Tài liệu Báo cáo tổng kết dự án sản xuất thử nghiệm cấp bộ hoàn thiện quy trình nhân giống và sản xuất thử nghiệm cây lão quan thảo ở đồng bằng bắc bộ

Bé Y TÕ *** B¸o c¸o Tæng kÕt Dù ¸n s¶n xuÊt thö nghiÖm cÊp bé Tªn dù ¸n: Hoµn thiÖn quy tr×nh nh©n gièng vµ s¶n xuÊt thö nghiÖm c©y l·o quan th¶o ë ®ång b»ng b¾c bé Chñ nhiÖm dù ¸n: TS. Ph¹m V¨n ý C¬ quan chñ tr× dù ¸n: ViÖn D−îc LiÖu CÊp qu¶n lý: Bé Y TÕ Thêi gian thùc hiÖn: tõ n¨m 2004 ®Õn n¨m 2006 Tæng kinh phÝ thùc hiÖn dù ¸n: 925.000.000® Trong ®ã, kinh phÝ SNKH: 300.000.000® 6775 04/4/2008 Hµ néi, n¨m 2007 Bé Y TÕ *** B¸o c¸o Tæng kÕt dù ¸n s¶n xuÊt thö nghiÖm cÊp bé Tªn dù ¸n: Hoµn thiÖn quy tr×nh nh©n gièng vµ s¶n xuÊt thö nghiÖm c©y l·o quan th¶o ë ®ång b»ng b¾c bé Chñ nhiÖm dù ¸n: TS. Ph¹m V¨n ý C¬ quan chñ tr× dù ¸n: ViÖn D−îc LiÖu N¨m 2007 Lêi c¶m ¬n! Chóng t«i tr©n träng c¶m ¬n Vô khoa häc vµ ®µo t¹o, Vô tµi chÝnh kÕ to¸n – Bé Y TÕ ®· cÊp kinh phÝ cho ho¹t ®éng cña dù ¸n. Chóng t«i v« cïng biÕt ¬n PGS.TS. NguyÔn Th−îng Dong ViÖn tr−ëng, TS. NguyÔn V¨n ThuËn Phã viÖn tr−ëng, TS. NguyÔn B¸ Ho¹t phã viÖn tr−ëng, TS. NguyÔn Duy ThuÇn phã viÖn tr−ëng ViÖn D−îc LiÖu, ThS. Ng« Quèc LuËt phã gi¸m ®èc Trung t©m nghiªn cøu c©y thuèc Hµ Néi, ®· ®éng viªn vµ khÝch lÖ chóng t«i trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu. Chóng t«i ch©n thµnh c¶m ¬n, DS. NguyÔn Minh Ch©u phßng qu¶n lý khoa häc vµ ®µo t¹o, CN. ChuThÞ Ngä phßng tµi chÝnh kÕ to¸n ViÖn D−îc LiÖu, Ths. NguyÔn ThÞ Hoµ phã gi¸m ®èc Trung t©m c©y thuèc Hµ Néi vµ c¸c b¹n ®ång nghiÖp ®· nhiÖt t×nh gióp ®ì chóng t«i trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn dù ¸n. Hµ Néi, ngµy 8 th¸ng 8 n¨m 2007 Chñ nhiÖm dù ¸n TS. Ph¹m V¨n ý B¶ng ch÷ viÕt t¾t LQT L·o quan th¶o TT Trung t©m STT Sè thø tù HN Hµ Néi TB Th¸i B×nh NPK Ph©n ®¹m, ph©n l©n, ph©n kali tæng hîp CV% Sai sè thÝ nghiÖm NL LÇn nh¾c l¹i WHO Tæ chøc y tÕ thÕ giíi CT C«ng thøc M§ MËt ®é DL D−îc liÖu N Ph©n ®¹m nguyªn chÊt K/L Khèi l−îng VMP Thêi vô, mËt ®é, ph©n bãn % Tû lÖ phÇn tr¨m MN MËt ®é, ph©n ®¹m nguyªn chÊt HT Ho¸ chÊt vµ thêi gian xö lý QTSX Quy tr×nh s¶n xuÊt KHCN Khoa häc c«ng nghÖ NSNN Ng©n s¸ch nhµ n−íc Môc lôc PhÇn I. Më ®Çu 1 1.1. §Æt vÊn ®Ò 1 1.2. Môc tiªu ®Ò tµi 2 PhÇn II. Tæng quan tµi liÖu 3 2.1. T×nh h×nh nghiªn cøu ë n−íc ngoµi 3 2.2. T×nh h×nh nghiªn cøu ë trong n−íc 8 PhÇn III. VËt liÖu, ®Þa ®iÓm vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu 14 3.1. VËt liÖu nghiªn cøu vµ ®Þa ®iÓm nghiªn cøu 14 3.1.1. VËt liÖu nghiªn cøu 14 3.1.2. §Þa ®iÓm nghiªn cøu 14 3.2. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu 14 3.2.1. Hoµn thiÖn quy tr×nh s¶n xuÊt gièng c©y LQT ë ®ång b»ng BB 14 3.2.2. Hoµn thiÖn quy tr×nh s¶n xuÊt d−îc liÖu LQT 17 3.2.3. TriÓn khai s¶n xuÊt thö nghiÖm t¹i Hµ Néi vµ Th¸i B×nh 20 3.3. C¸c chØ tiªu theo dâi 20 3.4. Xö lý kÕt qu¶ thÝ nghiÖm 20 PhÇn IV. KÕt qu¶ nghiªn cøu 21 4.1. Hoµn thiÖn quy tr×nh s¶n xuÊt gièng c©y l·o quan th¶o 21 4.1.1. Nghiªn cøu ¶nh h−ëng cña nhiÖt ®é ®Õn thêi gian vµ tØ lÖ mäc 21 mÇm cña h¹t gièng c©y l·o quan th¶o 4.1.2. X¸c ®Þnh nång ®é ho¸ chÊt vµ thêi gian xö lý h¹t gièng 22 4.1.3. X¸c ®Þnh thêi gian xö lý nhiÖt ®é tèi −u trong qu¸ tr×nh ñ h¹t 24 4.1.4. X¸c ®Þnh thêi vô, kho¶ng c¸ch trång vµ liÒu l−îng ph©n bãn 26 cÇn thiÕt ®Ó c©y l·o quan th¶o cho n¨ng suÊt vµ chÊt l−îng h¹t gièng cao nhÊt 4.2. Hoµn thiÖn qu¸ tr×nh s¶n xuÊt d−îc liÖu l·o quan th¶o 29 4.2.1. Nghiªn cøu x¸c ®Þnh thêi vô gieo trång tèt nhÊt cho n¨ng suÊt 29 vµ chÊt l−îng d−îc liÖu cao nhÊt. 4.2.2. Nghiªn cøu ¶nh h−ëng cña mËt ®é trång vµ l−îng ph©n bãn ®Õn 31 sù sinh tr−ëng vµ ph¸t triÓn cña c©y l·o quan th¶o 4.2.3. X¸c ®Þnh kh¶ n¨ng t¸i sinh ®Ó t¨ng khèi l−îng d−îc liÖu 37 4.2.4. §¸nh gi¸ chÊt l−îng theo tiªu chuÈn d−îc ®iÓn ViÖt Nam 38 4.3. TriÓn khai s¶n xuÊt thö nghiÖm c©y l·o quan th¶o 39 4.3.1. S¶n xuÊt c©y gièng l·o quan th¶o 39 4.3.2. S¶n xuÊt d−îc liÖu c©y l·o quan th¶o 39 4.3.3. H¹ch to¸n chi phÝ s¶n xuÊt vµ x©y dùng gi¸ thµnh s¶n phÈm 39 4.3.4. Nh÷ng thuËn lîi vµ khã kh¨n trong s¶n xuÊt thö nghiÖm 40 PhÇn V. KÕt luËn 42 PhÇn VI. Quy tr×nh kü thuËt s¶n xuÊt gièng c©y l·o quan th¶o 44 PhÇn VII. Quy tr×nh kü thuËt s¶n xuÊt d−îc liÖu c©y LQT 49 Tµi liÖu tham kh¶o 64 Phô lôc 67 b¶n tù ®¸nh gi¸ VÒ t×nh h×nh thùc hiÖn vµ nh÷ng ®ãng gãp míi cña Dù ¸n khoa häc vµ c«ng nghÖ cÊp Bé 1. Tªn dù ¸n: "Hoµn thiÖn quy tr×nh nh©n gièng vµ s¶n xuÊt thö nghiÖm c©y l∙o quan th¶o ë ®ång b»ng B¾c bé" 2. Thuéc ch−¬ng tr×nh KHCN: Dù ¸n s¶n xuÊt thö nghiÖm (P) cÊp Bé 3. Chñ nhiÖm dù ¸n: TS. Ph¹m V¨n ý - §iÖn tho¹i: 04.8615916 - 04.8614525 - 0972388929 - E-mail: [email protected] 4. C¬ quan chñ tr× dù ¸n: ViÖn D−îc LiÖu 5. Thêi gian thùc hiÖn: Tõ th¸ng 10 n¨m 2004 ®Õn th¸ng 10 n¨m 2006 6. Tæng kinh phÝ thùc hiÖn dù ¸n: 925.000.000® Trong ®ã, kinh phÝ tõ NSNN: 300.000.000® (Ba tr¨m triÖu ®ång ch½n) 7. T×nh h×nh thùc hiÖn dù ¸n so víi ®Ò c−¬ng 7.1. VÒ møc ®é hoµn thµnh khèi l−îng c«ng viÖc §· hoµn thµnh ®Çy ®ñ khèi l−îng c«ng viÖc so víi ®Ò c−¬ng theo c¸c néi dung c¬ b¶n. - Hoµn thiÖn quy tr×nh nh©n gièng c©y L·o quan th¶o - Hoµn thiÖn quy tr×nh s¶n xuÊt d−îc liÖu c©y L·o quan th¶o. - S¶n xuÊt thö nghiÖm c©y L·o quan th¶o ë Th¸i B×nh vµ Hµ Néi. 7.2. VÒ c¸c yªu cÇu khoa häc vµ c¸c chØ tiªu c¬ b¶n cña c¸c s¶n phÈm KHCN. C¸c chØ tiªu c¬ b¶n cña c¸c s¶n phÈm KHCN ®Òu ®¶m b¶o chÊt l−îng, phï hîp víi yªu cÇu thùc tÕ cña s¶n xuÊt, khèi l−îng s¶n phÈm s¶n xuÊt ra ®· ®−îc tiªu thô hÕt, ®¶m b¶o s¶n phÈm thu håi, nép l¹i ng©n s¸ch nhµ n−íc theo ®óng quy ®Þnh víi sè tiÒn lµ: 176.000.000® (Mét tr¨m b¶y m−¬i s¸u triÖu ®ång). §ît 1: 100.000.000® ®· nép (ngµy 27/8/2007 t¹i kho b¹c Nhµ n−íc Thanh Tr×). §ît 2: 76.000.000® sÏ nép (th¸ng 3/2008) 7.3. VÒ tiÕn ®é thùc hiÖn Dù ¸n ®· thùc hiÖn ®óng tiÕn ®é trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu vµ s¶n xuÊt. Riªng phÇn nghiÖm thu dù ¸n bÞ chËm l¹i, nguyªn nh©n do chñ nhiÖm dù ¸n bÞ cÊp cøu nhËp viÖn nhiÒu lÇn trong n¨m 2006 ch−a kÞp viÕt b¸o c¸o. Chñ nhiÖm dù ¸n ®· lµm ®¬n ®Ò nghÞ Bé Y TÕ vµ ®· ®−îc chÊp thuËn, cho nghiÖm thu chËm l¹i vµo n¨m 2007. 8. VÒ nh÷ng ®ãng gãp míi cña dù ¸n 8.1. VÒ gi¶i ph¸p khoa häc c«ng nghÖ Dù ¸n ®· hoµn thiÖn ®−îc quy tr×nh nh©n gièng vµ quy tr×nh s¶n xuÊt d−îc liÖu c©y l·o quan th¶o ë ®ång b»ng B¾c bé dùa trªn c¬ së tuyÓn chän gièng phï hîp víi ®iÒu kiÖn ®Êt ®ai vµ khÝ hËu trong vô Thu §«ng ë ®ång b»ng B¾c Bé. Lîi dông ®Æc ®iÓm n«ng, sinh häc cña h¹t gièng vµ c©y gièng l·o quan th¶o, dù ¸n ®· tiÕn hµnh mét lo¹t c¸c biÖn ph¸p kü thuËt trong viÖc xö lý ho¸ chÊt vµ nhiÖt ®é nh»m t¨ng tû lÖ mäc mÇm vµ rót ng¾n thêi gian mäc mÇm cña h¹t gièng ®Ó gieo −¬m c©y gièng sím mµ trong ®iÒu kiÖn tù nhiªn kh«ng thÓ thùc hiÖn ®−îc. Nhê cã gi¶i ph¸p khoa häc c«ng nghÖ thÝch hîp nªn viÖc