Minh Thành Hoá niên chế” Bản ảnh 33: Lư sành Bản ảnh 34: Tiền đồng niên hiệu Chính Hoà thông bảo Phụ lục 4.2: Di tích đền Đồng Cổ ở Mỹ Đà (xã Hoằng Minh, huyện Hoằng Hóa, tỉnh Thanh Hóa) Bản ảnh 35: Toàn cảnh di tích đền Đồng Cổ ở Mỹ Đà 102 Bản ảnh 36: Nghi môn đền Đồng Cổ ở Mỹ Đà Bản ảnh 37: Bình phong Bản ảnh 38: Nghinh môn Bản ảnh 39: Nhà Tiền tế Bản ảnh 40: Trang trí kìm nóc Bản ảnh 41: Trang trí nóc nhà Tiền tế Bản ảnh 42: Hậu cung Bản ảnh 43: Bộ lư hương Bản ảnh 44: Bài trí gian giữa nhà tiền tế Bản ảnh 45: Ban thờ Phương Dung công chúa Bản ảnh 46: Bài trí hậu cung Bản ảnh 47: Chi tiết kết cấu mái hậu cung Bản ảnh 48: Phù điêu mặt trống đồng Bản ảnh 49: Sắc phong đời Lê Hiển Tông (1740 - 1786) Bản ảnh 50: Sắc phong thời Nguyễn (năm Khải Định thứ 9, 1925) Phụ lục 4.3: Di tích đền Đồng Cổ ở Đông Xã (đường Bưởi, phường Thụy Khuê, quận Tây Hồ, Hà Nội) Bản ảnh 51: Nghi môn di tích đền Đồng Cổ ở Đông Xã Bản ảnh 52: Phương đình Đồng Cổ ở Đông Xã Bản ảnh 53: Đền Đồng Cổ ở Đông Xã năm 1993 Bản ảnh 54: Nghi môn đền Đồng Cổ ở Đông Xã năm 1993 Bản ảnh 55: Trang trí trên mái phương đình Bản ảnh 56: Trang trí đầu đao phương đình Bản ảnh 57: Trang trí tượng Nghê trên mái phương đình Bản ảnh 58: Cấu kiện kiến trúc phương đình Bản ảnh 59: Vì nách phương đình Bản ảnh 60: Trang trí vì nóc nhà tiền tế Bản ảnh 61: Vì nách nhà tiền tế Bản ảnh 62: Vì nóc nhà tiền tế Bản ảnh 63: Bài trí phương đình 103 Bản ảnh 64: Bài trí ban thờ tiền tế Bản ảnh 65: Long ngai, bài vị trong hậu cung Bản ảnh 66: Bài trí long ngai, bài vị tại hậu cung năm 1993 Bản ảnh 67: Trống Bản ảnh 68: Trống đồng phục chế Bản ảnh 69: Chi tiết mặt trống Bản ảnh 70: Hương án tại gian tiền tế Bản ảnh 71: Hương án tại hậu cung Bản ảnh 72: Sắc phong năm Khải Định thứ 9 (1924) Phụ lục 4.4: Di tích miếu Đồng Cổ ở Nguyên Xá (phường Minh Khai, quận Bắc Từ Liêm, Hà Nội) Bản ảnh 73: Tam quan di tích miếu Đồng Cổ Nguyên Xá Bản ảnh 74: Bình phong Bản ảnh 75: Nhà tiền tế Bản ảnh 76: Hậu cung Bản ảnh 77: Trang trí mái nhà tiền tế Bản ảnh 78: Trang trí đầu hồi nhà tiền tế Bản ảnh 79: Chi tiết vì nóc nhà tiền tế Bản ảnh 80: Vì nách nhà tiền tế Bản ảnh 81: Vì nóc nhà giải vũ Bản ảnh 82: Hoành phi, cửa võng nhà giải vũ Bản ảnh 83: Hoành phi: “Linh Từ Quốc lễ” Bản ảnh 84: Cuốn thư Bản ảnh 85: Bài trí tiền tế Bản ảnh 86: Hương án Bản ảnh 87 - 88: Sắc phong năm Thiệu Trị thứ 6 - 1846 và Khải Định năm thứ 9 - 1924 Bản ảnh 89: Trống đồng (bản phục dựng) tại hậu cung Bản ảnh 90 - 91: Mộ huyệt đất (07.MĐC.H5.M1) Bản ảnh 92: Mộ lon sành (07.MĐC.HV5.M2) 104 Bản ảnh 93: Mộ vò (07.MĐC.H.M3) Bản ảnh 94: Lò nung phát hiện trong hố khai quật H2 Bản ảnh 95: Khoang sấy vật liệu Bản ảnh 96 - 97: Bầu đốt Bản ảnh 98 - 99: Hố thao tác lò Bản ảnh 100: Đống tro than Bản ảnh 101: Lò nung trong hố H5 Bản ảnh 102 - 103: Lò nung trong hố thám sát Bản ảnh 104: Đống đổ phế liệu thời Trần Bản ảnh 105: Vết tích hố móng tại H5 Bản ảnh 106: Vết tích hố móng tại H9 Bản ảnh 107: Gạch thời Hán Bản ảnh 108: Mảnh ngói thời Trần Bản ảnh 109: Mảnh đá sa thạch Bản ảnh 