Tài liệu Bước đầu đánh giá tác dụng hạ glucose huyết và độc tính cấp tính của rễ cây chóp mau việt– salacia c

ĐẶT VẤN ĐỀ “Thế kỷ 21 là thế kỷ của các bệnh nội tiết và rối loạn chuyển hóa” Dự báo của các chuyên gia y tế từ những năm 90 của thế kỷ 20 đã và đang trở thành hiện thực. Ngày 20/12/2006, Hội đồng liên hiệp quốc đã thông qua nghị quyết số 61/225 công nhận ĐTĐ là căn bệnh mãn tính, suy nhược, tốn kém và là nguy cơ nghiêm trọng đối với toàn nhân loại. Trong các bệnh nội tiết và rối loạn chuyển hóa, đái tháo đường, nhất là đái tháo đường type 2, đã và đang được xem là vấn đề cấp bách của thời đại. Năm 1995 số người mắc bệnh ĐTĐ trên thế giới ước tính khoảng 110 triệu người, 10 năm sau, năm 2006, con số này đã là 246 triệu người [2]. Hàng năm nhân loại đã tiêu tốn hàng tỷ USD chi phí trực tiếp cho bệnh ĐTĐ. Đó là còn chưa kể đến hàng ngàn USD khác cho nghiên cứu phòng và chữa bệnh. Hiện nay có khoàng 5% đến 6% người trưởng thành trên thế giới mắc bệnh ĐTĐ, tốc độ trẻ hóa của bệnh ngày càng nhanh (người bệnh trẻ nhất mới 8,0 tuổi) [2]. Những biến chứng của bệnh làm tăng thêm “gánh nặng” bệnh tật đối với bệnh ĐTĐ. Cứ 30 giây có 1 người mắc bệnh ĐTĐ có biến chứng bàn chân phải cắt cụt chi. ĐTĐ là nguyên nhân hàng đầu gây suy thận và ở các nước phát triển như Đức, Mỹ tỷ lệ này hàng năm tăng từ 30%-40%. Tỷ lệ tử vong do suy thận – đái tháo đường chiếm từ 10% đến 20% [2]. Hàng năm, biến chứng võng mạc ĐTĐ gây mù khoảng 5000 bệnh nhân ở Mỹ và gây ảnh hưởng đến thị lực khoảng 2,5 triệu người trên thế giới. ĐTĐ còn chiếm 50% các bệnh lý tim mạch [2]. Do đó, đái tháo đường không chỉ là vấn đề riêng của ngành y tế mà còn là vấn đề của toàn xã hội, đòi hỏi phải được quan tâm nghiên cứu nhiều hơn nữa. Hiện đã có rất nhiều các chế phẩm tân dược được sử dụng có hiệu quả để điều trị ĐTĐ nhưng hầu hết giá thành điều trị còn cao và gây nhiều tác dụng phụ không mong muốn, đặc biệt là khi sử dụng kéo dài. Trong khi đó, từ rất lâu, nhân dân Việt Nam và một số nước khác đã sử dụng các thuốc có nguồn gốc thiên nhiên để điều trị ĐTĐ theo kinh nghiệm dân gian. Tác dụng của các thuốc này có thể không nhanh và mạnh bằng thuốc tân dược nhưng ít tác dụng phụ, ít độc tính và phù hợp 1 với yêu cầu điều trị lâu dài của bệnh. Trong số các dược liệu đó, dịch chiết của các cây thuộc chi Salacia L., họ Chân danh- Celastraceae đã được nhân dân nhiều nước như: Srilanka, Ấn Độ, Thái Lan…sử dụng để điều trị ĐTĐ. Ở Việt Nam, cây Chóp mau Trung Quốc - Salacia chinensis L., rễ của nó trị ĐTĐ [4] và cùng chi với nó là cây Chóp mau Việt (Salacia cochinchinensis L., Celastraceae) mới được phát hiện là cây thuốc quý có khả năng hỗ trợ điều trị ung thư, ĐTĐ nên đã thu hút được sự quan tâm, nghiên cứu của các nhà khoa học trong nước. Và để góp phần vào việc nghiên cứu phát hiện ra những thuốc điều trị đái tháo đường mới có nguồn gốc thiên nhiên, chúng tôi tiến hành đề tài: “Bước đầu đánh giá tác dụng hạ glucose huyết và độc tính cấp tính của rễ cây Chóp mau Việt– Salacia cochinchinensis L., Celastraceae”. Đề tài được thực hiện với những mục tiêu sau: 1. Mô tả đặc điểm thực vật, và nghiên cứu đặc điểm vi phẫu lá, thân, rễ của cây nghiên cứu. 2. Sơ bộ xác định độc tính cấp tính của dịch chiết rễ cây Chóp mau Việt trên động vật thực nghiệm. 3. Sơ bộ đánh giá tác dụng hạ glucose huyết của dịch chiết rễ cây Chóp mau Việt trên mô hình tăng glucose huyết thực nghiệm bằng STZ. 2 PHẦN I - TỔNG QUAN TÀI LIỆU 1.1. BỆNH ĐÁI THÁO ĐƯỜNG 1.1.1. Định nghĩa Theo tổ chức Y tế thế giới (WHO) năm 2002: “Đái tháo đường là một bệnh mãn tính do thiếu sản xuất insulin của tụy hoặc do tác dụng insulin không hiệu quả gây ra bởi nguyên nhân mắc phải và/hoặc do di truyền với hậu quả là tăng glucose máu. Tăng glucose máu hậu quả là gây tổn thương nhiều hệ thống trong cơ thể, đặc biệt là mạch máu và thần kinh” [8]. Theo hội Đái tháo đường Hoa Kỳ 2004: “Đái tháo đường là một nhóm các bệnh chuyển hoá đặc trưng bởi tăng glucose máu do khiếm khuyết insulin, khiếm khuyết hoạt động insulin hoặc cả hai. Tăng glucose máu mạn tính trong đái tháo đường sẽ gây tổn thương, rối loạn chức năng hay suy yếu chức năng của nhiều cơ quan đặc biệt là mắt, thận, thần kinh, tim và mạch máu” [8]. 1.1.2. Dịch tễ học bệnh ĐTĐ. Tình hình bệnh ĐTĐ trên thế giới Theo thông báo của hiệp hội Đái tháo đường Quốc tế (IDF), số người mắc ĐTĐ trên thế giới đang tăng nhanh chóng: năm 2000 có khoảng 152 triệu người mắc bệnh ĐTĐ, ước tính đến năm 2010 sẽ có khoảng 23,7 triệu người mắc bệnh ĐTĐ type 1 và 215,6 triệu người mắc bệnh ĐTĐ type 2 [3]. Theo thống kê mới nhất của Tổ chức Y tế thế giới thì: cứ 10 giây có 1 người chết vì bệnh ĐTĐ, số người tử vong do bệnh ĐTĐ trung bình trong 1 phút là 6 người, 1 ngày là 8.700 người và 1 năm là 3,2 triệu người [8]. Hiện nay cả thế giới có khoảng 180 triệu người mắc bệnh ĐTĐ và con số này có thể tăng gấp đôi đến năm 2030 [8]. Còn theo ước tính của quỹ ĐTĐ thế giới, năm 2025 sẽ có từ 300-339 triệu người mắc