trång c©y l·o quan th¶o n»m trän trong vô ®«ng, kh«ng mÊt vô lóa xu©n ë ®ång b»ng B¾c Bé. §ång thêi tËn dông n¨ng l−îng ¸nh s¸ng mÆt trêi trong thêi tiÕt kh« hanh cña th−îng tuÇn th¸ng 12 ©m lÞch hµng n¨m ®Ó thu ho¹ch vµ s¬ chÕ d−îc liÖu, nh− vËy võa h¹ ®−îc gi¸ thµnh s¶n phÈm,võa ®¶m b¶o ®−îc chÊt l−îng d−îc liÖu. T¹o c«ng ¨n viÖc lµm, t¨ng thu nhËp cho c¸c hé n«ng d©n. 8.2. VÒ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu §iÓm míi trong nghiªn cøu lµ dïng ho¸ chÊt axÝt H2S04 nång ®é cao ®Ó rót ng¾n thêi gian gian xö lý, ®iÒu nµy rÊt cã ý nghÜa khi ¸p dông cho c¸c lo¹i h¹t gièng rÊt khã mäc mÇm nh− h−¬ng nhu, kim tiÒn th¶o hay h¹t tr¸m... 8.3. Nh÷ng ®ãng gãp míi kh¸c §· chän läc ®−îc gièng c©y l·o quan th¶o phï hîp víi ®iÒu kiÖn sinh th¸i ë vïng ®ång b»ng B¾c Bé. 9. KÕt qu¶ ®µo t¹o * Dù ¸n ®· gióp vµ h−íng dÉn ®−îc 1 sinh viªn b¶o vÖ thµnh c«ng luËn v¨n tèt nghiÖp cña tr−êng §¹i häc N«ng nghiÖp I - Hµ Néi. * Dù ¸n ®· gióp c¸c c¸n bé khoa häc c«ng nghÖ n©ng cao tr×nh ®é lý thuyÕt vµ thùc tiÔn trong viÖc s¶n xuÊt c©y l·o quan th¶o ë ®ång b»ng B¾c Bé * Dù ¸n ®· gióp cho c¸c hé n«ng d©n ë x· Phó L−¬ng, huyÖn §«ng H−ng, tØnh Th¸i B×nh biÕt nh©n gièng ®Ó s¶n xuÊt d−îc liÖu c©y l·o quan th¶o trong viÖc tham gia chuyÓn ®æi c¬ cÊu c©y trång cho vô Thu §«ng. Hµ néi, ngµy 15 th¸ng 8 n¨m 2007 Chñ nhiÖm dù ¸n TS. Ph¹m V¨n ý b¸o c¸o Tãm t¾t “Hoµn thiÖn quy tr×nh nh©n gièng vµ s¶n xuÊt thö nghiÖm c©y l·o quan th¶o ë ®ång b»ng B¾c Bé” 1. §Æt vÊn ®Ò C©y l·o quan th¶o (Geranium nepalense Kudo) Hä má h¹c Geraniaceae. C©y ®−îc nhËp néi tõ NhËt B¶n vµo ViÖt Nam tõ n¨m 1990, ®· ®−îc trång nghiªn cøu di thùc t¹i c¸c vïng nói cao nh− Sa Pa, B¾c Hµ (TØnh Lµo Cai), Tam §¶o (VÜnh Phóc) vµ mét sè tØnh vïng nói phÝa B¾c nh− huyÖn §ång V¨n (Hµ Giang), T©n L¹c, Pµ Cß (Hoµ B×nh)... Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, c©y l·o quan th¶o ®· ®−îc trång thö t¹i Trung t©m nghiªn cøu trång vµ chÕ biÕn c©y thuèc Hµ Néi, chóng t«i ®· nghiªn cøu s¬ bé vÒ kü thuËt trång trät, nghiªn cøu gièng ®Ó ph¸t triÓn s¶n xuÊt ®¹i trµ t¹i vïng nói vµ ®ång b»ng phÝa B¾c. §©y lµ mét trong nh÷ng c©y thuèc quan träng ®· thµnh mÆt hµng xuÊt khÈu hµng n¨m cña ViÖn D−îc LiÖu. §Ó cã c¬ së v÷ng ch¾c cho viÖc më réng vïng s¶n xuÊt vµ t¨ng khèi l−îng s¶n phÈm hµng ho¸, cÇn thiÕt ph¶i hoµn thiÖn quy tr×nh nh©n gièng vµ quy tr×nh s¶n xuÊt d−îc liÖu, v× vËy dù ¸n: " Hoµn thiÖn quy tr×nh nh©n gièng vµ s¶n xuÊt thö nghiÖm c©y l∙o quan th¶o ë ®ång b»ng B¾c Bé" ®· ®−îc Bé y tÕ phª duyÖt. 