110: Gạch chữ nhật thời Lê Bản ảnh 111: Mảnh gạch trang trí hoa cúc dây thời Lê Bản ảnh 112: Ngói mũi hài thời Lê Bản ảnh 113: Ngói ống thời Lê Bản ảnh 114: Mảnh ngói thời Nguyễn Bản ảnh 115: Mảnh vỡ tượng uyên ương thời Trần Bản ảnh 116: Phế phẩm lò nung thời Lê Bản ảnh 117: Mảnh gốm Đông Sơn - giai đoạn muộn Bản ảnh 118: Mảnh bát thời Trần Bản ảnh 119: Mảnh bát sứ Trung Quốc Bản ảnh 120: Lon sành thời Trần Bản ảnh 121: Vò sành thời Trần Bản ảnh 122 - 123: Nắp sành thời Lê Phụ lục 4.5: Di tích đình Nguyên Xá (phường Minh Khai, quận Bắc Từ Liêm, Hà Nội) Bản ảnh 124: Đình Nguyên Xá 105 Bản ảnh 125: Nghi môn đình Nguyên Xá Bản ảnh 126: Nhà tiền tế Bản ảnh 127: Bài trí gian giữa nhà tiền tế Bản ảnh 128: Cuốn thư ở đại bái Bản ảnh 129: Phiên bản Trống đồng Đông Sơn tại hậu cung Phụ lục 4.6: Di tích đình Ngọa Long (phường Minh Khai, quận Bắc Từ Liêm, Hà Nội) Bản ảnh 130: Nghi môn và bình phong đình Ngọa Long Bản ảnh 131: Phương đình Bản ảnh 132: Mặt trước đại đình Bản ảnh 133: Vì nóc đại đình Bản ảnh 134: Vì nách đại đình Bản ảnh 135: Bài trí gian giữa đại đình Bản ảnh 136: Bia đá niên hiệu Cảnh Hưng năm thứ 4 (1780) Phụ lục 4.7: Di tích đình Văn Trì (phường Minh Khai, quận Bắc Từ Liêm, Hà Nội) Bản ảnh 137: Toàn cảnh đình Văn Trì Bản ảnh 138: Nghi môn đình Văn Trì Bản ảnh 139: Nhà tiền tế và đại đình Bản ảnh 140: Trang trí đầu đao và tượng Nghê trên mái nhà tiền tế Bản ảnh 141: Kìm nóc tòa đại đình Bản ảnh 142: Trang trí trên nóc tòa đại đình Bản ảnh 143: Nhà bia Bản ảnh 144: Vì nóc tòa đại đình Bản ảnh 145: Vì nách tòa đại đình Bản ảnh 146: Đầu dư nghệ thuật (phong cách thế kỷ 19) Bản ảnh 147: Bài trí gian giữa tòa đại đình Bản ảnh 148: Áo, mũ và long ngai, bài vị thần Đồng Cổ Bản ảnh 149 - 150: Sắc phong cho thần Đồng Cổ ở đình làng Văn Trì Phụ lục 4.8: Dấu tích di tích thờ thần Đồng Cổ ở khu vực Rừng Ma Ao Dứa (thuộc rừng Quốc gia Tam Đảo, tỉnh Vĩnh Phúc) 106 Bản ảnh 151 - 152: Khu vực phát hiện dấu tích di tích thờ thần Đồng cổ Bản ảnh 153: Dấu tích nền móng di tích cũ Bản ảnh 154: Một số di mảnh vỡ di vật Bản ảnh 155: Hiện vật chất liệu sành Bản ảnh 156: Mảnh vỡ lon sành Phụ lục 4.9: Hội thề Trung hiếu ở Hà Nội Bản ảnh 157: Đọc thệ thư khai hội (di tích đền Đồng Cổ ở Đông Xã) Bản ảnh 158: Đông đảo nhân dân tham gia khai hội (di tích đền Đồng Cổ ở Đông Xã) Bản ảnh 159: Múa “xinh tiền” (di tích đền Đồng Cổ ở Đông Xã) Bản ảnh 160: Nghi thức “dâng đăng” (di tích đền Đồng Cổ ở Đông Xã) Bản ảnh 161: Các nghi thức cầu phúc (di tích đền Đồng Cổ ở Đông Xã) Bản ảnh 162: Các cụ cao tuổi tham gia dự lễ (di tích đền Đồng Cổ ở Đông Xã) Bản ảnh 163: Nghi thức tế thánh thần (di tích miếu Đồng Cổ ở Nguyên Xá) Bản ảnh 164: Nghi lễ rước kiệu (di tích miếu Đồng Cổ ở Nguyên Xá) Bản ảnh 165: Múa “Xinh tiền” (di tích miếu Đồng Cổ ở Nguyên Xá) Bản ảnh 166: Múa rồng (di tích miếu Đồng Cổ ở Nguyên Xá) Phụ lục 5: Bản dập hoa văn Bản dập 1: Hoa văn trang trí trên đồ gốm Bản dập 2: Hoa văn trên trang trí kiến trúc thời Hán Bản dập 3: Hoa văn trên trang trí kiến trúc thời Lê Bản dập 4: Hoa