bệnh ĐTĐ. Các nước phát triển tỷ lệ bệnh nhân mắc ĐTĐ tăng 42%, còn ở các nước đang phát triển tăng 170%. Trong đó, ĐTĐ type 2 chiếm khoảng 85-90% tổng số người mắc bệnh ĐTĐ. 3 Tình hình bệnh ĐTĐ ở Việt Nam: Việt Nam nằm trong nhóm các nước đang phát triển, bệnh ĐTĐ cũng đang tăng lên nhanh chóng theo thời gian: theo điều tra năm 1991-1992, thành phố Hà Nội tỷ lệ mắc ĐTĐ là 1,4%; đến năm 2003 là 2,45%. Thành phố Hồ Chí Minh, năm 1992-1993 tỷ lệ mắc ĐTĐ là 2,68% và năm 2003 khoảng gần 4%. Tỷ lệ này tăng lên ở người có nguy cơ mắc ĐTĐ, theo điều tra năm 2005, tại Hà Nội, ở người có từ 2 yếu tố nguy cơ trở lên, tỷ lệ mắc ĐTĐ là 6,1% và tại TP Hồ Chí Minh, tỷ lệ mắc là 8,3% [2]. Năm 2002-2003, điều tra quốc gia về tình hình bệnh ĐTĐ và yếu tố nguy cơ được tiến hành trên cả nước. Toàn bộ lãnh thổ Việt Nam được chia làm 4 vùng sinh thái. Tỷ lệ mắc ĐTĐ của các khu vực như sau: vùng núi cao: tỷ lệ mắc bệnh ĐTĐ là 2,1% (1,5%-3,2%), vùng trung du: tỷ lệ mắc bệnh ĐTĐ là 2,2% (1,8%-3,6%), vùng đồng bằng ven biển: tỷ lệ mắc bệnh ĐTĐ là 2,7% (2,4%-4,0%), vùng đô thị và khu công nghiệp: tỷ lệ mắc bệnh ĐTĐ là 4,4%, các khu vực miền núi và Tây Nguyên, đồng bằng và trung du có tỷ lệ mắc bệnh ĐTĐ tương đương hoặc tăng gấp đôi tỷ lệ mắc ĐTĐ thành phố 10 năm trước. Tỷ lệ chung mắc bệnh ĐTĐ trong cả nước là 2,7%, chủ yếu tập trung ở độ tuổi lao động 30-64 [2]. 1.1.3. Phân loại ĐTĐ Theo phân loại của Hội đái tháo đường Hoa Kỳ (ADA) năm 2004, bệnh ĐTĐ gồm 2 thể chính là ĐTĐ type 1 và ĐTĐ type 2. 1.1.3.1. Đái tháo đường type 1 [8 ]:  Đái tháo đường type 1 tự miễn dịch và vô căn ĐTĐ type 1 đặc trưng bởi sự phá huỷ tế bào  của đảo Langerhans tụy (tự miễn dịch hoặc vô căn) và thiếu hụt gần như tuyệt đối insulin vì thế dễ bị nhiễm toan ceton nếu như không được điều trị. Tuổi khởi bệnh thường gặp nhất là lứa tuổi nhi đồng và thiếu niên tuy vậy cũng có thể gặp ở lứa tuổi 90. Bệnh thường có yếu tố di truyền và có liên quan đến 1 số yếu tố môi trường (nhiễm virus trong thời kỳ bào thai, độc tố…). Và có thể phối hợp với một số bệnh tự miễn dịch khác như: basedow, viêm tuyến giáp Hashimoto, bệnh Addison… 4 Đặc trưng bởi sự hiện diện kháng thể kháng GAD65, kháng thể kháng tế bào tiểu đảo tụy (ICA) hay kháng thể kháng insulin (IAA), kháng thể kháng tyrosin phosphatase IA-2, IA-2 (85-90% trường hợp). Ở một số người đặc biệt là châu Á và châu Phi, người ta không tìm thấy được bằng chứng của hiện tượng tự miễn dịch và được phân loại là “type 1 vô căn”, tốc độ phá hủy tế bào  rất thay đổi, có thể chậm ở người trưởng thành gây nên ĐTĐ thể LADA (Latent autoimmune diabetes in adults).  ĐTĐ thể LADA (theo Diabetes 12.2005): gặp >10% ở người >35 tuổi. Tên khác của ĐTĐ LADA là: ĐTĐ type 1 tiềm tàng, ĐTĐ phụ thuộc insulin tiến triển chậm; ĐTĐ tự miễn dịch tiềm tàng ở người trẻ (LADA-like); ĐTĐ tự miễn dịch không cần insulin lúc chẩn đoán, ĐTĐ tự miễn dịch ở người trưởng thành với suy chậm tế bào (ADASP: autoimmune diabetes with slowly progressive -cell failure). Có sự hiện diện của ít nhất 1 trong 4 tự kháng thể: ICA, GAD65, IA-2, IAA.  ĐTĐ type 1 vô căn. 1.1.3.2. ĐTĐ type 2: Hay gặp nhất, liên quan đến sự thiếu và kháng insulin. Các tế bào  của đảo tụy không bị phá hủy. ĐTĐ type 2 thường không được phát hiện trong nhiều năm vì mức độ tăng glucose máu không trầm trọng, nhiều trường hợp chỉ được phát hiện tình cờ, thường xảy ra ở người trên 40 tuổi, nhưng đôi khi xảy ra ở trẻ nhỏ có tính gia đình. Đa số trường hợp có béo phì và béo phì làm trầm trọng thêm tình trạng đề kháng insulin. Nhiều bệnh nhân không béo phì nhưng lại có sự tích tụ mỡ nhiều ở vùng bụng. ĐTĐ type 2 hiếm khi nhiễm toan ceton, ngoại trừ khi có stress hoặc nhiễm trùng. Nồng độ insulin máu bình thường hoặc cao trong trường hợp đề kháng insulin chiếm ưu thế hoặc nồng độ insulin giảm trong trường hợp có khiếm khuyết chức năng tiết insulin. Bệnh có yếu tố gia đình rõ [8]. Các yếu tố nguy cơ của ĐTĐ type 2 là: tuổi lớn, béo phì, ít hoạt động thể lực, tăng huyết áp, rối loạn lipid máu, tiền sử gia đình bị ĐTĐ, tiền sử bị ĐTĐ thai nghén và 1 số chủng tộc có nguy cơ cao mắc ĐTĐ (như: các người Hispanic, da đen, da đỏ) [8]. 5 1.1.3.3. Các type đặc hiệu khác bao gồm [8 ]:  Giảm chức năng tế bào  do khiếm khuyết gen: MODY 1 đến MODY 6. ĐTĐ thể MODY (Maturity onset diabetes of the Young - glucose huyết tăng lúc trẻ tuổi): do khiếm khuyết 1 gen làm giảm chức năng tế bào  gây giảm tiết insulin. Loại thường gặp nhất là MODY 3 do đột biến ở nhiễm sắc thể 12 ở yếu tố nhân tế bào gan (HNF 1 alpha).  Giảm hoạt tính insulin do khiếm khuyết gen: đề kháng insulin type A, ĐTĐ thể teo mỡ, Hội chứng Rabson Mendenhall…  Bệnh lý tụy ngoại tiết: bệnh tụy xơ sỏi, viêm tụy chấn thương, cắt bỏ tụy, ung thư,...  Bệnh nội tiết: Hội chứng Cushing, to đầu chi, u tế bào ưa crom, u tiết glucagon, cường giáp, u tiết somatostatin, u tiết aldosteron…  ĐTĐ do thuốc, hóa chất (vaccor, pentamidin, acid nicotinic, các chất chẹn  giao cảm,…), do nhiễm trùng (rubella, cytomegalovirus, coxsachie,…).  