2. Môc tiªu ®Ò tµi ¾ Hoµn thiÖn quy tr×nh s¶n xuÊt gièng c©y l·o quan th¶o ë ®ång b»ng B¾c Bé, nh»m cung øng ®ñ gièng tèt cho s¶n xuÊt d−îc liÖu l·o quan th¶o. ¾ Hoµn thiÖn quy tr×nh s¶n xuÊt d−îc liÖu l·o quan th¶o ë ®ång b»ng ®Ó gãp phÇn æn ®Þnh s¶n l−îng mÆt hµng cña ViÖn D−îc LiÖu. 3. VËt liÖu, ®Þa ®iÓm vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu 3.1. VËt liÖu nghiªn cøu VËt liÖu ®−îc sö dông nghiªn cøu ®Ò tµi nµy lµ h¹t L·o quan th¶o thu t¹i Trung t©m nghiªn cøu trång vµ chÕ biÕn c©y thuèc Hµ Néi. 3.2. §Þa ®iÓm nghiªn cøu §Ò tµi thùc hiÖn trong 2004 vµ 2005 t¹i Trung t©m nghiªn cøu trång vµ chÕ biÕn c©y thuèc Hµ Néi vµ x· Phó L−¬ng - §«ng H−ng - Th¸i B×nh. 3.3. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu 3.3.1. Hoµn thiÖn quy tr×nh s¶n xuÊt gièng c©y l·o quan th¶o. ¾ X¸c ®Þnh nång ®é ho¸ chÊt vµ thêi gian xö lý h¹t gièng. ¾ X¸c ®Þnh thêi gian xö lý nhiÖt ®é tèi −u trong qu¸ tr×nh ñ h¹t (thÝ nghiÖm trong tñ vi khÝ hËu, nhiÖt ®é xö lý tèi thÝch lµ 200C). ¾ X¸c ®Þnh thêi vô, kho¶ng c¸ch trång vµ liÒu l−îng ph©n bãn (ph©n NPK V¨n §iÓn, tû lÖ 5/10/3) cÇn thiÕt ®Ó c©y l·o quan th¶o cho n¨ng suÊt vµ chÊt l−îng h¹t gièng cao nhÊt (thÝ nghiÖm kÐp 3 nh©n tè), diÖn tÝch « thÝ nghiÖm 25m2, ®−îc bè trÝ kiÓu chia « lín, « võa, « nhá (split split - plot design) víi 3 lÇn nh¾c l¹i. 3.3.2. Hoµn thiÖn quy tr×nh s¶n xuÊt d−îc liÖu l·o quan th¶o ¾ Nghiªn cøu x¸c ®Þnh thêi vô gieo trång tèi −u cho n¨ng suÊt vµ chÊt l−îng d−îc liÖu cao. ThÝ nghiÖm gåm 5 c«ng thøc, diÖn tÝch mçi « thÝ nghiÖm 50 m2, ®−îc bè trÝ thiÕt kÕ kiÓu hoµn toµn ngÉu nhiªn víi 3 lÇn nh¾c l¹i. ¾ Nghiªn cøu ¶nh h−ëng mËt ®é trång vµ l−îng ph©n bãn ®Õn n¨ng suÊt d−îc liÖu c©y l·o quan th¶o. ¾ X¸c ®Þnh kh¶ n¨ng t¸i sinh cña c©y l·o quan th¶o. ¾ §¸nh gi¸ chÊt l−îng d−îc liÖu theo tiªu chuÈn d−îc ®iÓn ViÖt Nam 3.3.3. TriÓn khai s¶n xuÊt thö nghiÖm t¹i Th¸i B×nh, Hµ Néi. 4. KÕt qña nghiªn cøu cña ®Ò tµi cã thÓ ®−îc tãm t¾t nh− sau 4.1. Nghiªn cøu hoµn thiÖn quy tr×nh s¶n xuÊt gièng 4.1.1. X¸c ®Þnh nång ®é ho¸ chÊt vµ thêi gian xö lý h¹t gièng l·o quan th¶o. - Nång ®é ho¸ chÊt thÝch hîp ®Ó xö lý h¹t gièng l·o quan th¶o lµ 70%, thêi gian xö lý tõ 3 - 5 phót. - Thêi gian xö lý nhiÖt ®é tèt nhÊt ®Ó h¹t gièng cã tû lÖ mäc mÇm cao lµ kho¶ng thêi gian tõ 24 - 32giê. 4.1.2. X¸c ®Þnh thêi vô, kho¶ng c¸ch trång vµ liÒu l−îng ph©n bãn ¶nh h−ëng ®Õn n¨ng suÊt h¹t gièng l·o quan th¶o. - Thêi vô gieo h¹t tèt nhÊt ®Ó s¶n xuÊt gièng l·o quan th¶o lµ tõ 15/ 08 ®Õn 14/ 09 hµng n¨m. - Kho¶ng c¸ch trång cho n¨ng suÊt h¹t cao nhÊt lµ 40cm x 40cm. - Møc ph©n bãn thÝch hîp cho s¶n xuÊt h¹t gièng l·o quan th¶o 2000 kgNPK/ha. 4.2. Nghiªn cøu hoµn thiÖn quy tr×nh s¶n xuÊt d−îc liÖu 4.2.1. X¸c ®Þnh ¶nh h−ëng cña thêi vô gieo trång ¶nh h−ëng ®Õn n¨ng suÊt d−îc liÖu - Thêi vô gieo trång cho n¨ng suÊt d−îc liÖu cao nhÊt lµ tõ trung tuÇn th¸ng 8 ®Õn h¹ tuÇn th¸ng 8. 4.2.2. X¸c ®Þnh ¶nh h−ëng cña mËt ®é vµ liÒu l−îng ph©n bãn ®Õn n¨ng xuÊt d−îc liÖu vµ hiÖu qu¶ cña viÖc bãn ®¹m cho c©y l·o quan th¶o. - MËt ®é trång dÇy (120.000 c©y/ha) lu«n cho n¨ng suÊt cao h¬n trång th−a (78.000 c©y/ ha). - L−îng ®¹m cÇn thiÕt cho n¨ng suÊt d−îc liÖu vµ hiÖu qu¶ kinh tÕ cao lµ møc bãn 150 kg N/ha. 5. KÕt luËn Tõ nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu tr−íc ®©y vµ nh÷ng néi dung nghiªn cøu trªn, chóng t«i ®· hoµn thiÖn quy tr×nh nh©n gièng vµ s¶n xuÊt d−îc liÖu c©y l·o quan th¶o ë ®ång b»ng B¾c Bé, kÝnh ®Ò nghÞ c¸c cÊp cã thÈm quyÒn xem xÐt. PhÇn I Më §Çu 1.1. §Æt vÊn ®Ò ViÖt Nam lµ n−íc cã khÝ hËu nhiÖt ®íi, thêi tiÕt quanh n¨m nãng Èm, tõ ®ã t¹o nªn nguån tµi nguyªn d−îc liÖu v« cïng phong phó. KÕt qu¶ ®iÒu tra kh¶o s¸t cña c¸c nhµ khoa häc cho biÕt ViÖt Nam cã nguån tµi nguyªn d−îc liÖu ®a d¹ng víi 3948 c©y lµm thuèc vµ nhu cÇu sö dông d−îc liÖu vµo kho¶ng 50.000 tÊn/n¨m (NguyÔn Duy ThuÇn vµ CTV, 2004 - ViÖn D−îc LiÖu). C¸c nhµ khoa häc ®· nghiªn cøu vµ chiÕt xuÊt ra hµng lo¹t c¸c ho¹t chÊt ®Ó s¶n xuÊt thuèc tõ nguån d−îc liÖu. Bªn c¹nh nh÷ng c©y thuèc b¶n ®Þa, thuèc nam th× nh÷ng c©y thuèc quý ®−îc di thùc, nhËp néi tõ n−íc ngoµi vÒ ®−îc ph¸t triÓn trång trät trong n−íc ®· vµ ®ang ®ãng vai trß quan träng trong chiÕn l−îc ph¸t triÓn d−îc liÖu cña ngµnh d−îc. V× thÕ ngoµi ý nghