Bé N«ng nghiÖp vµ pTNT
ViÖn khoa häc n«ng nghiÖp ViÖt nam
ViÖn b¶o vÖ thùc vËt
§«ng Ng¹c, Tõ Liªm, Hµ Néi
-----------------------------
B¸o c¸o tæng kÕt
kÕt qu¶ thùc hiÖn nhiÖm vô hîp t¸c khCN
theo nghÞ ®Þnh th− gi÷a ViÖt Nam vµ mü
Tªn nhiÖm vô
sö dông pheromone c«n trïng
®Ó qu¶n lý dÞch h¹i bÒn v÷ng ë ViÖt Nam
Chñ nhiÖm ®Ò tµi: TS. Lª V¨n TrÞnh
6653
12/11/2007
Hµ Néi, 2007
Më ®Çu
1. §Æt vÊn ®Ò
Pheromone giíi tÝnh c«n trïng (gäi t¾t lµ Pheromone) ®−îc ph¸t hiÖn tõ n¨m 1950. C¸c
nhµ khoa häc ®· x¸c ®Þnh pheromone nh− mét lo¹i ph−¬ng tiÖn quan träng trong giao tiÕp
sinh s¶n gi÷a con ®ùc vµ con c¸i ë mét kho¶ng c¸ch xa vµ cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh ®Õn sù
tån vong cña mçi loµi. V× vËy, nÕu trªn mét ph¹m vi diÖn tÝch c©y trång nhÊt ®Þnh nÕu
®−îc bao phñ mét l−îng Pheromone ®ñ lín sÏ lµm con ®ùc mÊt ph−¬ng h−íng dß t×m ra
con c¸i ®Ó giao phèi. NÕu sö dông Pheromone d−íi d¹ng bÉy víi sè l−îng ®ñ lín trªn diÖn
tÝch c©y trång cÇn b¶o vÖ th× sÏ thu hót hÇu hÕt con ®ùc vµo bÉy ®Ó tiªu diÖt. KÕt qu¶, con
c¸i kh«ng ®−îc giao phèi sÏ ®Î trøng kh«ng në, løa s©u tiÕp theo sÏ kh«ng ®¹t tíi mËt ®é
®ñ møc g©y h¹i cho c©y trång.
Do −u thÕ chuyªn tÝnh cao víi tõng loµi vµ kh«ng lµm s©u h¹i ph¸t triÓn tÝnh kh¸ng thuèc,
kh«ng ®Ó l¹i d− l−îng thuèc ho¸ häc ®éc h¹i trong s¶n phÈm vµ rÊt an toµn ®èi víi thiªn
®Þch cña s©u h¹i vµ m«i tr−êng. V× vËy, pheromone ngµy cµng ®−îc sö dông réng r·i trong
hÖ thèng b¶o vÖ thùc vËt (BVTV) ®Ó theo dâi vµ phßng trõ s©u h¹i trªn c¸c c©y trång n«ng,
l©m nghiÖp ë nhiÒu n−íc, nhÊt lµ c¸c n−íc cã nÒn n«ng nghiÖp ph¸t triÓn cao, nh−: Mü,
khu vùc ch©u ¢u, NhËt B¶n vµ §µi Loan. C¸c lo¹i c©y trång n«ng nghiÖp chñ lùc mµ viÖc
dïng thuèc trõ s©u ho¸ häc dÔ ®Ó l¹i d− l−îng ®éc h¹i trong s¶n phÈm ®Òu ph¶i sö dông
pheromone. Nh÷ng lo¹i c©y trång cã thÓ sö dông pheromone ®Ó phßng trõ s©u h¹i trªn
diÖn réng lµ rau, hoa, cµ chua, hµnh tái, ®Ëu t−¬ng, chÌ, b«ng, cam quýt vµ mÝa, v.v...
HiÖn nay, s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ë ViÖt Nam ®ang trong qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi c¬ cÊu c©y
trång, nhiÒu vïng s¶n xuÊt tËp trung qui m« lín ®· h×nh thµnh vµ tiÕp tôc ph¸t triÓn. V×
vËy, vÊn ®Ò dÞch h¹i cã xu h−íng ngµy cµng gay g¾t h¬n, thiÖt h¹i do s©u g©y ra ngµy cµng
lín, nh− s©u xanh trªn b«ng, nho vµ hµnh t©y, s©u ®ôc th©n cµ phª, v.v. §ång thêi, còng do
sö dông thuèc trõ s©u ho¸ häc ngµy cµng nhiÒu ®· lµm nhiÒu ®èi t−îng ph¸t triÓn tÝnh
kh¸ng thuèc rÊt nhanh, ®Æc biÖt lµ s©u t¬ h¹i rau thËp tù, s©u xanh vµ s©u keo da l¸ng h¹i
hµnh t©y, b«ng vµ nho. MÆt kh¸c, cã kh¸ nhiÒu ®èi t−îng s©u h¹i nh− s©u ®ôc cuèng qu¶
v¶i, s©u xanh ®ôc qu¶ cµ chua, s©u ®ôc qu¶ b«ng, v.v.. n«ng d©n kh«ng thÓ theo dâi, ph¸t
hiÖn sím b»ng c¸c ph−¬ng ph¸p vÉn khuyÕn c¸o. Trong ®iÒu kiÖn ®ã, ng−êi n«ng d©n v×
thu nhËp vµ lîi nhuËn buéc ph¶i sö dông kh¸ nhiÒu thuèc trõ s©u ho¸ häc, lµm ¶nh h−ëng
®Õn chÊt l−îng s¶n phÈm, søc khoÎ con ng−êi vµ m«i tr−êng. Tæng diÖn tÝch cã thÓ sö
1
dông pheromone ®Ó phßng trõ s©u h¹i −íc tÝnh mçi n¨m kho¶ng 4,0 triÖu ha trªn ph¹m vi
toµn quèc. Bao gåm: Rau thËp tù kho¶ng 600.000 ha (4 loµi s©u), Hµnh t©y: 20.000 ha (3
loµi); Cµ chua: 40.000 ha (3 loµi); L¹c: 200.000 ha (2 loµi); §Ëu t−¬ng: 350.000 ha (2
loµi); Cam quýt: 300.000 ha (3 loµi); Dõa: 500.000 ha (2 loµi), Nh·n v¶i: 300.000 ha (3
loµi); MÝa: 500.000 ha (2 loµi); Cµ phª: 600.000 ha (3 loµi) vµ B«ng: 600.000 ha (3 loµi).
V× vËy, ph¸t triÓn sö dông pheromone ®Ó dù b¸o vµ phßng trõ s©u h¹i phôc vô qu¶n lý dÞch
h¹i bÒn v÷ng trªn c¸c c©y trång n«ng nghiÖp, sÏ gãp phÇn ®¸ng kÓ trong viÖc ®¶m b¶o
chÊt l−îng s¶n phÈm. NÕu n¾m v÷ng KTCN sö dông pheromone mét c¸ch chñ ®éng, cã
thÓ phßng trõ ®−îc 18 lo¹i s©u h¹i quan träng trªn 11 lo¹i c©y trång. §ång thêi, tõng b−íc
më réng sö dông pheromone dù b¸o s©u h¹i b»ng pheromone trong c¶ n−íc.
ViÖc nghiªn cøu øng dông pheromone ë ViÖt Nam míi chØ thËt sù b¾t ®Çu tõ n¨m 2002 t¹i
ViÖn B¶o vÖ thùc vËt th«ng qua ch−¬ng tr×nh hîp t¸c khoa häc vµ c«ng nghÖ theo NghÞ
®Þnh th− gi÷a ViÖt Nam vµ Trung Quèc. Tuy kÕt qu¶ thùc hiÖn tËp trung chñ yÕu vµo viÖc
®¸nh gi¸ tiÒm n¨ng dïng pheromone ®Ó phßng trõ s©u h¹i víi s¶n phÈm do phÝa b¹n cung
cÊp, nh−ng kÕt qu¶ thö nghiÖm sö dông pheromone ®Ó phßng trõ s©u h¹i trªn 8 lo¹i c©y
trång t¹i 9 tØnh trong 3 n¨m (2002- 2004) ®· kh¼ng ®Þnh tiÒm n¨ng to lín cña KTCN nµy
trong qu¶n lý dÞch h¹i ë ViÖt Nam. §Æc biÖt, nã cã ý nghÜa to lín trong s¶n xuÊt s¶n phÈm
an toµn, chÊt l−îng cao cho tiªu dïng vµ xuÊt khÈu, b¶o vÖ m«i tr−êng, phôc vô môc tiªu
ph¸t triÓn mét nÒn n«ng nghiÖp s¹ch vµ bÒn v÷ng.
NhËn thøc ®−îc ý nghÜa cña viÖc øng dông kü thuËt c«ng nghÖ (KTCN) pheromone phôc
vô s¶n xuÊt n«ng s¶n an toµn cho tiªu dïng vµ xuÊt khÈu, chóng t«i ®· cè g¾ng tiÕp cËn vµ
hîp t¸c víi Phßng nghiªn cøu pheromone c«n trïng cña Tr−êng ®¹i häc Cornell - lµ mét
trong sè c¸c trung t©m nghiªn cøu pheromone c«n trïng ®øng hµng ®Çu trªn thÕ giíi ®Ó
nghiªn cøu øng dông KTCN nµy vµo c«ng t¸c BVTV mét c¸ch cã hiÖu qu¶ cao vµ phï hîp
víi ®iÒu kiÖn thùc tiÔn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ë ViÖt Nam.
2. Môc tiªu cña nhiÖm vô hîp t¸c
2.1. Môc tiªu chung dµi h¹n
Nh»m thiÕt lËp mét ch−¬ng tr×nh hîp t¸c dµi h¹n trong nghiªn cøu vµ øng dông c¸c KTCN
thÝch hîp trong n«ng nghiÖp. Tr−íc hÕt, nh»m t¨ng c−êng n¨ng lùc nghiªn cøu vµ øng
dông pheromone c«n trïng phôc vô qu¶n lý s©u h¹i theo h−íng bÒn v÷ng, nh− nªu ®·
2
trong v¨n b¶n ghi nhí gi÷a ViÖn B¶o vÖ thùc vËt (ViÖt Nam) vµ Tr−êng §H Cornell (Mü)
®· ký n¨m 2002.