Các thể không thường gặp của ĐTĐ qua trung gian miễn dịch: tự kháng thể kháng thụ thể insulin, hội chứng người cứng,…  Một số hội chứng di truyền đôi khi kết hợp với ĐTĐ: hội chứng Down, thất điều vận động Friedrich, múa vờn Huntington, rối loạn chuyển hóa porphyrin,… 1.1.3.4. ĐTĐ do thai nghén [8 ] ĐTĐ do thai nghén là tình trạng rối loạn dung nạp glucose máu với các mức độ khác nhau, khởi phát hay phát hiện đầu tiên khi có thai, dù dùng insulin hay chỉ điều chỉnh chế độ ăn để điều trị và ngay cả khi ĐTĐ vẫn còn tồn tại sau khi sinh. Định nghĩa này không loại trừ tình trạng rối loạn glucose xảy ra trước hay xảy ra cùng lúc khi có thai mà không được nhận biết trước đó. 1.1.4 Tiêu chuẩn chẩn đoán đái tháo đường [8] Theo tiêu chuẩn mới của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) và Liên đoàn ĐTĐ Quốc tế (IDF) năm 2006. Chẩn đoán xác định ĐTĐ nếu có 1 trong 2 tiêu chuẩn dưới đây và phải có ít nhất 2 lần xét nghiệm ở 2 thời điểm khác nhau (cách nhau ít nhất 1 ngày): 6 1. Nồng độ glucose huyết tương tĩnh mạch lúc đói G0 ≥ 126 mg/dl (7 mmol/l) (đói có nghĩa là không ăn trong vòng 8h). 2. Nồng độ glucose huyết tương tĩnh mạch 2h sau uống 75 gam glucose G2 ≥ 200 mg/dl (11.1 mmol/l) khi làm nghiệm pháp dung nạp glucose bằng đường uống. Giai đoạn trung gian:  Rối loạn glucose máu lúc đói (IFG: Impaired Fasting Glucose): khi G0 ≥ 110 mg/dl (6,1 mmol/l) nhưng < 126 mg/dl (7,0 mmol/l) và G2 (nếu đo) < 140 mg/dl (7,8 mmol/l).  Giảm dung nạp glucose (IGT: Impaired Glucose Tolerance): khi G2 ≥ 140 mg/dl ( 7,8 mmol/l), nhưng < 200mg/dl (11,1 mmol/l) và G0 < 126 mg/dl (7,0 mmol/l)  G0 < 110 mg/dl (7,0 mmol/l): glucose đói bình thường  G0 ≥ 126 mg/dl (7,0 mmol/l): chẩn đoán tạm thời là ĐTĐ (chẩn đoán chắc chắn đủ các điều kiện nêu trên). Đánh giá kết quả khi làm nghiệm pháp dung nạp glucose bằng đường uống: - G2 < 140 mg/dl (7,8 mmol/l): dung nạp glucose bình thường. - G2 ≥ 140 mg/dl (7,8 mmol/l), nhưng < 200 mg/dl và G0 < 126 mg/dl: giảm dung nạp glucose. - G2 ≥ 200 mg/dl (11,1 mmol/l): chẩn đoán tạm thời là ĐTĐ. Chú thích: G0 là: nồng độ glucose huyết tương tĩnh mạch lúc đói. G2 là: nồng độ glucose huyết tương tĩnh mạch 2h sau uống 75 gam glucose. Tổ chức Y tế thế giới còn dựa trên nồng độ glucose mao mạch để chẩn đoán ĐTĐ (cần lưu ý đến tính chính xác của máy đo đường huyết mao mạch); trong khi Hội ĐTĐ Hoa Kỳ (ADA) chỉ sử dụng glucose huyết tương tĩnh mạch trong ĐTĐ. ADA hạ thấp tiêu chuẩn chẩn đoán rối loạn glucose máu đói từ 110 mg/dl xuống còn 100 mg/dl (5,6 mmol/l). ADA còn sử dụng tiêu chuẩn “Glucose huyết tương tĩnh mạch bất kỳ ≥ 200 mg/dl (11,1 mmol/l) kèm 3 triệu chứng: tiểu nhiều, uống nhiều, và sụt cân không giải thích được” để chẩn đoán ĐTĐ. 7 1.1.5. Cận lâm sàng Các xét nghiệm cận lâm sàng không chỉ có ý nghĩa trong chẩn đoán và điều trị mà còn có ý nghĩa tiên lượng bệnh trong quá trình điều trị. 1.1.5.1. Glucose huyết tương tĩnh mạch Nếu nồng độ glucose huyết tương tĩnh mạch ≥ 200 mg/dl là dấu hiệu ĐTĐ. Đái tháo đường trên động vật thực nghiệm nói chung được chia thành 2 mức độ, ngưỡng glucose huyết lúc đói từ 180-250 mg/dl (10-13,8 mmol/l) được coi là biểu hiện ĐTĐ nhẹ, và trên 250 mg/dl (>13,8 mmol/l) được coi là ĐTĐ nặng [32]. 1.1.5.2. Insulin máu Định lượng insulin máu có ý nghĩa lớn không những trong việc chẩn đoán phân biệt ĐTĐ phụ thuộc hay không phụ thuộc insulin mà cả ở những người béo phì và những bệnh nhân có u tụy. Ở người bình thường nồng độ insulin khi đói trong khoảng 20-30 U/ml huyết tương. Trong thời gian làm nghiệm pháp tăng glucose máu, nồng độ đỉnh là 60 U/ml trong khoảng 30-60 phút. Ở người béo phì nồng độ insulin huyết tương khi đói > 30 U/ml. Nồng độ đỉnh thường cao hơn người bình thường, nồng độ này vượt quá 200, đôi khi 300 U/ml. Sau khi giảm cân, trọng lượng trở về bình thường, nồng độ insulin giảm tới mức bình thường < 70 U/ml. Ở bệnh nhân ĐTĐ thể béo, nồng độ insulin hoặc cao như người béo phì hoặc gần bình thường [8], [20]. 1.1.5.3. Nồng độ Peptid C Peptid C là thành phần cầu nối 2 chuỗi A và B của phân tử proinsulin do tụy sản xuất: Proinsulin Insulin + Peptid C Nồng độ peptid C giúp đánh giá nồng độ insulin nội sinh. 1.1.5.4. HbA1c Hemoglobin (Hb) khi kết hợp với glucose một cách bền vững thì được gọi là HbA1c. Nồng độ HbA1c tỷ lệ thuận với nồng độ glucose huyết nhưng không bị ảnh hưởng nhất thời của dao động glucose huyết các ngày khác nhau, không bị ảnh 8 hưởng của vận động đột xuất, của chế độ ăn uống chất đường trong thời gian trước đó. Đời sống của hồng cầu trung bình là 120 ngày nên nồng độ HbA1c đóng vai trò như bộ nhớ về nồng độ glucose huyết trong suốt 3 tháng trước đó. Vì vậy nồng độ HbA1c là một trong các chỉ tiêu quan trọng để kiểm soát tối ưu ĐTĐ type 2. Giá trị HbA1c ở người bình thường khỏe mạnh < 5,5 % [8]. 1.1.5.5. Fructosamin Định lượng tổng thể protein gắn glucose (đặc biệt là albumin). Nồng độ bình thường là 1-2,5 mmol/l, thay đổi tùy theo phương pháp định lượng. Nồng độ Fructosamin phản ánh nồng độ glucose máu trung bình trong 2 tuần trước. Xét nghiệm này có rất nhiều ý nghĩa trong trường hợp người mắc ĐTĐ đang mang thai [8]. 1.1.5.6. Các xét nghiệm miễn dịch-di truyền - Xét nghiệm di truyền: có thể phát hiện được các kháng nguyên: HLA – DR3, và/hay HLA-DR4, HLA-DQ, HLA-DRB (14,15), HLA-DR/DQ. - Yếu tố miễn dịch dịch thể: kháng thể kháng tế bào tiểu đảo (ICA): dấu chỉ điểm rất quan trọng trong hoạt động miễn dịch của ĐTĐ type 1. Kháng thể kháng insulin (IAA); kháng thể kháng tyrosin phosphatase IA-2 và IA-2, kháng thể kháng glutamic acid decarboxylase (GAD 65 hay GADA 65) [8]. 1.1.5.7. Một số xét nghiệm khác về biến chứng hay bệnh phối hợp: Ceton niệu được chỉ định trong trường hợp ĐTĐ mất bù nặng, nhất là khi nghi ngờ có nhiễm toan ceton, thường (+) trong hôn mê nhiễm toan ceton ở ĐTĐ type 1 hay ĐTĐ type 2 mất bù nặng do mắc một số bệnh phối hợp. Điện tim, chụp tim phổi, soi đáy mắt, chụp động mạch võng mạc, siêu âm Doppler hoặc chụp động mạch chi dưới nếu nghi ngờ có xơ vữa gây hẹp, xét nghiệm chức năng thận. Đo điện cơ đồ (EMG), trắc nghiệm thăm dò thần kinh tự động ở hệ tim mạch, Holter ECG, Holter huyết áp 2h [8]. 1.1.6. Điều trị đái tháo đường Mục tiêu điều trị [8]:  Làm mất triệu chứng, tránh biến chứng lâu dài bằng cách kiểm soát glucose huyết tốt, với tỷ lệ HbA1c < 7%, kết hợp điều chỉnh rối loạn lipid, protid tốt, 9 trọng lượng ổn định bình thường và tránh nhiễm ceton, tránh tăng biến chứng thoái hóa, huyết áp, béo phì.  Tránh tai biến do điều trị (teo mô mỡ, hạ glucose huyết) và giáo dục bệnh nhân biết bệnh của họ. 1.1.6.1. Điều trị ĐTĐ type 1 [8]: Điều trị tổng quát và chiến lược điều trị:  Giáo dục bệnh nhân về bệnh ĐTĐ: giáo dục cho bệnh nhân biết cách dùng thuốc, điều chỉnh chế độ ăn uống và các tai biến của thuốc nhất là dấu hiệu hạ glucose huyết để kịp thời xử trí như: dùng đường nhanh hoặc báo cho bác sĩ, chuyên khoa biết hoặc nhập viện ngay.  Chế độ ăn uống và vận động: bệnh nhân ĐTĐ type 1 thường là gầy, nên phải tăng nhu cầu calo hàng ngày. Vận động và tập thể dục vừa phải, đương nhiên phải phối hợp với insulin. Theo dõi kỹ glucose huyết và cẩn thận liều insulin vì dễ nguy cơ hạ glucose huyết.  Điều trị bằng insulin: Insulin do tế bào  đảo Langerhan tiết ra với lượng thấp và tỷ lệ cao hơn dưới tác nhân kích thích đặc biệt là glucose và một số tác nhân khác như: đường, một số amino acid, glucagon. Insulin có vai trò quan trọng trong điều trị ĐTĐ type 1 và ĐTĐ type 2 khi các thuốc chống ĐTĐ tổng hợp không còn hiệu quả. Khi uống insulin bị thuỷ phân ở đường tiêu hóa và mất tác dụng. Dùng đường tiêm: tiêm bắp hấp thu nhanh hơn tiêm dưới da, khi thật khẩn cấp có thể tiêm tĩnh mạch, nhưng chỉ có insulin nhanh là có thể tiêm tĩnh mạch, còn các loại trung gian, chậm, kẽm thì không dùng đường tiêm tĩnh mạch. Gan và thận là 2 cơ quan chính đào thải insulin ra khỏi vòng tuần hoàn. Với insulin nội sinh, gan là cơ quan đào thải chính (60%), còn insulin ngoại sinh được đào thải chủ yếu qua thận (60%). Thời gian bán thải ngắn (3-5 phút) [43]. Các chế phẩm insulin (phụ lục - bảng 1.3). Các tác dụng không mong muốn của insulin như hạ glucose huyết, dị ứng insulin, đề kháng insulin, loạn dưỡng mô mỡ tại chỗ tiêm, tăng glucose huyết mâu thuẫn (hiệu ứng Somogyi: quá liều insulin làm hạ glucose huyết), gây kích thích các hormone làm tăng glucose huyết (catecholamine, cortisol, glucagons) càng làm nặng thêm các biến chứng, phù (do giữ muối, nước) [8]. 10  Thuốc ức chế miễn dịch: Thuốc ức chế miễn dịch trong điều trị ĐTĐ type 1 ở giai đoạn sớm là một tiến bộ. Mặc dù có vài trường hợp khỏi bệnh hoặc giảm nhu cầu insulin, phần lớn bệnh nhân biểu hiện không dung nạp đường. Loại ức chế miễn dịch đặc hiệu nhất là kháng thể đơn dòng, chống trên sự sản xuất tế bào T đặc hiệu. Một vài thuốc nhằm ức chế miễn dịch như: Probucol có xu hướng làm mất gốc tự do và nicotinamid ức chế tổng hợp poly ADP ribose (một loại men phục hồi sự tổn thương NAD) nhằm làm suy yếu tế bào cung cấp NAD [8].  Ghép tụy 1.1.6.2. Điều trị ĐTĐ type 2 [8] Đối với ĐTĐ type 2, đặc biệt là người trẻ tuổi, điều chỉnh chế độ ăn uống và vận động thể lực là lựa chọn đầu tiên. Ở bệnh nhân có glucose máu tăng nhẹ < 200 mg/dl và HbA1c < 8,5%, nếu vận động và điều chỉnh chế độ ăn uống không cải thiện được glucose huyết tốt thì mới sử dụng thuốc hạ glucose huyết. Chế độ ăn uống: giảm calo ở người béo phì (20 kcalo/kg/ngày) duy trì calo ở bệnh nhân có trọng lượng trung bình (30 kcalo/kg/ngày), tăng calo ở bệnh nhân gầy (40 kcalo/kg/ngày). Tôn trọng cân bằng chế độ ăn giữa 3 loại thức ăn: Glucid (5055%), Lipid (30-35%), Protid (15-20%). Vận động, tập thể dục nhằm: giảm cân, cải thiện được glucose huyết vì vận động thể lực làm giảm đề kháng insulin, tăng tính nhạy cảm insulin ngoại biên, tăng HDL-C. Tác dụng có lợi trên tim mạch, tăng khả năng tối đa sử dụng oxy, làm chậm lại nhịp tim lúc nghỉ ngơi và lúc gắng sức, giảm vừa phải huyết áp. Thuốc hạ glucose huyết dùng bằng đường uống  Nhóm Sulfonylureas: Các sulfonylureas có 2 thế hệ: + Thế hệ I: Tolbutamid, Clopropamid, Tolazamid, Acetohexamid. + Thế hệ II: Glyburid, glipizid, gliclazid…có tác dụng mạnh hơn thế hệ I. Tác dụng chính của nhóm sulfonylureas là kích thích trực tiếp tế bào β của tiểu đảo Langerhans tăng sản xuất insulin. Tác dụng này là do sulfonylureas làm đóng kênh K+- ATP của tế bào  tụy, vì vậy làm mất khả năng phân cực của tế bào. Kết quả là tăng Ca2+ vào tế bào β tụy làm cho các hạt chứa insulin chuyển động về phía bề mặt tế bào và làm tăng giải phóng insulin ra khỏi tế bào  tụy. Ngoài ra, sulfonylureas 11 còn ức chế nhẹ sự bài tiết glucagon, làm tăng nồng độ insulin bằng cách làm giảm thải trừ hormone ở gan. Nó cũng có tác dụng làm tăng số lượng các receptor của insulin ở các tế bào, đặc biệt là các tế bào mỡ, hồng cầu, bạch cầu đơn nhân, do đó càng làm tăng thêm tác dụng của insulin [1], [38].  Nhóm Meglitinides: Meglitinides là nhóm thuốc mới điều trị ĐTĐ có cơ chế tương tự nhóm sulfonylureas: kích thích bài tiết insulin thông qua cơ chế làm đóng kênh K+- ATP của tế bào  tụy. Repaglinide là một thuốc đầu tiên của nhóm, là dẫn xuất của acid benzoic, có cấu trúc hoàn toàn khác với cấu trúc của sulfonylureas và được sử dụng trên lâm sàng vào năm 1998. Repaglinide hấp thu rất nhanh qua đường tiêu hóa, đạt được nồng độ đỉnh trong huyết tương khoảng 1h sau khi uống và duy trì tác dụng trong khoảng 5-8h. Đào thải chủ yếu ở gan thông qua hệ CYP3A4, thời gian bán thải khoảng 1h. Do tác dụng nhanh nên thuốc hay được dùng để kiểm soát glucose huyết sau bữa ăn. Tác dụng không mong muốn chủ yếu của thuốc là hạ glucose huyết. Nên thận trọng với những bệnh nhân có rối loạn chức năng gan, thận. Có thể dùng đơn độc hoặc phối hợp với nhóm Biguanides. Do không có S trong phân tử nên có thể dùng Repaglinide cho bệnh nhân ĐTĐ type 2 dị ứng với S hoặc Sulfonylureas [1], [38].  Nhóm Nateglinide: Nateglinide (Starvix), một dẫn chất của D- phenylalanine, là thuốc chữa ĐTĐ đường uống mới nhất hiện nay, tác dụng theo cơ chế kích thích bài tiết insulin. Nateglinide kích thích bài tiết insulin nhanh hơn nhưng thời gian duy trì sự tiết lại ngắn hơn các thuốc chữa ĐTĐ đường uống khác. Nateglinide ít gây tác dụng không mong muốn hạ glucose huyết hơn các thuốc ĐTĐ đường uống khác bao gồm cả Repaglinide, có thể dùng một mình hoặc phối hợp với các thuốc chữa ĐTĐ đường uống không theo cơ chế kích thích tiết insulin khác (như Metformin) đều cho hiệu quả tốt. Tác dụng nhẹ hơn sulfonulureas, giảm huyết sắc tố A1C 1-1,5% [1], [33], [38].  Nhóm Biguanid: Metformin, phenformin, buformin. 12 Biguanid không có tác dụng tăng tiết insulin ngay cả dùng liều cao, không có tác dụng kích thích bài tiết glucagon, cortisol, hormone tăng trưởng, somatostatin. Tác dụng làm giảm nồng độ glucose huyết của biguanid là do giảm sản xuất glucose ở gan, tăng phân hủy glucose ở cơ và mô mỡ và giảm hấp thu glucose từ ruột [1], [38]. Do có nhiều tác dụng phụ và đặc biệt nhiễm toan acid lactic nên ngày nay các biguanid được sử dụng rất hạn chế, Metformin là thuốc duy nhất trong nhóm được chỉ định rộng rãi, là thuốc hàng đầu trong điều trị ĐTĐ type 2 thể béo phì. Khả năng gây toan acid lactic của Metformin chỉ bằng 1/10 khả năng gây toan lactic của phenformin [12].  Các chất ức chế - glucosidase Các polysaccharide và disaccarid trước khi hấp thu phải được cắt thành các monosaccarid nhờ enzyme - amylase dịch tụy và - glucosidase gắn vào diềm bàn chải của tế bào lòng ruột. Các chất ức chế -glucosidase, đại diện là Acarbose và Miglitol, có tác dụng ức chế cạnh tranh - glucosidase do đó làm giảm sự tạo thành các monosaccarid vì vậy làm giảm tốc độ hấp thu monosaccarid từ ruột vào máu. Các chất ức chế - glucosidase không có tác dụng kích thích tăng tiết insulin nên không làm hạ glucose huyết. Thuốc được sử dụng trong cả ĐTĐ type 1 và type 2, kết hợp chế độ ăn kiêng và có thể kết hợp với các thuốc điều trị ĐTĐ đường uống khác, giảm huyết sắc tố A1C 0,5-0,8% hay gây rối loạn tiêu hóa [1], [34], [38].  Nhóm Thiazolidinedione: Rosiglitazon, Pioglitation, Ciglitatio vàTroglitation. Các thuốc này có tác dụng làm giảm tính kháng insulin, tăng nhạy cảm của insulin ở mô đích, tăng gia nhập glucose vào tế bào cơ và mô mỡ bằng cách tăng tổng hợp và hoán đổi vị trí của hệ thống vận chuyển glucose, đồng thời làm tăng chuyển hóa glucose ở các mô cơ và mô mỡ, do đó được sử dụng trong điều trị ĐTĐ. Có thể dùng kết hợp với Insulin và các thuốc chống ĐTĐ uống khác. Thiazolidinedions được ADA duyệt năm 1999, có hiệu quả trung bình, giảm huyết sắc tố A1C 0,8-1%, thường dùng kết hợp. Tác dụng không mong muốn hay gặp của thiolidinediones là gây phù nề, có thể tăng nguy cơ suy tim, gây thiếu máu. 13 Trong số 4 thuốc trên thì Troglitation bị hạn chế sử dụng hơn do nghi ngờ có độc tính trên gan [1], [34], [38].  