văn trên gốm giai đoạn Đông Sơn muộn 107 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài 1.1. Trống đồng - di vật tiêu biểu, đặc sắc và điển hình của văn hóa Đông Sơn, nền văn hóa có nguồn gốc bản địa, phát triển cực thịnh trong thời đại kim khí ở các tỉnh Bắc Bộ và một số tỉnh Bắc Trung Bộ, có mối giao lưu, tầm ảnh hưởng, tác động đến các văn hóa đồng/lịch đại trong lãnh thổ Việt Nam và cả khu vực Đông Nam Á thời cổ. Người Việt cổ thời Đông Sơn - chủ nhân của trống Đông Sơn đến cư dân Việt hiện đại vẫn quan niệm, trống đồng là vật thiêng, như một “vũ trụ”, do vậy việc tôn thờ thần Trống đồng đã trở thành tín ngưỡng dân gian gắn liền với “tâm thức” của người Việt. Hiện nay, chúng ta biết tới bốn di tích/cụm di tích thờ thần Đồng Cổ, được phân bố ở các địa phương: Thanh Hóa: gồm di tích Núi và Đền Đồng Cổ ở thôn Đan Nê, xã Yên Thọ, huyện Yên Định và di tích đền/đình Đồng Cổ ở thôn Mỹ Đà, xã Hoằng Minh, huyện Hoằng Hóa. Hà Nội: gồm di tích đền Đồng Cổ ở Đông Xã (nay thuộc cụm 4, phường Thụy Khuê, quận Tây Hồ, trước kia còn gọi khác là “Kẻ Bưởi”), và cụm di tích miếu Đồng Cổ, đình Nguyên Xá, đình Ngọa Long và đình Văn Trì ở phường Minh Khai, quận Bắc Từ Liêm. Ngoài ra, năm 2009, BQLDTDT tỉnh Vĩnh Phúc tiến hành khảo sát tại khu rừng Ma Ao Dứa (thuộc rừng Quốc gia Tam Đảo) đã phát hiện dấu tích nền của di tích thờ Thần Đồng Cổ, đáng chú ý phát hiện một số di vật và kiến trúc có niên đại từ thời Lý - Trần sang hậu Lê. Trải qua thời gian tồn tại, hiện nay các di tích đều đã được tôn tạo khang trang, nên rất khó để hình dung diện mạo từ tư liệu qua các cuộc khảo sát, khai quật khảo cổ học, những ghi chép trong sử sách và lưu truyền trong dân gian. 1.2. Năm 2007, di tích Núi và Đền Đồng Cổ ở Đan Nê (tỉnh Thanh Hóa) và di Miếu Đồng Cổ ở Nguyên Xá (Hà Nội) đã được khảo sát, khai quật 1 và nghiên cứu. Kết quả khai quật này đã cung cấp nhiều tư liệu mới để có những hiểu biết sâu hơn về các di tích thờ thần Đồng Cổ, về vị thế và vai trò của loại hình di tích này trong lịch sử. 1.3. Các di tích thờ thần Đồng Cổ gắn liền với hội thề Trung Hiếu, một nghi lễ mang tính Quốc gia của các triều đại độc lập tự chủ Việt Nam. Vì vậy đây là những di tích lịch sử - văn hóa có giá trị đặc biệt, thể hiện rõ tâm linh hướng thiện và tâm thức về nguồn, vọng ngưỡng lòng trung thành, yêu nước của người Việt Nam, phát huy những giá trị nhân văn tiếp nối truyền thống thượng võ của dân tộc ta. Hiện nay, trong các di tích này còn lưu giữ rất nhiều thần tích, sắc phong của các triều đại. 1.4. Năm 2013 - 2014, tác giả Luận văn có cơ hội tiếp xúc với hệ thống tư liệu về các di tích thờ Thần Đồng Cổ ở Việt Nam và đã cùng với các đồng nghiệp bước đầu khảo sát, tìm hiểu về các di tích này. Từ những nhận thức qua tìm hiểu, nghiên cứu đó, tác giả đã bước đầu khái quát được một số nét đặc trưng về di tích, di vật cũng như vai trò quan trọng của các di tích thờ thần Đồng Cổ trong lịch sử các triều đại độc lập tự chủ Việt Nam. Những điều trình bày trên đây là lý do để tác giả mạnh dạn chọn đề tài “Các di tích thờ Thần Đồng Cổ ở Việt Nam và những giá trị lịch sử - văn hóa” làm đề tài luận văn thạc sĩ Lịch sử, chuyên ngành Khảo cổ học. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Khi nghiên cứu đề tài: “Các di tích thờ Thần Đồng Cổ ở Việt Nam và những giá trị lịch sử - văn hóa” chúng tôi hướng tới các mục tiêu sau: - Tập hợp, hệ thống hoá tư liệu và kết quả nghiên cứu về các di tích thờ thần Đồng Cổ, đặc biệt là những di tích đã khảo sát, khai quật và nghiên cứu khảo cổ học nhằm cung cấp cho các nhà nghiên cứu những thông tin đầy đủ, khách quan về các di tích thờ thần Đồng Cổ. Trên cơ sở đó, luận văn sẽ tiến hành phân tích tư liệu về di tích, di vật kết hợp với các nguồn tư liệu ghi chép trong chính sử, các nguồn tư liệu trong dân gian để tìm hiểu sự hình thành, tồn tại của loại hình di tích này trong lịch sử. 2 - Tìm hiểu nội dung, ý nghĩa của hội thề Trung hiếu qua các triều đại phong kiến độc lập tự chủ ở Việt Nam đặc biệt là ở giai đoạn Lý - Trần khi hội thề trở thành nghi lễ mang tính chất Quốc gia. - Từ thực trạng di tích, di vật đề xuất những giải pháp về quy hoạch, bảo vệ, bảo tồn, phát huy giá trị và quảng bá các di tích thờ thần Đồng Cổ ở Việt Nam. Trong luận văn, tác giả cố gắng tổng hợp, nghiên cứu và đưa ra cái nhìn tổng thể về lịch sử thờ thần Đồng Cổ và các di tích thờ Thần. Hy vọng luận văn sẽ có những đóng góp ít nhiều vào công tác tổng hợp, nghiên cứu trống Đông Sơn, đặc biệt ở khía cạnh lịch sử - văn hóa. 3. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Cho đến nay, đã có rất nhiều nghiên cứu về các di tích thờ thần Đồng Cổ của các học giả. Tuy nhiên, các nghiên cứu mới chỉ tập trung nghiên cứu ở khía cạnh đơn lẻ về di tích hoặc thần tích của thần Đồng Cổ. - Về các di tích ở Thanh Hóa: đó là một số bài nghiên cứu về trống đồng hay ghi chép về chiếc trống đồng đang được thờ trong đền Đồng Cổ Đan Nê như: “Thần trống ở Đan Nê” của V.Goloubew in trong Tạp chí của trường Viễn Đông bác cổ (Hà Nội, 1933, tr.345);“Một bài văn đời Tây Sơn nói về trống đồng, khắc trên biển gỗ, tại miếu thờ thần núi Đồng Cổ (Thanh Hóa)” của Trần Văn Giáp và Nguyễn Duy Hinh (Tạp chí Khảo cổ học số 5-6, tháng 6-1970); “Trống đồng trong sử sách” của Nguyễn Duy Hinh (Tạp chí Khảo cổ học số 13, năm 1974), “Phát hiện về một đền thờ thần Đồng Cổ ở xứ Thanh”của Đỗ Quang Trọng, Lê Thị Phơ (1998) ... - Các di tích ở Hà Nội: gồm có các nghiên cứu về di tích thờ Thần Đồng Cổ như: “Thăng Long - Hà Nội” của Lưu Minh Trị, Hoàng Tùng (1999), “Hà Nội nghìn xưa” của Trần Quốc Vượng, Vũ Tuấn Sán (1975), Đình và Đền Hà Nội” của Vũ Thế Long (2005), “Hội làng Hà Nội” của Lê Trung Vũ (2006), Nguyễn Duy Hinh và Nguyễn Vinh Phúc với các nghiên cứu “Các thành hoàng và tín ngưỡng Thăng Long - Hà Nội” (2009)... 3 Ngoài ra, còn có một số nguồn tư liệu nghiên cứu khác như: báo cáo khai quật di tích Núi và đền Đồng Cổ Đan Nê của Viện Khảo cổ học (2007), Báo cáo khai quật di tích Miếu Đồng Cổ ở Nguyên Xá của Bảo tàng Lịch sử Quốc gia Việt Nam (2008), các báo cáo kiểm kê, hồ sơ xếp hạng di tích của BQLDTDT Hà Nội và Thanh Hóa. Có thể thấy, các nghiên cứu đi trước còn thuần túy là thống kê, giới thiệu về di tích, lễ hội và đời sống tín ngưỡng tôn giáo một cách riêng lẻ của từng di tích. Vấn đề nghiên cứu, tập hợp các di tích thành hệ thống còn bỏ ngỏ. Trong luận văn của mình, tác giả đã thừa kế một số kết quả nghiên cứu của các tác giả đi trước để tập hợp, nghiên cứu thành hệ thống đối với các di tích thờ Thần Đồng Cổ ở Việt Nam, kết hợp với công tác nghiên cứu tại thực địa. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu chính của luận văn là các di tích, di vật trong các di tích thờ thần Đồng Cổ. Nguồn tư liệu sử dụng trong luận văn gồm: - Các báo cáo điều tra, khai quật khảo cổ học, các công trình nghiên cứu đã được công bố trên các sách và tạp chí chuyên ngành về khảo cổ học và một số sách khoa học về: lịch sử, tôn giáo, văn hóa, địa lý... có liên quan đến khu vực nghiên cứu. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Về phạm vi không gian: Phạm vi nghiên cứu của luận văn là các di tích thờ thần Đồng Cổ ở Việt Nam (bao gồm các địa phương Thành phố Hà Nội, tỉnh Thanh Hóa và Vĩnh Phúc). Về mặt thời gian: tập trung khảo sát về các di tích thờ thần Đồng Cổ ở Việt Nam ở thời điểm hiện tại tức là những gì còn đang hiện hữu. Bên cạnh đó, có sự liên hệ với các thời kỳ trước để làm rõ quá trình hình thành, tồn tại và phát triển thông qua các nguồn tư liệu còn lưu trữ. 4 5. Phương pháp nghiên cứu 5.1. Luận văn sử dụng các phương pháp khảo cổ học truyền thống như: thống kê, phân loại loại hình học, miêu tả, đo vẽ, chụp ảnh di tích, di vật điển hình, phân tích so sánh di tích, di vật khảo cổ học; Triệt để tôn trọng phương pháp địa tầng trong điều tra, thám sát và khai quật khảo cổ học. Đây là các phương pháp chính của luận văn. 5.2. Sử dụng các phương pháp đa ngành như: lịch sử kiến trúc, lịch sử mỹ thuật, dân tộc học, hán nôm, địa lý, địa chất... Ngoài ra, trong một số trường hợp cụ thể luận văn còn sử dụng phương pháp phân tích, so sánh loại hình các di tích và di vật để thấy được tính đồng đại và lịch đại của các di tích khảo cổ học trong từng di tích, từng vùng. 6. Kết quả và đóng góp của luận văn Luận văn là chuyên khảo đầu tiên về các di tích thờ thần Đồng Cổ ở Việt Nam. - Đóng góp trước hết của luận văn là tập hợp, hệ thống hoá và phân loại một cách đầy đủ về các di tích và di vật. Thông qua phân tích, so sánh và xử lý tư liệu, luận văn phác thảo quá trình hình thành và tồn tại của các di tích thờ thần Đồng Cổ. - Tìm hiểu sự hình thành, nội dung, ý nghĩa của Hội thề Trung hiếu qua các triều đại phong kiến độc lập tự chủ ở Việt Nam, đặc biệt là trong các triều đại Lý - Trần. Kết quả nghiên cứu của luận văn sẽ cung cấp và góp thêm tư liệu cho việc nghiên cứu, tìm hiểu về tín ngưỡng thờ thần Đồng Cổ ở Việt Nam và lễ hội được tổ chức hàng năm để tưởng nhớ Hội thề Trung hiếu năm xưa vẫn được diễn ra ở các di tích. 7. Bố cục của luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận, nội dung chính của luận văn được chia làm 3 chương: 5