2.2. Môc tiªu trùc tiÕp cña phÝa ViÖt Nam
1/ Gióp c¸c nhµ khoa häc ViÖt Nam tiÕp cËn víi c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu vµ KTCN
nhËn biÕt, tæng hîp vµ sö dông pheromone c«n trïng phôc vô môc tiªu qu¶n lý s©u h¹i cã
hiÖu qu¶.
2/ Sö dông KTCN pheromone tæng hîp ®Ó qu¶n lý cã hiÖu qu¶ 3 - 4 loµi s©u h¹i quan
träng trªn mét sè c©y trång chän läc cã ý nghÜa kinh tÕ trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp.
3. C¸c néi dung thùc hiÖn cña nhiÖm vô hîp t¸c
3.1. TiÕp cËn vµ øng dông ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu, KTCN nhËn biÕt vµ sö dông
pheromone c«n trïng trong phßng chèng s©u h¹i c©y trång n«ng nghiÖp.
3.2. Nghiªn cøu ph¸t triÓn d¹ng sö dông pheromone s©u h¹i
3.3. Nghiªn cøu sö dông bÉy pheromone ®Ó theo dâi dù b¸o t×nh h×nh ph¸t triÓn sè l−îng
quÇn thÓ cña mét sè loµi s©u h¹i quan träng trªn c©y trång n«ng nghiÖp ë ViÖt Nam.
3.4. X©y dùng m« h×nh tr×nh diÔn vµ huÊn luyÖn n«ng d©n sö dông pheromone trong qu¶n
lý tæng hîp s©u h¹i c©y trång n«ng nghiÖp
3.5. Trao ®æi th«ng tin vµ chuyÓn giao KTCN gi÷a c¸c nhµ khoa häc ViÖt Nam vµ Mü vÒ
nhËn biÕt, tæng hîp vµ øng dông pheromone phôc vô qu¶n lý s©u h¹i bÒn v÷ng.
4. KÕt qu¶ cÇn ®¹t cña phÝa ViÖt Nam trong thùc hiÖn nhiÖm vô hîp t¸c
1. X¸c ®Þnh ®−îc c¸c ®èi t−îng s©u h¹i quan träng trªn rau cã thÓ sö dông pheromone
tæng hîp ®Ó theo dâi vµ phßng trõ chóng.
2. Ph¸t triÓn ®−îc 1- 2 d¹ng sö dông pheromone thÝch hîp.
3. X¸c ®Þnh ®−îc kh¶ n¨ng vµ ®Ò xuÊt qui tr×nh kü thuËt h−íng dÉn sö dông pheromone ®Ó
theo dâi dù b¸o s©u khoang vµ s©u xanh h¹i c©y trång (rau, hµnh, cµ chua, v.v...)
4. X©y dùng m« h×nh sö dông pheromone ®Ó phßng trõ s©u h¹i trªn rau qu¶ víi diÖn tÝch
t¹i c¸c ®iÓm lµ 60 ha, gãp phÇn lµm gi¶m sö dông thuèc ho¸ häc trõ s©u h¹i.
5. In Ên 2000 tê b−ím h−íng dÉn sö dông pheromone phßng trõ s©u h¹i trªn rau mµu.
6. HuÊn luyÖn chuyÓn giao kü thuËt cho 200 c¸n bé n«ng d©n c¸c ®Þa ph−¬ng.
7. Mçi n¨m tæ chøc ®−îc 2 c¸n bé ®i häc tËp vÒ KTCN pheromone t¹i Mü trong 1 tuÇn.
8. Cã 2- 3 bµi b¸o phæ biÕn kÕt qu¶ nghiªn cøu ®· ®¹t ®−îc cña ®Ò tµi nghiªn cøu
3
Ch−¬ng 1
Tæng quan t×nh h×nh nghiªn cøu
øng dông pheromone ®Ó qu¶n lý dÞch h¹i
1.1. N−íc ngoµi
1.1.1. Nghiªn cøu nhËn biÕt vµ tæng hîp pheromone c«n trïng
Pheromone giíi tÝnh c«n trïng (gäi t¾t lµ Pheromone) ®−îc ph¸t hiÖn trªn t»m tõ n¨m
1950, nh−ng ph¶i tíi n¨m 1959 míi x¸c ®Þnh ®−îc thµnh phÇn ho¸ häc cña chóng. Tõ ®ã,
pheromone c«n trïng ®−îc c¸c nhµ khoa häc trªn thÕ giíi quan t©m nghiªn cøu vµ ý t−ëng
sö dông vµo c«ng t¸c qu¶n lý s©u h¹i c©y trång n«ng, l©m nghiÖp míi chÝnh thøc ®Æt ra.
Tuy nhiªn, ý t−ëng ®ã míi chØ thËt sù thµnh hiÖn thùc trong hÖ thèng b¶o vÖ thùc vËt trªn
thÕ giíi tõ n¨m 1967 víi thµnh c«ng øng dông ®Ó phßng trõ s©u h¹i c©y trång l©m nghiÖp
vµ n«ng nghiÖp trªn diÖn réng.
TiÕn tr×nh nhËn biÕt vµ tæng hîp ®−îc pheromone cña 1 loµi s©u h¹i lµ kÕt qu¶ ®−îc thùc
hiÖn qua hµng lo¹t c¸c b−íc nghiªn cøu phøc t¹p kh¸c nhau víi c¸c ®iÒu kiÖn trang thiÕt bÞ
thÝ nghiÖm vµ kinh phÝ ®Çu t− ®ñ m¹nh. Qu¸ tr×nh ®ã b¾t ®Çu tõ nghiªn cøu tËp tÝnh giao
tiÕp sinh s¶n cña ®èi t−îng nghiªn cøu, x¸c ®Þnh kh¶ n¨ng s¶n sinh vµ møc ®é nh¹y c¶m
pheromone cña c¸c c¸ thÓ trong loµi (Baker T.C, 1997).
Theo Tristram D. W. (1997) ®Õn nay c¸c nhµ khoa häc trªn thÕ giíi ®· nghiªn cøu x¸c
®Þnh, tæng hîp ®−îc nhiÒu lo¹i pheromone s©u h¹i kh¸c nhau vµ ®· ®−îc th−¬ng m¹i ho¸.
C¸c n−íc kh¸c cã thÓ rót ng¾n qu¸ tr×nh nghiªn cøu b»ng c¸ch mua b¶n quyÒn hoÆc tiÕp
nhËn c«ng nghÖ tæng hîp, sö dông pheromone s©u h¹i ®· ®−îc x¸c ®Þnh th«ng qua con
®−êng hîp t¸c vÒ khoa häc vµ c«ng nghÖ.
Phßng nghiªn cøu pheromone c«n trïng cña Tr−êng ®¹i häc Cornell, ®øng ®Çu lµ GS.
Roelofs (Nhµ ho¸ häc pheromone) ®· cã c«ng lín t×m ra c¬ chÕ gen ®iÒu khiÓn qu¸ tr×nh
h×nh thµnh pheromone trong c¬ thÓ c«n trïng vµ x¸c ®Þnh ®−îc vai trß cña nã ®èi víi qu¸
tr×nh tiÕn ho¸ cña x· héi c«n trïng trong tù nhiªn. TS. Linn (Nhµ nghiªn cøu tËp tÝnh c«n
trïng), TS. Agnello vµ TS. Shelton ®· cã rÊt nhiÒu nghiªn cøu nhËn biÕt, tæng hîp vµ sö
dông pheromone nh− mét c«ng cô dù b¸o ®Ó theo dâi sù xuÊt hiÖn hoÆc qu¸ tr×nh bïng
ph¸t quÇn thÓ cña s©u h¹i còng nh− phßng trõ s©u h¹i b»ng pheromone theo ph−¬ng thøc
4
quÊy rèi giao phèi. Trung t©m nghiªn cøu nµy ®· thùc hiÖn huÊn luyÖn chuyÓn giao c«ng
nghÖ nhËn biÕt, tæng hîp vµ sö dông pheromone cho hµng chôc nhµ khoa häc trªn thÕ giíi.
Th«ng qua dù ¸n nµy, sÏ gióp ®µo t¹o vµ chuyÓn giao cho c¸c nhµ khoa häc ViÖt Nam c¸c
ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu vµ KTCN ph¸t triÓn c¸c s¶n phÈm pheromone c«n trïng víi ®iÒu
kiÖn hiÖn cã t¹i Cornell. §ång thêi, qua ho¹t ®éng hîp t¸c c¸c nhµ khoa häc Mü sÏ gióp
®ì ViÖt Nam x©y dùng ch−¬ng tr×nh dµi h¹n nghiªn cøu pheromone c«n trïng nh»m phôc
vô c«ng t¸c qu¶n lý dÞch h¹n trong s¶n xuÊt n«ng, l©m nghiÖp.
1.1.2. Ph¸t triÓn kü thuËt c«ng nghÖ t¹o d¹ng sö dông pheromone
+ Nghiªn cøu t¹o d¹ng sö dông pheromone:
Do liÒu l−îng sö dông pheromone rÊt nhá, chØ cã 1 - 2 mililit/ha. V× vËy, gi¸ thÓ cã ý
nghÜa rÊt quan träng vµ ®−îc coi lµ mét trong nh÷ng kh©u c«ng nghÖ ch×a kho¸ trong viÖc
ph¸t triÓn d¹ng sö dông pheromone. HiÖn nay, gi¸ thÓ b»ng cao su d¹ng qu¶ chu«ng (ruber
septum) lµ d¹ng gi¸ thÓ phæ biÕn ë hÇu hÕt c¸c n−íc, nhÊt lµ c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn nh−
Malaysia, Th¸i Lan, Trung Quèc, §µi Loan, v.v.., v× c«ng nghÖ ph¸t triÓn d¹ng sö dông
pheromone lo¹i nµy ®¬n gi¶n, rÎ tiÒn vµ kh«ng ®ßi hái KTCN cao. Tuy nhiªn, hiÖu qu¶
cña pheromone l¹i phô thuéc rÊt nhiÒu vµo chÊt liÖu vµ KTCN lµm s¹ch ho¸ chÊt cã trong
gi¸ thÓ. Tøc lµ ph¶i cã KTCN lo¹i bá t¹p chÊt ho¸ häc trong gi¸ thÓ, ®Ó sau khi t¹o d¹ng
s¶n phÈm th× qu¸ tr×nh ph¶n øng h×nh thµnh pheromone míi diÔn ra triÖt ®Ó, cã hiÖu qu¶
ph¸t t¸n cao vµ tiÕt kiÖm ho¸ chÊt tham gia ph¶n øng (P. Witzgall, 2001)
Cßn d¹ng vi èng (microtuype), b¶n xèp (soft plate) vµ d¹ng h¹t bäc (microcapsule) tõ chÊt
liÖu cao su hoÆc nhùa plastic cho hiÖu qu¶ ph¸t t¸n pheromone cao trong thêi gian dµi, rÊt
dÔ dµng cho ng−êi n«ng d©n khi sö dông. Nh−ng c¸c d¹ng gi¸ thÓ nµy chØ ph¸t triÓn phæ
biÕn ë c¸c n−íc cã KTCN ph¸t triÓn cao, nh− Mü, NhËt b¶n vµ c¸c n−íc khu vùc ch©u ¢u
(P. Witzgall, 2001) v× nã ®ßi hái c«ng nghÖ s¶n xuÊt kh¸ cao.