Các nhóm thuốc khác  Chất đồng vận amylin: (Pramlintide) được ADA chấp nhận 2005, là kích thích tố do tế bào bêta của tuyến tụy tiết ra có tác dụng bổ túc cho insulin. Amylin giảm co bóp dạ dày, ức chế tiết glucagon do đó giảm sự sản xuất đường của gan, giảm cảm giác đói, tăng cảm giác no. Pramlintide là chất đồng vận của amylin, tiêm dưới da, bắt đầu bằng 60 mcg 2 lần mỗi ngày vào bữa ăn ở người đang điều trị bằng insulin, giảm huyết sắc tố A1C 0.6%. Khi thêm pramlintide, cần giảm 50% liều insulin rồi điều chỉnh lên. Tác dụng phụ là buồn nôn, hạ đường huyết [2], [33], [34].  Chất đồng vận GLP-1: Exenatide (Byetta) được ADA chấp nhận năm 2005. Glucagon Like Peptide-1 kích thích sự tiết insulin từ tụy tạng do tác động của glucose, giảm co bóp dạ dày, ức chế tiết glucagon và giảm hấp thu thức ăn. GLP-1 có thời gian bán thải ngắn từ 1-2 phút vì bị phân hủy bởi men DDP-IV. Exendin-4 có cấu trúc phân tử gần giống GLP-1 và không bị phân hóa bởi men DDP-IV. Exenatide là chất tổng hợp của exendin-4, kết hợp với thụ thể của GLP-1, tăng tiết insulin dưới tác động của glucose, giảm sự bóp của dạ dày, giảm glucagon, giảm cân. Tác dụng giảm huyết sắc tố A1C 0.6% nhẹ. Exenatide tiêm dưới da 5-10 mcg 2 lần mỗi ngày, trước bữa ăn sáng và tối, có thể kết hợp với sulfonylureas, metformin hoặc glitazone nhưng không dùng chung với insulin [2], [33], [34].  Nhóm gliptins ức chế men dipeptidyl peptidase IV (DDP-IV), kéo dài tác dụng của glucagon like peptide nên có lợi trong điều trị ĐTĐ type 2. Các gliptins gồm sitagliptin (Januvia được duyệt 2006) và vildagliptin (galvus) có tác dụng nhẹ, giảm huyết sắc tố A1C 0.5-0.9%, giảm cân nặng, có thể kết hợp với metformin hoặc thiazolidinediones. Để so sánh các thuốc chữa ĐTĐ cũ với các thuốc mới, Shari Bolen và cộng sự phân tích 216 công trình nghiên cứu và 2 bài tổng luận (không bao gồm gliptin, pramlintide, exenatide, và insulin hít) đã kết luận rằng các thuốc chữa ĐTĐ mới không hơn các thuốc cũ. Các tác giả cho thấy rằng metformin và sulfonylurea vẫn có tác dụng tốt hơn các thuốc khác, ít tác dụng phụ hơn, an toàn hơn vì đã được 14 khảo sát kỹ, giá thành cũng rẻ hơn. Thiazolidinediones tuy ít gây hạ glucose huyết, có lợi điểm nhỏ là tăng HDL cholesterol nhưng hiệu quả không bằng các thuốc cũ, lại tăng LDL cholesterol, tăng trọng lượng cơ thể và tăng nguy cơ suy tim. Metformin có lợi hơn sulfonylureas vì ít gây hạ glucose huyết, lại giảm LDL cholesterol, biến chứng toan acid lactic trong thực tế rất ít xảy ra [33], [34]. Nghiên cứu của David M. Nathan và Shari Bolen cùng cho thấy các thuốc chữa ĐTĐ mới không hơn các thuốc cũ, giảm glucose ít hơn 3 lọai thuốc đã được dùng từ trên 50 năm là insulin, sulfonylureas và biguanides; các thuốc mới đắt tiền hơn và nhiều tác dụng phụ hơn. D.M. Nathan cho rằng Cơ Quan Quản Trị thuốc Thực phẩm đã duyệt sitagliptin quá nhanh, dựa trên một nghiên cứu gồm 392 bệnh nhân theo dõi trong 18 tuần; tuy sitagliptin tỏ ra an toàn, sự ức chế men DDP-IV có thể ảnh hưởng tới sự tổng hợp các protein khác nên chưa biết rõ hậu quả lâu dài. Trong thực tế sự quan tâm chăm sóc của thầy thuốc giúp cho bệnh nhân hiểu biết về bệnh của mình để hợp tác với điều trị là biện pháp cần thiết và có hiệu quả nhất [33], [34]. 1.1.6.3. Các thuốc có nguồn gốc dược liệu Biểu hiện chủ yếu của đái tháo đường người xưa gọi là “tam đa, nhất thiểu”, nghĩa là ăn nhiều, uống nhiều, đái nhiều và sút cân nhanh. Về trị liệu, cổ nhân thường lấy biện chứng “tam tiêu” làm cơ sở, nghĩa là phân chia thành 3 thể: thượng tiêu (phần trên cơ thể, gồm tâm và phế), trung tiêu (phần giữa cơ thể, gồm tỳ và vị) và hạ tiêu (phần dưới của cơ thể, gồm can, thận, tiểu trường, đại trường và bàng quang). Nguyên nhân và cơ chế sinh bệnh: Theo cổ nhân, tiêu khát phát sinh chủ yếu do các nguyên nhân như bẩm thụ tiên thiên bất túc, ẩm thực bất điều (ăn uống bất hợp lý), tình chí thất điều (yếu tố tâm thần kinh), ngoại cảm lục dâm (yếu tố môi trường, nhiễm khuẩn), cửu phục đan dược (dùng thuốc bất hợp lý), trường kỳ ẩm tửu, phòng lao bất điều (tửu sắc và lao lực quá độ)... Các nguyên nhân này tác động trực tiếp hoặc gián tiếp làm rối loạn công năng các tạng phủ, trong đó đặc biệt là ba tạng tỳ, phế và thận, từ đó mà phát sinh tiêu khát. 15 Nguyên tắc trị liệu: dưỡng âm thanh nhiệt, sinh tân dịch là cơ sở nhưng trên lâm sàng, hội chứng của bệnh ĐTĐ có khi thiên về khát nhiều, thiên về đói nhiều, tiểu nhiều nên cách chữa còn tùy theo chứng mà có trọng điểm gia giảm, vì thận là nguồn gốc của âm dịch và là nơi tàng trữ tinh vi của ngũ cốc nên vẫn lấy bổ thận âm làm chính [14]. Theo kinh nghiệm dân gian, 1 số thuốc đã được sử dụng để điều trị ĐTĐ như lá ổi, rễ cây dâm bụt, rễ cây dâu tằm, mướp đắng, thiên hoa phấn, củ mài, hoàng liên... sắc uống; dùng dưa hấu, cà rốt, lê, dưa chuột, bí đao, mướp đắng... ép lấy nước uống hằng ngày; dùng con gián hoặc cương tàm sao vàng tán bột uống. Theo thống kê của Đặng Thị Phương Nga, trên thế giới có khoảng 198 loài thuộc 171 chi, 79 họ được nhắc tới hoặc được nghiên cứu chữa ĐTĐ, trong đó các họ có nhiều loài nhất là: họ Đậu (Fabaceae, 27 loài), họ Bầu bí (Cucurbitaceae, 14 loài), họ Cúc (Asteraceae, 14 loài), họ Sim (Myrtaceae, 7 loài) [11]. Danh mục một số cây thuốc được nghiên cứu trên thế giới và có tác dụng hạ đường huyết: xem phụ lục 4- bảng 4. Ở Việt Nam, đã có một số nghiên cứu xác định hoạt chất có tác dụng hạ glucose huyết được thực hiện như: - Năm 2001, Phạm Văn Thanh và cộng sự đã tìm ra được hoạt chất glycoside có trong cây Mướp đắng (Momordica charantia) có tác dụng hạ glucose huyết mạnh [15]. - Năm 2003, Nguyễn Thị Bích Ngọc đã chứng minh được hoạt chất polyphenol có trong lá cây Chè (Camellia sinensis O.) có tác dụng hạn chế tăng glucose huyết [16]. - Năm 2005, Đỗ Thị Phương đã chứng minh hoạt chất Steviosid có trong lá loài Cỏ ngọt (Stevia rebaudiana) trồng ở Việt Nam có tác dụng hạ glucose huyết mạnh [17]. - Năm 2008, Nguyễn Thị Thuý Phượng đã chứng minh được cây Ráng seo gà nửa lông chim (Pteris semipinata L.) ở Việt Nam có tác dụng hạ glucose huyết trên mô hình chuột ĐTĐ bằng STZ , và không có tác dụng hạ glucose huyết trên chuột bình thường [20]. 16 - Ngoài ra ở Việt Nam còn có nhiều nghiên cứu mới được thực hiện và phát hiện thêm được nhiều loài mới có tác dụng hạ glucose huyết như: cây dây thìa canh [18], cây bằng lăng nước [19], cây dừa cạn, hoài sơn… 1.2. CHÓP MAU VIỆT 1.2.1. Đặc điểm và tác dụng của các cây thuộc chi Salacia Rễ Salacia đã được sử dụng trong y học Ayurvedic cho người bệnh tiểu đường và béo phì từ xưa và được sử dụng rộng rãi ở Nhật, Mỹ và một số nước khác như thực phẩm bổ sung hay thực phẩm chức năng cho người bị ĐTĐ và béo phì. Những nghiên cứu dược lý gần đây đã chứng minh rễ Salacia điều hoà nhiều đích: PPARs, Angiotensin II, alpha-glucosidase, aldose reductase và lipase tụy. Những tác dụng đa dạng này có thể góp phần cho rễ Salacia có tác dụng tốt đến sự giảm của bệnh ĐTĐ type 2 và tăng huyết áp liên quan đến béo phì và lipid máu cao [36]. Trong những năm gần đây loài Salacia chinensis có nguồn gốc từ Thái Lan đã được nghiên cứu về hoá học và hoạt tính sinh học. Rễ của cây Salacia chinensis được dùng để điều trị ĐTĐ, lợi kinh, trị kinh nguyệt đau, chứa dulcitol chống bướu [4]. Bằng phương pháp sắc ký cột cặn dịch chiết n-hexan (6,81 g) trên cột silicagel với dung môi rửa giải là hỗn hợp n-hexan/ethyl acetate theo tỷ lệ tăng dần lượng ethyl acetate (0-100%), Trần Thị Minh, Nguyễn Thị Hoàng Anh, Vũ Đào Thắng, Trần Văn Sung đã phân lập và nhận dạng được 3 chất triterpen từ cặn dịch chiết n-hexan của cành cây Salacia chinensis là: 29-nor-21- H-hopan-3,22-dion; 21-H-hop22(29)-en-3,30-diol; và 20(29)-lupen-3,28-diol, có tên là Betulin. Betulin là một triterpen có mặt trong nhiều loài thực vật thuộc các họ khác nhau. Betulin thể hiện hoạt tính gây độc tế bào trên 2 dòng Hela và Hep-2 cùng với giá trị IC50 là 40 g/ml. Betulin cũng thể hiện hoạt tính chống HIV với giá trị IC50 là 6,1 g/ml. Các nghiên cứu của Miura còn cho thấy Betulin có tác dụng bảo vệ gan và làm giảm khả năng gây độc của CdCl2 ở nồng độ thấp 0,1 g/ml. Cơ chế có thể là do Betulin thúc đẩy sự tổng hợp các protein có tác dụng bảo vệ các tế bào gan khỏi ảnh hưởng của CdCl2 . Đây là lần đầu tiên 3 triterpen khung hopan và lupan được phân lập từ loài cây này [5]. 17 Vài báo cáo từ những nghiên cứu trên động vật miêu tả tác dụng hạ glucose huyết của loài Salacia, bao gồm: Salacia oblonga (Augusti và cộng sự, 1995; Krishnakumar và cộng sự, 2000; Matsuura và cộng sự, 2004); Salacia reticulate (Karunanayake và cộng sự, 1984; Sirasinghe và cộng sự, 1990; Shimoda và cộng sự, 1998; Kumara và cộng sự, 2005). Salacia prinoides, Salacia chinensis và Salacia macrosperma (Venkateswartu và cộng sự, 1993). Tác dụng hạ glucose huyết sâu hơn của chế phẩm thảo dược chứa Salacia cũng đã được báo cáo (Kajimoto và cộng sự, 2000; Collene và cộng sự, 2005; Heacock và cộng sự, 2005; Jayawardena và cộng sự, 2005). Vài nghiên cứu độc tính cũng chỉ ra tác dụng phụ tối thiểu lâu dài của thảo dược trên loài gặm nhấm [36]. Gần đây, loài Salacia được sử dụng rộng rãi ở Nhật, Mỹ, và một vài nước khác như thực phẩm chức năng để phòng béo phì và ĐTĐ, cũng như trở thành chủ đề cho những nghiên cứu kiểm soát glucose huyết. Thành phần của Salacia rất nhiều và sự khác nhau phụ thuộc loài và nguồn gốc. Salacinol, Kotalanol, Kotalagenin 16acetate đã được tìm thấy trong rễ của Salacia oblonga. Dịch chiết nóng của Salacia oblonga chứa 0,74%-1,4% Mangiferin được nhận dạng và xác định bằng HPLC. Mangiferin cũng được tìm thấy trong các cây khác của chi Salacia: S.oblonga, S.reticulata, S.chinensis, và S.prinoides [36]. Sự hoạt hoá PPAR-: PPAR- đóng vai trò quyết định trong điều hòa chuyển hoá acid béo, hoạt động rất hoạt động rất mạnh ở gan và cơ. Các chất đồng vận của PPAR- được sử dụng trong điều trị rối loạn lipid. Người ta đã chứng minh rằng dịch chiết của rễ Salacia làm giảm triglyceride huyết tương, mức cholesterol toàn phần, triglyceride gan và acid béo không ester hoá và tỷ lệ hạt lipid trong mô của gan trên chuột ĐTĐ béo phì Zucker (Huang và cộng sự, 2006). Kết quả nghiên cứu cũng chỉ rằng dịch chiết rễ Salacia oblonga làm tăng chuyển hóa và tuần hoàn lipid gan ít nhất là bằng cách hoạt hóa -PPAR. Mangiferin một trong những thành phần chính của dịch chiết rễ Salacia oblonga (1,4%) (Li và cộng sự, 2004), và cũng có trong một số lượng lớn hoa quả (ví dụ như Xoài), và một số thảo dược chống ĐTĐ (ví dụ: Anemarrhena asphodeloides, Mangifera indica). Mangiferin làm giảm nồng độ lipid máu trên động vật gây ĐTĐ type 2 (Miura và cộng sự, 2001) [36]. Huang 18 và cộng sự chứng minh rằng dịch chiết Salacia oblonga ức chế phì đại tim chuột ĐTĐ béo phì Zucker (Huang và cộng sự, 2007). Thêm nữa dịch chiết làm giảm chứng xơ hóa tim của chuột ĐTĐ béo phì Zucker, làm giảm đáp ứng tâm trương kích thích bởi Angiotensin II trong tế bào cơ tim H9c2 và tăng sự sản nhanh Angiotensin II trong nguyên bào sợi cơ tim chuột. Những kết quả gợi ý rằng dịch chiết rễ Salacia oblonga làm giảm phì đại tim bằng cách giảm tích lũy collagen thừa và sự rộng của bạch cầu đơn nhân của tim [36]. Ức chế -glucosidase: Trong test dung nạp surcarose ở người tình nguyện cho thấy dịch chiết rễ cây Salacia reticulate, Salacia oblonga, Salacia chinensis làm giảm nhanh chóng glucose huyết ở bệnh nhân ĐTĐ type 2 sau bữa ăn giàu carbohydrate [36]. Dịch chiết rễ Salacia oblonga và Mangiferin ức chế hoạt động của -glucosidase in vitro phụ thuộc nồng độ (Li, 2004). Dịch chiết nước của rễ cây Salacia reticulate ức chế mạnh hoạt động của -glucosidase và -amylase không ức chế -glucosidase. Salacinol, kotalanol và kotalagenin 16-acetate cho thấy sự ức chế sự tăng glucose huyết thanh của chuột dung nạp sucrose và maltose mạnh hơn Acarbose (Matsuda và cộng sự , 2002) [36]. Ức chế aldose reductase: Aldose redutase một enzyme quan trọng trong con đường polyol, xúc tác cho sự giảm của aldo-sugar, những aldehyd no và không no khác. Sự tăng hoạt động của aldose reductase liên quan đến sự tiến triển của các biến chứng tim mạch và ĐTĐ, nguyên nhân trong sự suy yếu chuyển hóa các chất cơ bản và chức năng của chúng (Hwang và cộng sự, 2004). Dịch chiết methanol nước của Salacia chinensis và Salacia reticulata được công nhận là ức chế aldose reductase (Yoshikawa, 2003). Triterpenoid và diterpenoid phân lập từ dịch chiết phân đoạn trong ethyl acetate của Salacia cho thấy hoạt động ức chế aldose reductase chuột, trong khi đó thành phần tan trong nước ít tác dụng hơn (Matsuda và cộng sự, 1999) [36]. Dịch chiết cuống của S.reticulata cho thấy hoạt động ức chế aldose reductase, trong khi đó Mangiferin có khả năng ức chế mạnh nhất (Yoshikawa, 2001) [36]. Ức chế Lipase tụy: Lipase tụy là enzyme quan trọng nhất cho sự tiêu hóa chất béo. Dịch chiết rễ S.oblonga đã được báo cáo là có thể ức chế sự tăng glyceride 19 huyết tương sau khi nạp dầu Oliu vào chuột ĐTĐ béo phì Zucker, trong khi đó không có tác dụng trên triglyceride huyết tương của chuột nhịn ăn (Huang và cộng sự, 2006). Những kết quả này cho thấy dịch chiết S.oblonga ức chế sự tăng triglyceride huyết tương kích thích bởi dầu Oliu bằng cách tấn công hệ thống dạ dày ruột. Dịch chiết trong nước nóng của rễ Salacia reticulata giảm hoạt động của lipase tụy nhưng ít tác động lên sự hoạt động của hormone nhạy cảm lipase ở mô mỡ chuột (Yoshikawa và cộng sự, 2002). Vì vậy ức chế hoạt động của lipase tụy ở ruột non cũng được đề nghị rằng đây cũng là một trong những cơ chế chính trong việc cải thiện tăng lipid huyết tương sau ăn ở bệnh nhân ĐTĐ type 2 và béo phì của rễ Salacia [36]. Có 2 hoạt chất tự nhiên là Salacinol và kotalanol được phân lập đầu tiên từ rễ cây Salacia reticulate, sau đó được phân lập từ các loài Salacia khác: S.oblonga, S.chinensis có tác dụng ức chế -glucosidase [37]. 1.2.2. Đặc điểm và tác dụng của cây Chóp mau Việt – Salacia cochinchinensis Là cây tiểu mộc đứng hay trườn; nhánh non vuông. Lá có phiến dài đến 11cm, từ từ hẹp trên cuống, nâu đen mặt trên, đo đỏ mặt dưới lúc khô, gân phụ 6-8 cặp. Chụm trên một u; hoa 5-phân; cánh hoa vàng sáp, có sọc đỏ, cao 3-4 mm; đĩa mật; tiểu nhụy 3, vàng ngà. Phì quả tròn, rộng 1,5-3,5cm, vàng; nạc đo đỏ; hột 1-3. Phân bố: rừng, ven rừng, rừng còi: Huế, Đồng Nai, Côn Sơn. Dân gian dùng rễ và thân cây chữa viêm khớp, phong thấp và đau lưng, mỏi bắp, cơ thể suy nhược. Về hoạt tính sinh học và thành phần hóa học của loài Salacia cochinchinensis L., ở Việt Nam chưa có tài liệu nào công bố. Từ kết quả của dự án Bảo tồn cây thuốc cổ truyền (do TS. Nguyễn Duy Thuần chủ nhiệm dự án) đã phát hiện cây Chóp mau Việt được đồng bào dân tộc Kata sử dụng làm thuốc tiêu khát, chống viêm, bồi bổ cơ thể. Kết quả định tính sơ bộ cho thấy trong rễ cây Chóp mau Việt có: Flavonoid, anthranoid, saponin, tannin, acid hữu cơ. Trong đó Saponin và Polyphenol (Flavonoid và Tanin) là các thành phần chính có trong rễ cây Chóp mau Việt. 1.3 MỘT SỐ PHƯƠNG PHÁP GÂY TĂNG GLUCOSE HUYẾT THỰC NGHIỆM 20