Tr−êng ®¹i häc Cornell (Mü) tù hµo ®−îc coi lµ trung t©m khoa häc lín trªn thÕ giíi vÒ
lÜnh vùc nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn c¸c gi¶i ph¸p KTCN míi t¹o d¹ng sö dông pheromone
s©u h¹i (T. Shelton, 2002). Th«ng qua ch−¬ng tr×nh hîp t¸c nµy sÏ lµ c¬ héi ®Ó ViÖt Nam
sím tiÕp cËn vµ øng dông c«ng nghÖ míi trong t¹o d¹ng s¶n phÈm sö dông nh− ®· nªu.
5
+ Nghiªn cøu ph−¬ng ph¸p sö dông pheromone:
C¸c nhµ khoa häc ®· x¸c ®Þnh Pheromone nh− mét lo¹i ph−¬ng tiÖn quan träng trong giao
tiÕp sinh s¶n gi÷a con ®ùc vµ con c¸i ë mét kho¶ng c¸ch xa, ®ã lµ ph¶n øng m¹nh mÏ nhÊt
vµ cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh ®Õn sù tån vong cña mçi loµi. V× vËy, nÕu trªn mét ph¹m vi diÖn
tÝch c©y trång nhÊt ®Þnh nÕu ®−îc bao phñ mét l−îng Pheromone ®ñ lín sÏ lµm con ®ùc
mÊt ph−¬ng h−íng dß t×m ra con c¸i ®Ó giao phèi. NÕu sö dông Pheromone d−íi d¹ng bÉy
víi sè l−îng ®ñ lín trªn diÖn tÝch c©y trång cÇn b¶o vÖ th× sÏ thu hót hÇu hÕt con ®ùc vµo
bÉy ®Ó tiªu diÖt. KÕt qu¶, con c¸i cßn l¹i kh«ng ®−îc giao phèi sÏ ®Î trøng kh«ng në, løa
s©u tiÕp theo sÏ kh«ng ®¹t tíi mËt ®é ®ñ møc g©y h¹i cho c©y trång.
Dïng bÉy pheromone lµ ph−¬ng ph¸p ®−îc ¸p dông phæ biÕn ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn v×
chi phÝ mua pheromone chØ kho¶ng 40 - 60 USD/ha ®Ó phßng trõ mét loµi s©u, Ýt h¬n c¸ch
dïng pheromone theo ph−¬ng ph¸p quÊy rèi giao phèi tíi 60% (Alvarez P., Asscaraman
V., et al., 1996). HiÖn nay, ë §µi Loan tÊt c¶ 100% diÖn tÝch sö dông pheromone ®Ó qu¶n
lý s©u h¹i c©y trång n«ng nghiÖp ®Òu ¸p dông theo ph−¬ng thøc bÉy. Theo Cheng E. Y., et
al., (1992) th× c¸ch lµm nµy dÔ ¸p dông, võa gióp n«ng d©n gi¸m s¸t ®−îc s©u h¹i ph¸t
sinh trªn ruéng, võa dÔ t¹o lßng tin vµ gióp hä tù ®¸nh gi¸ ®−îc hiÖu qu¶ phßng trõ.
Tr¸i l¹i, ë c¸c n−íc thuéc khu vùc ch©u ¢u, B¾c Mü vµ NhËt B¶n, v.v. l¹i sö dông
pheromone theo ph−¬ng ph¸p quÊy rèi giao phèi ®Ó phßng trõ s©u h¹i. Ph−¬ng ph¸p nµy
cho hiÖu qu¶ phßng trõ s©u h¹i rÊt cao nh−ng tiªu tèn l−îng pheromone cao h¬n gÊp 8 -10
lÇn so víi ph−¬ng ph¸p dïng bÉy. Tuy nhiªn, ph−¬ng ph¸p phßng trõ s©u h¹i theo ph−¬ng
ph¸p quÊy rèi giao phèi l¹i ®ßi hái d¹ng sö dông pheromone thÝch hîp, nh−: d¹ng vi èng
(microtuype), d¹ng sîi hoÆc d¹ng bét tõ (microcapsule) (T. Shelton, 2002).
+ Dù b¸o kh¶ n¨ng ph¸t triÓn vµ g©y h¹i kinh tÕ cña s©u h¹i trªn qui m« quèc gia:
Trªn thùc tÕ ®ång ruéng, ng−êi n«ng d©n vµ c¸c c¸n bé kü thuËt gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n
trong viÖc theo dâi qu¸ tr×nh ph¸t sinh g©y h¹i cña nhiÒu ®èi t−îng s©u h¹i, nhÊt lµ c¸c ®èi
t−îng s©u ®ôc qu¶, b−ím chÝch qu¶, s©u ®ôc th©n, v.v... Trong khi ®ã, thêi ®iÓm phßng trõ
chóng cÇn ph¶i ®−îc x¸c ®Þnh chuÈn x¸c míi mong cã hiÖu qu¶ cao vµ ph¶i phun thuèc
chØ trong thêi kú tr−íc khi s©u non ®ôc vµo qu¶. Dù b¸o b»ng pheromone ®Æc biÖt cã hiÖu
qu¶ trong viÖc c¶nh b¸o sím kh¶ n¨ng ph¸t sinh cña ®èi t−îng s©u h¹i, gióp x¸c ®Þnh
chÝnh x¸c thêi ®iÓm vµ ®Þnh h−íng gi¶i ph¸p cÇn thiÕt ®Ó qu¶n lý cã hiÖu qu¶ dÞch h¹i.
6
§Ó theo dâi c¸c s©u h¹i quan träng, Vô N«ng nghiÖp Mü ®· triÓn khai 350.000 tr¹m dù
b¸o b»ng bÉy Pheromone trong c¶ n−íc (P. Seem vµ L. McCandles, 1999). KÕt qu¶ dù b¸o
®· t¹o ®iÒu kiÖn cho viÖc chØ ®¹o phun thuèc ®Ó phßng trõ ®−îc ¸p dông khi mËt ®é quÇn
thÓ cßn thÊp ®· cho hiÖu qu¶ rÊt cao, lµm gi¶m ®¸ng kÓ thiÖt h¹i ë c¸c vïng s¶n xuÊt n«ng
l©m nghiÖp. HiÖu qu¶ râ rÖt nhÊt lµ vïng Vancouver, bang Columbia, vïng vÞnh San
Francisco vµ c¸c khu vùc kh¸c. Sö dông pheromone ®Ó dù b¸o ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho n«ng
d©n phun thuèc ®ïng thêi ®iÓm, nªn ®· gi¶m l−îng thuèc trõ s©u tõ 40 ®Õn 90%. Trung
Quèc lµ mét l·nh thæ réng lín víi rÊt nhiÒu kiÓu sinh th¸i kh¸c nhau, nh−ng chÝnh phñ ®·
quyÕt ®Þnh sö dông pheromone trong m¹ng l−íi dù b¸o toµn quèc vµ kÕt qu¶ theo dâi dÞch
h¹i b»ng pheromone ®−îc x¸c ®Þnh lµ d÷ liÖu c¬ b¶n ®Ó sö lý dù b¸o trong hÖ thèng qu¶n
lý dÞch h¹i GIS (Z. N. Zhang, 2001). Cßn ë §µi Loan, ®Õn n¨m 1977 ®· thiÕt lËp ®−îc 36
tr¹m theo dâi dù b¸o s©u h¹i b»ng pheromone (Cheng E. Y., et al., 1992).
Tuy nhiªn, ®Ó lµm ®−îc ®iÒu ®ã víi qui m« quèc gia cÇn ph¶i nghiªn cøu m« h×nh ho¸ qu¸
tr×nh ph¸t triÓn sè l−îng quÇn thÓ s©u h¹i theo ch−¬ng tr×nh phÇn mÒm t−¬ng øng, trong
®ã pheromone lµ c«ng cô quan träng nhÊt ®Ó gi¸m s¸t dÞch h¹i (T. Shelton, 2001). §©y
còng lµ mét trong sè c¸c néi dung quan träng mµ phÝa b¹n (Tr−êng ®¹i häc Cornell) hy
väng th«ng qua dù ¸n hîp t¸c cã thÓ gióp ®ì ViÖt Nam thiÕt lËp ch−¬ng tr×nh phÇn mÒm
vµ hÖ thèng dù b¸o sím kh¶ n¨ng ph¸t sinh, g©y h¹i cña c¸c ®èi t−îng s©u h¹i quan träng.
+ §Ó phßng trõ s©u h¹i phôc vô s¶n xuÊt n«ng s¶n an toµn, chÊt l−îng cao:
ThËt sù ngµy cµng cã nhiÒu loµi c«n trïng ph¸t triÓn tÝnh kh¸ng cao ®èi víi c¸c thuèc trõ
s©u ho¸ häc truyÒn thèng, nhiÒu nhµ khoa häc kh«ng ngõng lo ng¹i vÒ t¸c ®éng bÊt lîi cña
thuèc trõ s©u ho¸ häc ®èi víi chÊt l−îng s¶n phÈm vµ m«i tr−êng. Trong khi ®ã, n«ng d©n
kh«ng thÓ kh«ng sö dông thuèc ®Ó phßng trõ c¸c s©u h¹i mïa mµng ®ang ®e do¹ cuéc
sèng cña hä. May m¾n cña viÖc ph¸t triÓn biÖn ph¸p phßng trõ tæng hîp trªn c¬ së sö dông
Pheromone ®· mang l¹i cho n«ng d©n mét c¸ch nh×n míi tr−íc ngâ côt phßng trõ dÞch h¹i
(D. Schneider, 2000 ; P. Witzgall, 2001).
Víi −u thÕ nhiÒu mÆt nªn pheromone ngµy cµng ®−îc sö dông réng r·i trong hÖ thèng b¶o
vÖ thùc vËt (BVTV) ®Ó theo dâi vµ phßng trõ nhiÒu lo¹i s©u h¹i trªn diÖn réng cña hÇu hÕt
c¸c c©y trång n«ng, l©m nghiÖp vµ n«ng s¶n b¶o qu¶n trong kho ë nhiÒu n−íc, nhÊt lµ c¸c
n−íc cã nÒn n«ng nghiÖp ph¸t triÓn cao thuéc khu vùc ch©u ¢u, B¾c Mü, NhËt B¶n vµ §µi
Loan. HÇu hÕt c¸c lo¹i c©y trång n«ng nghiÖp chñ lùc mµ viÖc dïng thuèc trõ s©u ho¸ häc
7
dÔ g©y ¶nh h−ëng ®Õn chÊt l−îng s¶n phÈm ®Òu cã sö dông pheromone. Nh÷ng lo¹i c©y
trång sö dông pheromone ®Ó phßng trõ s©u h¹i trªn diÖn réng lµ nho, t¸o, rau, hoa, cµ
chua, hµnh tái, ®Ëu t−¬ng, chÌ, b«ng, hång, ®µo, cam quýt vµ mÝa, v.v.. (Sander C.J., 1997)
T¹i Mü, chØ riªng viÖc dïng pheromone phßng trõ b−ím h¹i qu¶ t¸o ë vïng t©y b¾c n−íc
Mü ®· t¨ng tõ 1.000 ha vµo n¨m 1991, lªn 9.000 ha n¨m 1996 vµ ®¹t tíi 45.000 ha n¨m
2000. Cßn ë bang Washington, h¬n 50% diÖn tÝch trång t¸o ¸p dông pheromone. Sö dông
pheromone ®· gãp phÇn lµm gi¶m thuèc trõ s©u trªn t¸o tíi 80%, trªn hµnh vµ rau gi¶m tõ
40- 90% (P. Seem et al., 1999; P. Witzgall 2001). T¹i §µi Loan, viÖc sö dông pheromone
míi chØ b¾t ®Çu tõ n¨m 1977 ®Ó phßng trõ s©u t¬ vµ s©u khoang. §Õn n¨m 1985 ®· ®¹t tíi
23.000 ha trªn c¸c lo¹i rau. §Õn 1996, diÖn tÝch ¸p dông lªn tíi 36.000 ha rau, hµnh c¸c
lo¹i (t−¬ng ®−¬ng 10% tæng diÖn tÝch canh t¸c rau hµng n¨m), kho¶ng 15.000 ha l¹c, ®Ëu
xanh (t−¬ng ®−¬ng 40% diÖn tÝch gieo trång) vµ vµo kho¶ng 16% diÖn tÝch khoai lang
(Cheng E. et al., 1992).
T¹i Mehico, ®· sö dông pheromone ®Ó phßng trõ bä hµ khoai lang trªn 100% diÖn tÝch,
®−a n¨ng suÊt thu ho¹ch t¨ng 1,14 tÊn/ha, gi¸ trÞ th−¬ng phÈm t¨ng 75USD/ha vµ gi¸ trÞ
thu ho¹ch cña n«ng d©n t¨ng thªm trung b×nh 100 USD/ha. Mehico lµ n−íc cã tíi mét nöa
s¶n l−îng cµ chua tiªu thô t¹i Mü nh−ng s©u xanh ®· tõng ph¸ h¹i lµm mÊt ®i tíi 3 phÇn 4
s¶n l−îng hµng n¨m mµ n«ng d©n kh«ng thÓ cã gi¶i ph¸p phßng chèng do s©u nµy cã kh¶
n¨ng kh¸ng thuèc rÊt cao. Cuèi cïng, víi sù ph¸t triÓn cña KTCN sö dông pheromone,
n«ng d©n ®· sö dông Pheromone giíi tÝnh trªn toµn bé diÖn tÝch trång cµ chua. KÕt qu¶,
chØ cã 4% sè b−ím c¸i ®−îc giao phèi trªn c¸nh ®ång ®Æt Pheromone. Tr¸i l¹i, trªn c¸nh
®ång kh«ng dïng pheromone cã tíi h¬n 50% sè b−ím c¸i ®−îc giao phèi. Nhê sö dông
pheromone phèi hîp víi c¸c chÕ phÈm sinh häc nªn tû lÖ thiÖt h¹i chØ cßn h¬n 3% trong
khi ruéng kh«ng ¸p dông pheromone th× tû lÖ thiÖt h¹i tíi trªn 80%. Víi kÕt qu¶ ®ã, hÇu
hÕt n«ng d©n trång cµ chua ë Mehico ®· ¸p dông ch−¬ng tr×nh IPM cã sö dông Pheromone
quÊy nhiÔu giao phèi ®Ó phßng trõ s©u xanh vµ coi ®ã nh− mét c«ng cô cøu v·n s¶n xuÊt
cµ chua cña Mexico (L. McCandless, 1999).
MÆt kh¸c, sö dông Pheromone gióp lµm gi¶m l−îng thuèc trõ s©u sö dông kh«ng chØ ë c¸c
vïng ®· nhiÔm s©u mµ cßn b¶o vÖ nhiÒu loµi thiªn ®Þch cã Ých. Nhê b¶o vÖ c¸c loµi c«n
trïng cã Ých, nªn ®· gióp khèng chÕ cã hiÖu qu¶ nhiÒu lo¹i s©u h¹i thø yÕu kh¸c, nh− c¸c
lo¹i bä c¸nh cøng, s©u ¨n l¸ vµ rÖp (L. McCandless, 1999; P. Witzgall, 2001).
8
+ Ph¸t hiÖn c¸c ®èi t−îng kiÓm dÞch trong th−¬ng m¹i quèc tÕ vÒ hµng n«ng s¶n
Trong qu¸ tr×nh tham gia héi nhËp kinh tÕ vµ ph¸t triÓn th−¬ng m¹i quèc tÕ, c¸c ho¹t ®éng
xuÊt nhËp khÈu hµng n«ng s¶n ngµy cµng ph¸t triÓn víi qui m« réng lín. V× vËy, c«ng t¸c
kiÓm dÞch hµng ho¸ cµng trë nªn cÊp thiÕt vµ coi ®ã nh− mét gi¶i ph¸p trong hÖ thèng an
ninh quèc gia b¶o hé nÒn s¶n xuÊt cña mçi n−íc. Dïng bÉy pheromone ®Ó ph¸t hiÖn s©u
h¹i kiÓm dÞch ®−îc x¸c ®Þnh lµ mét ph−¬ng ph¸p b¾t buéc vµ ®−îc ¸p dông kh¸ phæ biÕn ë
c¸c n−íc ph¸t triÓn, nh− Mü vµ c¸c n−íc ch©u ¢u, Australia, NhËt B¶n, v.v. Ph−¬ng ph¸p
dïng pheromone trong kiÓm dÞch hµng ho¸ ®¶m b¶o tÝnh chÝnh x¸c cao, nhanh chãng víi
chi phÝ lao ®éng thÊp h¬n nhiÒu so víi ph−¬ng ph¸p lÊy mÉu th«ng th−êng.
Qua c¸c tµi liÖu cã ®−îc cho thÊy viÖc nghiªn cøu vµ sö dông pheromone ®Ó dù b¸o vµ
phßng trõ s©u h¹i c©y trång n«ng nghiÖp ®· vµ ®ang ph¸t triÓn m¹nh mÏ ë nhiÒu n−íc trªn
thÕ giíi. §Æc biÖt, ph¸t triÓn m¹nh khi nhu cÇu b¶o vÖ m«i tr−êng, b¶o vÖ nguån tµi
nguyªn thiªn ®Þch trªn ®ång ruéng vµ vÊn ®Ò an toµn thùc phÈm trë thµnh vÊn ®Ò nãng
báng toµn cÇu. §H Cornell (Mü) ®−îc coi lµ mét trung t©m khoa häc lín vÒ nghiªn cøu
pheromone c«n trïng víi ®Çy ®ñ tiÒm lùc thiÕt bÞ, c«ng nghÖ, tr×nh ®é KHCN vµ ®· cã
nhiÒu ®ãng gãp to lín trong lÜnh vùc nghiªn cøu vµ øng dông pheromone trªn thÕ giíi.
§ång thêi, trong dù ¸n hîp t¸c nµy ®Òu cã c¸c thµnh viªn chñ chèt cña Trung t©m tham
gia. V× vËy, dù ¸n hîp t¸c chung dµi h¹n víi Tr−êng ®¹i häc Cornell lµ mét c¬ héi rÊt tèt
gióp ViÖt Nam nhanh chãng x©y dùng ®éi ngò khoa häc cho l©u dµi vµ sím tiÕp cËn víi
KTCN tiªn tiÕn cña Mü còng nh− cña thÕ giíi vÒ nghiªn cøu, øng dông pheromone c«n
trïng phôc vô c«ng t¸c qu¶n lý dÞch h¹i c©y trång.
1.2. Trong n−íc
Trong vµi n¨m qua, viÖc nghiªn cøu ph¸t triÓn chÕ phÈm pheromone c«n trïng ®Ó phôc vô
phßng chèng s©u h¹i trong mÊy n¨m qua ®· ®−îc mét sè c¬ quan khoa häc quan t©m, nh−
Ph©n viÖn Ho¸ häc c¸c hîp chÊt thiªn nhiªn vµ Trung t©m nghiªn cøu Ho¸ sinh øng dông
t¹i TP. Hå ChÝ Minh, Bé m«n B¶o vÖ thùc vËt thuéc Tr−êng ®¹i häc CÇn Th¬.
T¹i Ph©n viÖn Ho¸ häc c¸c hîp chÊt thiªn nhiªn ®· tiÕn hµnh nghiªn cøu ®Ó tæng hîp c¸c
pheromone giíi tÝnh vµ ®· thu ®−îc nh÷ng thµnh c«ng b−íc ®Çu trong tæng hîp thµnh
phÇn chÝnh cña pheromone s©u t¬, s©u khoang, s©u xanh, s©u keo da l¸ng, s©u ®ôc vá tr¸i
b−ëi, kiÕn v−¬ng vµ s©u ®u«ng h¹i dõa, còng nh− bä hµ h¹i khoai lang (NguyÔn C«ng
Hµo, NguyÔn Cöu ThÞ H−¬ng Giang vµ CS, 2005). Cßn t¹i Trung t©m nghiªn cøu Ho¸ sinh
9
øng dông còng ®· vµ ®ang tiÕn hµnh c¸c nghiªn cøu tæng hîp mét sè thµnh phÇn ho¸ häc
c¸c pheromone cña mät h¹i kho, s©u ®ôc th©n mÝa, s©u x¸m h¹i rau mµu vµ mét sè s©u
kh¸c (TrÇn Kim Qui, 2005). Tuy nhiªn, tÊt c¶ c¸c ®¬n vÞ nµy míi tËp trung vµo viÖc
nghiªn cøu tæng hîp c¸c thµnh phÇn chÝnh cña c¸c pheromone, cßn viÖc nghiªn cøu t¹o
d¹ng sö dông pheromone vµ x¸c ®Þnh kiÓu bÉy, kü thuËt sö dông thÝch hîp víi tõng loµi
s©u th× ch−a ®−îc tiÕn hµnh hoÆc míi chØ b−íc ®Çu. Ngoµi ra, c¸c c¸n bé thuéc Bé m«n
BVTV (Tr−êng §H CÇn Th¬) còng ®· tiÕn hµnh mét sè thÝ nghiÖm vÒ tÝnh hÊp dÉn s©u h¹i
cña c¸c pheromone tiÕp nhËn ®−îc cña Tr−êng §H N«ng nghiÖp Tokyo (NhËt B¶n) trªn
c©y ¨n qña ë vïng ®ång b»ng s«ng Cöu Long (TrÇn V¨n Hai, Lª V¨n Vµng vµ CS, 2005).
Nh÷ng kÕt qu¶ thÝ nghiÖm còng høa hÑn tiÒm n¨ng to lín cña viÖc sö dông pheromone
trong hÖ thèng phßng trõ tæng hîp s©u h¹i c©y trång n«ng, l©m nghiÖp ë n−íc ta.
Nh÷ng nghiªn cøu mét c¸ch ®Çy ®ñ vÒ pheromone, nhÊt lµ nghiªn cøu øng dông trªn diÖn
réng ë ViÖt Nam míi chØ thËt sù b¾t ®Çu tõ n¨m 2001 t¹i ViÖn B¶o vÖ thùc vËt, th«ng qua
ch−¬ng tr×nh hîp t¸c khoa häc vµ c«ng nghÖ theo NghÞ ®Þnh th− gi÷a ViÖt Nam vµ Trung
Quèc. Nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu thu ®−îc b−íc ®Çu ®· cho thÊy triÓn väng to lín cña viÖc
sö dông pheromone trong dù b¸o, phßng trõ s©u h¹i c©y trång n«ng nghiÖp ë n−íc ta. §Æc
biÖt cã ý nghÜa ®èi víi c¸c s©u h¹i cã tÝnh kh¸ng thuèc cao nh− s©u t¬, s©u xanh, s©u xanh
da l¸ng hoÆc nh÷ng s©u h¹i kh«ng thÓ ®iÒu tra theo dâi b»ng ph−¬ng ph¸p vÉn th−êng
dïng nh− s©u ®ôc qu¶ v¶i, s©u khoang, v.v.
1.2.1. Thö nghiÖm s¶n xuÊt måi pheromone
Tõ n¨m 2002, ViÖn B¶o vÖ thùc vËt ®· s¶n xuÊt thö nghiÖm thµnh c«ng lo¹i bÉy vµ måi
bÉy pheromone s©u t¬ ®Ó phôc vô nhu cÇu s¶n xuÊt rau an toµn cña c¸c tØnh víi sè l−îng
®¸ng kÓ. Theo h−íng dÉn kü thuËt vµ trî gióp vËt liÖu thÝ nghiÖm s¶n xuÊt pheromone cña
phÝa b¹n, tæng l−îng måi ®· s¶n xuÊt trong c¸c n¨m tõ 2002 – 2004 lµ: 72.300 måi
pheromone, phôc vô triÓn khai phßng trõ s©u h¹i víi tæng diÖn tÝch 752 ha trªn 8 lo¹i c©y
trång lµ rau, l¹c, hµnh, v¶i thiÒu vµ nho, v.v.. t¹i 9 tØnh c¶ n−íc. HiÖn nay, c¸c ho¹t ®éng
nghiªn cøu vÉn ®−îc tiÕp tôc t¹i ViÖn B¶o vÖ thùc vËt.
1.2.2. KÕt qu¶ øng dông pheromone ®Ó theo dâi, phßng trõ s©u h¹i
KÕt qu¶ nghiªn cøu ®· x¸c ®Þnh trung b×nh mét bÉy pheromone trong 1 ngµy ®ªm cã thÓ
thu hót ®−îc 125,8 tr−ëng thµnh s©u t¬, tíi 137,4 tr−ëng thµnh s©u khoang, 139,2 tr−ëng
thµnh s©u xanh vµ 127,6 tr−ëng thµnh s©u keo da l¸ng khi sö dông trªn rau thËp tù, trªn
10
hµnh t©y vµ trªn l¹c. Dïng pheromone theo ph−¬ng ph¸p quÊy rèi giao phèi ®èi víi s©u t¬
cã thÓ lµm gi¶m tíi 45 - 51,9% sè l−îng trøng ®Î so víi kh«ng dïng pheromone. Thêi
gian tån t¹i hiÖu lùc hÊp dÉn cã ý nghÜa cña c¸c lo¹i pheromone cã thÓ kÐo dµi trung b×nh
tõ 21,6 - 23,2 ngµy, thËm chÝ tíi 30 ngµy (Lª V¨n TrÞnh vµ CS., 2002, 2003).
KÕt qu¶ b−íc ®Çu x¸c ®Þnh kiÓu bÉy b¸t ®ùng n−íc xµ phßng lµ thÝch hîp nhÊt ®èi víi s©u
t¬ vµ s©u ®ôc cuèng qu¶ v¶i, cßn kiÓu bÉy lä nhùa dung tÝch 2 lÝt cho hiÖu qu¶ cao ®èi víi
s©u khoang, s©u xanh vµ s©u keo da l¸ng. Dïng bÉy pheromone víi mËt ®é 100 bÉy/ha
liªn tôc suèt vô th× cã thÓ h¹n chÕ mËt ®é s©u t¬ ®−îc 45 ngµy ®Çu sau khi trång trªn rau
b¾p c¶i trång vô ®«ng vµ ®−îc 30 ngµy ®Çu trªn su hµo vô xu©n, gi¶m ®−îc 2- 4 lÇn phun
thuèc so víi ruéng n«ng d©n. §èi víi s©u khoang, s©u xanh vµ s©u keo da l¸ng h¹i trªn rau
thËp tù, l¹c, hµnh t©y cã thÓ hoµn toµn phßng trõ cã hiÖu qu¶ b»ng bÉy pheromone. TriÓn
khai ¸p dông pheromone trªn diÖn réng ®Ó phßng trõ s©u h¹i vµ n«ng d©n vïng rau H¶i
D−¬ng, H¶i Phßng, B¾c Ninh, Hµ Nam, Ninh ThuËn ®· chÊp nhËn ph−¬ng ph¸p nµy. T¹i
B¾c Giang vµ H¶i D−¬ng, dïng pheromone ®Ó theo dâi qu¸ tr×nh ph¸t sinh cña s©u ®ôc
cuèng qu¶ v¶i thiÒu lµm c¬ së x¸c ®Þnh thêi ®iÓm phun thuèc, kÕt qu¶ ®· gi¶m sè lÇn phun
thuèc tõ 3- 4 lÇn vµ tû lÖ qu¶ bÞ h¹i do s©u ®ôc cuèng qu¶ gi¶m ®−îc tõ 81,77- 87,86% so
víi v−ên ®èi chøng cña n«ng d©n.
Nãi chung, viÖc nghiªn cøu øng dông pheromone c«n trïng ë ViÖt Nam cßn rÊt míi mÎ.
KÕt qu¶ thö nghiÖm sö dông bÉy pheromone trong 3 n¨m qua ®Ó phßng trõ s©u h¹i trªn
c¸c c©y trång ®· kh¼ng ®Þnh tiÒm n¨ng to lín cña KTCN nµy trong qu¶n lý dÞch h¹i. §Æc
biÖt, nã cã ý nghÜa to lín trong s¶n xuÊt s¶n phÈm an toµn cho tiªu dïng vµ xuÊt khÈu, b¶o
vÖ m«i tr−êng, phôc vô môc tiªu ph¸t triÓn mét nÒn n«ng nghiÖp bÒn v÷ng ë ViÖt Nam.
Tuy nhiªn, kÕt qu¶ nh÷ng n¨m qua míi chØ dõng l¹i viÖc thö nghiÖm dïng bÉy pheromone
®Ó phßng trõ s©u t¬ h¹i rau hä thËp tù, tuy kÕt qu¶ b−íc ®Çu nhËn thÊy cã nhiÒu triÓn väng
øng dông trong s¶n xuÊt. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu vÒ tËp tÝnh sinh sèng vµ giao tiÕp sinh
s¶n cña tõng loµi s©u h¹i lµ nÒn t¶ng cho viÖc nghiªn cøu nhËn biÕt, tæng hîp, viÖc nghiªn
cøu kü thuËt t¹o d¹ng sö dông pheromone vµ kü thuËt sö dông bÉy pheromone cho phï
hîp víi tõng loµi s©u h¹i cÇn ph¶i ®−îc tiÕn hµnh nhiÒu h¬n n÷a.
11
Ch−¬ng 2
Môc tiªu, néi dung vµ ph−¬ng ph¸p
nghiªn cøu- triÓn khai
2.1. Môc tiªu
1/ Gióp c¸c nhµ khoa häc ViÖt Nam tiÕp cËn víi c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu vµ KTCN
nhËn biÕt, tæng hîp vµ øng dông pheromone c«n trïng phôc vô môc tiªu qu¶n lý s©u h¹i
cã hiÖu qu¶.
2/ Sö dông KTCN pheromone tæng hîp ®Ó qu¶n lý cã hiÖu qu¶ 3 - 4 loµi s©u h¹i quan
träng trªn mét sè c©y trång chän läc cã ý nghÜa kinh tÕ trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp.
2.2. Néi dung nghiªn cøu triÓn khai
2.2.1. TiÕp cËn vµ øng dông ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu, KTCN nhËn biÕt, tæng hîp
pheromone c«n trïng.
- Nghiªn cøu tËp tÝnh (Behaviours) vµ ®¸nh gi¸ ®é nh¹y c¶m ph¶n øng víi pheromone
tæng hîp cña c¸c loµi c«n trïng lµ s©u h¹i quan träng trªn c¸c c©y trång n«ng, l©m nghiÖp.
Tõ ®ã, lµm c¬ së ®Þnh h−íng nghiªn cøu tæng hîp vµ sö dông pheromone cã hiÖu qu¶.
- TiÕp cËn ph−¬ng ph¸p vµ KTCN nhËn biÕt, ®¸nh gi¸ vai trß cña c¸c thµnh phÇn ho¸ häc
quan träng cña pheromone mét sè s©u h¹i. TiÕp cËn vµ häc tËp kü thuËt c«ng nghÖ t¹o
ph¶n øng tæng hîp pheromone s©u h¹i.
- Thö nghiÖm KTCN lµm s¹ch gi¸ thÓ vµ ®iÒu chÕ s¶n xuÊt pheromone cña s©u xanh (H.
armigera) vµ/hoÆc s©u keo da l¸ng (S. exigua).
- Nghiªn cøu KTCN s¶n xuÊt c¸c d¹ng sö dông pheromone víi chÊt liÖu nhùa plastic
(d¹ng sîi xèp) vµ d¹ng sö dông pheromone víi chÊt liÖu cao su nh©n t¹o (d¹ng qu¶
chu«ng) vµ vµ cao su tù nhiªn d¹ng vi èng.
2.2.2. Nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn ph−¬ng ph¸p m« h×nh ho¸ sè l−îng quÇn thÓ mét sè
loµi s©u h¹i quan träng trªn c©y trång ë ViÖt Nam trªn c¬ së sö dông bÉy pheromone
®Ó phôc vô dù b¸o s©u h¹i ph¸t sinh g©y h¹i trªn c©y trång.
- Nghiªn cøu theo dâi biÕn ®éng sè l−îng gi÷a tr−ëng thµnh s©u h¹i vµo bÉy víi s©u non
ph¸t sinh t¹i ba vïng sinh th¸i träng ®iÓm ë ViÖt Nam, gåm: H¶i D−¬ng (®¹i diÖn ®ång
12
b»ng s«ng Hång), Ninh ThuËn (§¹i diÖn vïng Duyªn h¶i miÒn Trung) vµ TiÒn Giang (§¹i
diÖn cho vïng ®ång b»ng s«ng Cöu Long).
- Theo dâi dù b¸o kh¶ n¨ng ph¸t triÓn quÇn thÓ cña mét sè s©u h¹i quan träng. Tr−íc hÕt
thö nghiÖm ®èi víi s©u keo da l¸ng (S. exigua) h¹i hµnh vµ/hoÆc s©u xanh (H. armigera).
2.2.3. X©y dùng m« h×nh tr×nh diÔn vµ huÊn luyÖn n«ng d©n sö dông pheromone
trong qu¶n lý tæng hîp s©u h¹i c©y trång n«ng nghiÖp
- TriÓn khai x©y dùng m« h×nh øng dông pheromone trong qu¶n lý tæng hîp c¸c s©u h¹i
chÝnh, phôc vô s¶n xuÊt rau, qu¶ an toµn trªn diÖn tÝch 60 ha trong 2 n¨m t¹i c¸c tØnh.
- So¹n th¶o, in Ên, ph©n ph¸t cho c¸c ®Þa ph−¬ng 2.000 tê b−ím vµ/hoÆc x©y dùng b¨ng
h×nh “H−íng dÉn kü thuËt sö dông pheromone ®Ó phßng trõ s©u h¹i” phôc vô phæ biÕn kü
thuËt cho ng−êi n«ng d©n c¸c ®Þa ph−¬ng.
- Tæ chøc 6 líp (mçi tØnh 2 líp) tËp huÊn kü thuËt sö dông pheromone trong phßng trõ s©u
h¹i trªn rau cho kho¶ng 200 hé n«ng d©n tham gia.
2.2.4. Trao ®æi th«ng tin vµ chuyÓn giao KTCN gi÷a c¸c nhµ khoa häc ViÖt Nam vµ
Mü vÒ nhËn biÕt, tæng hîp vµ øng dông pheromone ®Ó qu¶n lý s©u h¹i bÒn v÷ng.
- Mçi n¨m cã 2 c¸n bé khoa häc cña ViÖn BVTV sang t¹i Tr−êng §H Cornell (Mü) trong
thêi gian 1 tuÇn ®Ó häc ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu tËp tÝnh sinh sèng cña c«n trïng. KTCN
nhËn biÕt, tæng hîp vµ t¹o d¹ng sö dông pheromone. C¸c chuyªn ®Ò häc tËp tõng n¨m sÏ
®−îc x¸c ®Þnh tuú thuéc kÕt qu¶ thùc hiÖn trong n¨m tr−íc.
- §ång thêi, mçi n¨m cã 2 hoÆc 3 c¸n bé khoa häc cña Tr−êng §H Cornell (Mü) ®Õn lµm
viÖc t¹i ViÖn BVTV (ViÖt Nam) tõ 1 ®Õn 2 tuÇn ®Ó gióp thiÕt lËp ch−¬ng tr×nh dµi h¹n
trong nghiªn cøu pheromone giíi tÝnh c«n trïng vµ ph¸t triÓn KTCN sö dông pheromone
giíi tÝnh ®Ó dù b¸o vµ phßng trõ s©u h¹i.
2.3. ®èi t−îng vµ Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu - TriÓn khai
2.3.1. §èi t−îng nghiªn cøu vµ ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn
S©u t¬, s©u khoang, s©u xanh vµ s©u keo da l¸ng ®−îc chän lµ nh÷ng ®èi t−îng s©u h¹i
quan träng trªn rau, mµu ë ViÖt Nam vµ cã kh¶ n¨ng ph¸t triÓn tÝnh kh¸ng thuèc rÊt
nhanh. Ng−êi n«ng d©n th−êng sö dông rÊt nhiÒu lo¹i thuèc ho¸ häc kh¸c nhau víi sè lÇn
phun cho mçi vô gieo trång ngµy cµng nhiÒu. Pheromone ®−îc coi lµ c«ng cô cã hiÖu qu¶
13
cao trong qu¶n lý dÞch h¹i vµ kh«ng lµm s©u h¹i ph¸t triÓn tÝnh kh¸ng. TriÓn khai sö dông
pheromone ®Ó qu¶n lý 4 loµi s©u h¹i quan träng nªu trªn sÏ gãp phÇn ®¸ng kÓ trong h¹n
chÕ sö dông thuèc trõ s©u ho¸ häc, gi¶m d− l−îng thuèc ho¸ häc ®éc h¹i trong s¶n phÈm,
søc khoÎ ng−êi lao ®éng vµ m«i tr−êng.
Trong giai ®o¹n 2002- 2004, th«ng qua ch−¬ng tr×nh hîp t¸c KHCN víi Trung Quèc ®·
gióp n¾m v÷ng ®−îc kü thuËt sö dông pheromone s©u t¬ dùa trªn s¶n phÈm pheromone do
phÝa b¹n cung cÊp. KÕt qu¶ hîp t¸c ®· b−íc ®Çu gióp c¸c c¸n bé khoa häc ViÖt Nam tiÕp
cËn víi ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu vµ øng dông pheromone c«n trïng, më ra triÓn väng to
lín cña viÖc sö dông chóng trong qu¶n lý dÞch h¹i.
Tuy nhiªn, cÇn ph¶i ph¸t triÓn t¹o kh¶ n¨ng sö dông pheromone mét c¸ch chñ ®éng, ®−a
KTCN pheromone c«n trïng thËt sù trë thµnh mét gi¶i ph¸p h÷u hiÖu trong theo dâi vµ
phßng trõ s©u h¹i ë ViÖt Nam. §Ó ®¹t ®−îc yªu cÇu ®ã, ®ßi hái ph¶i ®i s©u nghiªn cøu
trong KTCN phèi chÕ s¶n xuÊt pheromone vµ kü thuËt t¹o d¹ng sö dông. ViÖc nghiªn cøu
vÒ tËp tÝnh sinh sèng vµ giao tiÕp sinh s¶n cña tõng loµi s©u h¹i, gióp cho viÖc nghiªn cøu
nhËn biÕt, s¶n xuÊt måi pheromone còng nh− kü thuËt sö dông pheromone trªn tõng lo¹i
c©y trång ngoµi ®ång ruéng.
Trong ch−¬ng tr×nh hîp t¸c ViÖt - Mü, tiÕp cËn vµ tranh thñ sù gióp ®ì còng nh− häc tËp
kinh nghiÖm cña c¸c b¹n ®ång nghiÖp Mü, ®Ò tµi tËp trung cè g¾ng ®i s©u nghiªn cøu kü
thuËt c«ng nghÖ s¶n xuÊt måi pheromone, kü thuËt t¹o d¹ng vµ kü thuËt sö dông
pheromone. Tr−íc hÕt, ®Ó phôc vô theo dâi vµ phßng trõ s©u s©u khoang vµ s©u xanh h¹i
c©y trång lµ nh÷ng ®èi t−îng s©u h¹i mµ viÖc phßng trõ chóng ®ang gÆp nhiÒu khã kh¨n
kh«ng chØ ë ViÖt Nam mµ cßn ë nhiÒu n−íc trong khu vùc .
2.3.2. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu vµ triÓn khai
1. Nghiªn cøu, ®¸nh gi¸ tËp tÝnh sinh sèng, ph¶n øng vµ møc ®é nh¹y c¶m pheromone cña
c¸c loµi s©u h¹i ®−îc tiÕn hµnh theo ph−¬ng ph¸p dßng khÝ (Air Flow) víi ¸p lùc dßng khÝ
l−u chuyÓn theo thêi gian kh¸c nhau: 5; 10; 15; ... vµ tíi 180 phót. Mçi ®ît thÝ nghiÖm tiÕn
hµnh víi sè l−îng tõ 50 - 100 tr−ëng thµnh ®ùc cña loµi s©u h¹i cÇn nghiªn cøu. Sau mçi
kho¶ng thêi gian nhÊt ®Þnh th× tiÕn hµnh ®Õm vµ ghi chÐp l¹i sè tr−ëng thµnh di chuyÓn vÒ
phÝa cã ®Æt måi pheromone. C¸c thÝ nghiÖm tr−íc hÕt ®−îc tiÕn hµnh t¹i phßng thÝ nghiÖm
c«n trïng cña tr−êng §H Cornell ®Ó tiÕp cËn vµ häc tËp ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu theo phÝa
b¹n h−íng dÉn. Sau ®ã, sÏ tù tiÕn hµnh t¹i phßng thÝ nghiÖm cña ViÖn BVTV (ViÖt Nam).
14
2. NhËn biÕt, ph©n tÝch thµnh phÇn ho¸ häc pheromone s©u h¹i ®−îc tiÕn hµnh trªn hÖ
thèng m¸y ph©n tÝch ®iÖn lý (Electronic Antenno-Graphy - EAG) kÕt hîp víi hÖ thèng
ph©n tÝch s¾c ký khÝ (Gas Chromatography). Tæng hîp pheromone s©u h¹i ®−îc tiÕn hµnh
theo ph−¬ng ph¸p ho¸ hîp tõng phÇn c¸c hîp chÊt h÷u c¬ d¹ng vßng, kÕt hîp ph−¬ng
ph¸p oxy ho¸ khö b»ng trang thiÕt bÞ vµ ho¸ chÊt hiÖn cã cña Phßng thÝ nghiÖm
pheromone cña Tr−êng §H Cornell.
3. Ph¸t triÓn d¹ng sö dông pheromone theo ph−¬ng ph¸p t¹o d¹ng måi bÉy trªn chÊt liÖu
cao su (Rubber septum) d¹ng qu¶ chu«ng vµ d¹ng vi èng. víi liÒu l−îng pheromone kh¸c
nhau tõ 1,0 vµ 2,0 microlit/gi¸ thÓ tuú theo loµi s©u h¹i. Mçi ®ît thÝ nghiÖm ®−îc tiÕn
hµnh víi sè l−îng tõ 500 - 1000 ®¬n vÞ måi pheromone cho mçi lo¹i gi¸ thÓ. ThÝ nghiÖm
®−îc tiÕn hµnh t¹i Phßng thÝ nghiÖm pheromone cña ViÖn BVTV.
Sau ®ã, ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng hÊp dÉn cña s©u h¹i ®èi víi mçi lo¹i gi¸ thÓ t¹o d¹ng ®−îc tiÕn
hµnh trùc tiÕp trªn ®ång ruéng theo ph−¬ng ph¸p thÝ nghiÖm cña Hummell H. E. vµ
Muitler T.A. (1984). Mçi lo¹i måi pheromone cña gi¸ thÓ ®−îc tiÕn hµnh theo ph−¬ng
ph¸p 50 bÉy, kh«ng nh¾c l¹i, trªn lo¹i c©y trång mµ loµi s©u h¹i ®ã th−êng ph¸ h¹i. Hµng
ngµy ®Õm vµ ghi chÐp sè l−îng tr−ëng thµnh s©u h¹i vµo tõng bÉy vµo buæi s¸ng kÕt hîp
vít bá chóng khái bÉy. ThÝ nghiÖm tiÕn hµnh liªn tôc tõ khi ®Æt måi bÉy pheromone cho
tíi khi måi pheromone kh«ng cßn hiÖu lùc hÊp dÉn tr−ëng thµnh s©u h¹i. Sè liÖu ®−îc sö
lý so s¸nh theo ch−¬ng tr×nh CSTATE theo ph−¬ng thøc so s¸nh cÆp gi¸ trÞ trung b×nh sè
l−îng tr−ëng thµnh vµo bÉy hµng ngµy cña mçi lo¹i gi¸ thÓ pheromone.
4. Nghiªn cøu sö dông bÉy pheromone ®Ó theo dâi dù b¸o sè l−îng quÇn thÓ dÞch h¹i ®−îc
tiÕn hµnh víi ®èi t−îng s©u h¹i quan träng trªn tõng lo¹i c©y trång. Lùa chän ®Þa ®iÓm thÝ
nghiÖm víi c©y trång ®−îc gieo trång cïng thêi vô trªn diÖn tÝch tèi thiÓu tõ 3 -5 ha. Mçi
®ît thÝ nghiÖm tiÕn hµnh triÓn khai víi sè l−îng 25 - 30 bÉy pheromone vµ sö dông måi
pheromone d¹ng qu¶ chu«ng t−¬ng øng víi ®èi t−îng s©u h¹i cÇn nghiªn cøu.
Hµng ngµy theo dâi, ghi chÐp sè l−îng tr−ëng thµnh vµo tõng bÉy kÕt hîp vít bá tr−ëng
thµnh s©u h¹i vµo bÉy chÕt. §ång thêi, ®Þnh kú 5 ngµy/lÇn ®iÒu tra theo dâi vµ ghi chÐp
mËt ®é s©u non tæng sè ph¸t sinh trªn c©y trång theo ph−¬ng ph¸p 5 ®iÓm chÐo gãc kh«ng
lÆp l¹i trùc tiÕp trªn ®ång ruéng. Tõ ®ã, tæng hîp vµ ®¸nh gi¸ mèi quan hÖ gi÷a sè l−îng
tr−ëng thµnh s©u h¹i vµo bÉy vµ mËt ®é s©u non ph¸t sinh trªn ®ång ruéng.
15
5. X©y dùng m« h×nh tr×nh diÔn vµ huÊn luyÖn n«ng d©n vÉn ¸p dông theo ph−¬ng ph¸p
nghiªn cøu triÓn khai vÉn th−êng ¸p dông cña ViÖn BVTV. M« h×nh thùc hiÖn víi qui m«
tõ 5 - 10 ha/vô. C¸c bÉy Pheromone ®−îc ®Æt ngay tõ khi trång rau víi mËt ®é 100 bÉy/ha
ë ®é cao 30 cm so víi mÆt ruéng rau. BÉy pheromone ph¶i ®Æt liªn tôc tõ ®Çu vô ®Õn cuèi
vô rau. ChØ phun thuèc khi cÇn thiÕt b»ng c¸c lo¹i thuèc sinh häc hoÆc thuèc ho¸ häc cã
tÝnh chän läc cao víi ®èi t−îng cÇn phßng trõ.
Theo dâi mçi lo¹i s©u ph¸t sinh trªn ruéng, trong ruéng khu m« h×nh theo dâi 10 bÉy cè
®Þnh ph©n bè r¶i r¸c trong m« h×nh, cßn trong khu ruéng n«ng d©n th× ®Æt 10 bÉy r¶i r¸c
®Ó theo dâi. Hµng ngµy vµo c¸c buæi s¸ng, ®Õm sè l−îng tr−ëng thµnh s©u h¹i vµo bÉy råi
vít bá. §¸nh sè thø tù 10 bÉy theo dâi vµ sè liÖu cña bÉy nµo ghi riªng cho bÉy ®ã. §ång
thêi theo dâi ®Þnh kú 5 ngµy/lÇn mËt ®é s©u non s©u h¹i trªn 30 c©y trªn ruéng theo
ph−¬ng ph¸p 5 ®iÓm chÐo gãc cuèn chiÕu kh«ng lÆp l¹i.
Ghi chÐp tû mØ ngµy phun thuèc, lo¹i thuèc, chi phÝ BVTV vµ diÔn biÕn thêi tiÕt trong suèt
thêi gian tõ ®Çu vô ®Õn cuèi vô rau ®Ó ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ kinh tÕ cña viÖc øng dông
pheromone trong phßng trõ tæng hîp s©u h¹i rau thËp tù
6. Tæng hîp vµ sö lý sè liÖu: TÊt c¶ sè liÖu thÝ nghiÖm thu thËp ®Òu ®−îc xö lý theo
ch−¬ng tr×nh thèng kª IRRISTAT hoÆc MSTAT t−¬ng øng. KÕt qu¶ ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ h¹n
chÕ sè l−îng quÇn thÓ s©u h¹i cña pheromone qua c¸c thÝ nghiÖm ngoµi ®ång réng ®−îc sö
lý dùa theo c«ng thøc Henderson- Tillton.
2.3.3. TÝnh míi, tÝnh s¸ng t¹o vµ nh÷ng nÐt ®éc ®¸o cña ®Ò tµi nghiªn cøu
Sö dông hîp chÊt ho¸ häc cã ho¹t tÝnh sinh häc nh− pheromone c«n trïng lµ mét ®Þnh
h−íng gi¶i ph¸p míi trong b¶o vÖ thùc vËt ë nhiÒu n−íc trªn thÕ giíi trong kho¶ng 40 n¨m
trë l¹i ®©y. Sö dông pheromone trong qu¶n lý s©u h¹i ®−îc dùa trªn nguyªn lý t¸c ®éng
vµo ho¹t ®éng giao tiÕp sinh s¶n gi÷a con ®ùc vµ con c¸i trong cïng mét loµi. Lµm ho¹t
®éng giao tiÕp sinh s¶n cña chóng bÞ quÊy rèi, ®Ó tõ ®ã lµm h¹n chÕ kh¶ n¨ng giao phèi vµ
ph¸t triÓn sè l−îng quÇn thÓ cña loµi s©u g©y h¹i trªn c©y trång.
ë ViÖt Nam, viÖc nghiªn cøu vµ sö dông pheromone c«n trïng lµ vÊn ®Ò kh¸ míi mÎ. ViÖc
nghiªn cøu ph¸t triÓn chÕ phÈm pheromone c«n trïng ®Ó phôc vô phßng chèng s©u h¹i
trong mÊy n¨m qua ®· ®−îc mét sè c¬ quan khoa häc quan t©m. T¹i Ph©n viÖn Ho¸ häc
c¸c hîp chÊt thiªn nhiªn ®· tiÕn hµnh nghiªn cøu tæng hîp c¸c pheromone giíi tÝnh vµ ®·
thu ®−îc nh÷ng thµnh c«ng b−íc ®Çu trong tæng hîp thµnh phÇn chÝnh cña pheromone s©u
16
t¬, s©u khoang, s©u xanh, s©u keo da l¸ng, s©u ®ôc vá tr¸i b−ëi, kiÕn v−¬ng vµ s©u ®u«ng
h¹i dõa, còng nh− bä hµ h¹i khoai lang (NguyÔn C«ng Hµo, NguyÔn Cöu ThÞ H−¬ng
Giang vµ CS, 2005). Cßn t¹i Trung t©m nghiªn cøu Ho¸ sinh øng dông còng tiÕn hµnh c¸c
nghiªn cøu tæng hîp mét sè thµnh phÇn ho¸ häc c¸c pheromone cña mät h¹i kho, s©u ®ôc
th©n mÝa, s©u x¸m h¹i rau mµu vµ mét sè s©u kh¸c (TrÇn Kim Qui, 2005). Ngoµi ra, c¸c
c¸n bé thuéc Bé m«n BVTV (Tr−êng §H CÇn Th¬) còng ®· tiÕn hµnh mét sè thÝ nghiÖm
vÒ tÝnh hÊp dÉn s©u h¹i cña c¸c pheromone do Tr−êng §H N«ng nghiÖp Tokyo (NhËt B¶n)
cung cÊp trªn c©y ¨n qña ë vïng ®ång b»ng s«ng Cöu Long (TrÇn V¨n Hai, Lª V¨n Vµng
vµ CS, 2005). Nh÷ng kÕt qu¶ thÝ nghiÖm còng chØ râ tiÒm n¨ng to lín cña viÖc sö dông
pheromone trong hÖ thèng phßng trõ tæng hîp s©u h¹i c©y trång ë n−íc ta. Tuy nhiªn, tÊt
c¶ c¸c ®¬n vÞ nµy míi tËp trung vµo viÖc nghiªn cøu tæng hîp c¸c pheromone, cßn viÖc
nghiªn cøu t¹o d¹ng sö dông pheromone vµ x¸c ®Þnh kiÓu bÉy, kü thuËt sö dông thÝch hîp
víi tõng loµi s©u th× ch−a ®−îc tiÕn hµnh hoÆc míi chØ b−íc ®Çu.
HÇu nh− trong vµi n¨m qua, c¸c néi dung nghiªn cøu sö dông pheromone ®Ó qu¶n lý s©u
h¹i trªn diÖn réng ngoµi s¶n xuÊt míi chØ thËt sù b¾t ®Çu tõ n¨m 2002 t¹i ViÖn B¶o vÖ thùc
vËt, chñ yÕu vÒ kü thuËt sö dông bÉy pheromone ®Ó trõ s©u t¬. ViÖc nghiªn cøu ®−îc thùc
hiÖn trong khu«n khæ ®Ò tµi hîp t¸c KHCN theo nghÞ ®Þnh th− ViÖt Nam - Trung Quèc.
Song ®ã lµ nh÷ng tiÒn ®Ò khoa häc c«ng nghÖ hÕt søc quan träng, t¹o ra kh¶ n¨ng cho c¸n
bé ViÖt Nam tiÕp cËn vÒ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu, t− duy vÒ ph−¬ng thøc vµ ®Þnh h−íng
ph¸t triÓn øng dông pheromone c«n trïng trong qu¶n lý dÞch h¹i c©y trång n«ng nghiÖp.
Th«ng qua ho¹t ®éng hîp t¸c KHCN gi÷a ViÖt Nam vµ Mü, nh÷ng vÊn ®Ò míi mµ ®Ò tµi
®· cè g¾ng ®i s©u nghiªn cøu nh»m ph¸t triÓn KTCN sö dông pheromone trong qu¶n lý
dÞch h¹i trªn diÖn réng. §ã lµ nh÷ng nghiªn cøu vÒ ph¶n øng phèi chÕ s¶n xuÊt
pheromone khoang vµ s©u xanh; nghiªn cøu t¹o d¹ng sö dông pheromone c«n trïng trªn
c¬ së gi¸ thÓ cao su tù s¶n xuÊt ®−îc t¹i ViÖt Nam, còng nh− nghiªn cøu kiÓu bÉy phï hîp
víi kh¶ n¨ng cña ng−êi n«ng d©n vµ c¸c khÝa c¹nh kü thuËt sö dông bÉy pheromone c«n
trïng trong c«ng t¸c b¶o vÖ c©y trång trªn diÖn réng, phï hîp víi ®iÒu kiÖn sinh th¸i vµ
®iÒu kiÖn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp n−íc ta.
17
ch−¬ng 3
KÕt qu¶ nghiªn cøu - triÓn khai
3.1. §é nh¹y c¶m cña mét sè s©u h¹i ®èi víi pheromone tæng hîp vµ c¸c s©u
h¹i cã tiÒm n¨ng sö dông pheromone tæng hîp ®Ó qu¶n lý chóng
3.1.1. Møc ®é nh¹y c¶m trong ph¶n øng víi pheromone tæng hîp
Dùa theo h−íng dÉn vÒ ph−¬ng ph¸p cña phÝa b¹n, chóng t«i ®· tiÕn hµnh thÝ nghiÖm víi
tr−ëng thµnh s©u khoang trong buång kÝn trong thêi gian 3 giê liªn tôc th× cã tíi 67,8% sè
tr−ëng thµnh ®ùc dÞch chuyÓn vÒ phÝa måi ngay sau khi ph¶n øng víi pheromone ®−îc 5
phót. Sau ®ã gi¶m dÇn vµ thÓ hiÖn sù æn ®Þnh. Tuy nhiªn, qua quan s¸t th× sau 40 phót tiÕp
cËn víi pheromone, chóng b¾t ®Çu biÓu hiÖn di chuyÓn mét c¸ch kh«ng ®Þnh h−íng. Theo
Roeflot (2004), ®ã lµ hiÖn t−îng "nhiÔu ph¶n øng" hay cßn gäi lµ hiÖn t−îng "øc chÕ d¹ng
Sè tr−ëng thµnh cã ph¶n øng
c−ìng chÕ" do kh«ng tiÕp cËn ®−îc con c¸i thËt sù ®Ó giao phèi nh− b×nh th−êng.
80
70
60
50
40
30
TN.1: 59 con
20
TN.2: 43 con
10
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
55
60
65
70
75
90 105 120
Thêi gian (phót)
H×nh 1. BiÕn ®éng tû lÖ % sè c¸ thÓ tr−ëng thµnh s©u khoang
cã ph¶n øng víi pheromone tæng hîp (ViÖn BVTV, 2006)
TiÕn hµnh thÝ nghiÖm víi s©u t¬, s©u xanh vµ s©u keo da l¸ng còng cho diÔn biÕn t−¬ng tù
nh− s©u khoang nªu trªn (B¶ng 1). Nh×n chung, cã tõ 56,7 – 73,3% sè c¸ thÓ tr−ëng thµnh
®ùc cã ph¶n øng nhanh víi pheromone tæng hîp t−¬ng øng. Trong sè c¸c s©u thÝ nghiÖm
th× ph¶n øng cña s©u xanh lµ thÊp nhÊt, chØ cã 56,7% sè c¸ thÓ cã ph¶n øng pheromone
sau thêi gian 5 phót.
18
B¶ng 1. Tû lÖ % sè c¸ thÓ s©u h¹i cã ph¶n øng nh¹y c¶m víi pheromone tæng hîp
(ViÖn BVTV, 2006)
TT
Ngµy thÝ nghiÖm
Loµi s©u
Sè c¸ thÓ
% Sè c¸ thÓ cã ph¶n
thÝ nghiÖm
øng sau 5 phót
1
22/4/2006
S©u khoang
30
73,3
2
25/4/2006
S©u khoang
47
68.1
3
13/5/2006
S©u xanh
21
61,9
4
27/7/2006
S©u xanh
60
56,7
5
24/3/2006
S©u t¬
30
70,0
6
25/3/2006
S©u t¬
30
73,3
Qua ®ã, cho thÊy khi sö dông bÉy pheromone ®Ó phßng trõ hoÆc ®Ó dù b¸o s©u h¹i cÇn l−u
ý bé phËn tr−ëng thµnh kh«ng vµo bÉy do sè l−îng s©u vµo bÉy ®Õm ®−îc th−êng thÊp h¬n
kho¶ng 40% so víi sè l−îng ph¸t sinh thËt sù trªn ®ång ruéng.
3.1.2. C¸c s©u h¹i cã tiÒm n¨ng sö dông pheromone tæng hîp ®Ó qu¶n lý
TiÕn hµnh thÝ nghiÖm theo ph−¬ng ph¸p ®−îc chØ dÉn t¹i phßng thÝ nghiÖm nghiªn cøu tËp
tÝnh c«n trïng (Insect Behaviour Lab.) t¹i Phßng nghiªn cøu C«n trïng (§H Cornell vµ
§H Michigan). §· tiÕn hµnh thÝ nghiÖm víi tæng sè 21 loµi c«n trïng, trong sè ®ã gåm 9
loµi thÝ nghiÖm t¹i §H Cornell vµ 12 loµi t¹i §H Michigan.
B¶ng 2. Danh s¸ch mét sè s©u h¹i cã tiÒm n¨ng sö dông pheromone tæng hîp
®Ó theo dâi vµ phßng trõ cã hiÖu qu¶
TT
Tªn khoa häc
Tªn ViÖt Nam
Hä
Bé
1
Plutella xylostella
S©u t¬
Yponomeutidae
Lepidoptera
2
Spodoptera litura
S©u khoang
Noctuidae
Lepidoptera
3
Spodoptera exigua
S©u keo da l¸ng
Noctuidae
Lepidoptera
4
Helicoverpa armigera
S©u xanh
Noctuidae
Lepidoptera
5
Heliothis virescens
S©u xanh h¹i thuèc l¸
Noctuidae
Lepidoptera
6
Pectiniphora gossypiella
S©u hång h¹i b«ng
Gelechiidae
Lepidoptera
7
Ostrinia nubilalis
S©u ®ôc th©n ng«
Pyralidae
Lepidoptera
8
Grapholita molesta
S©u ®ôc qu¶ t¸o
Tortricidae
Lepidoptera
19
- Xem thêm -
.PDF 
86 
35 
100 
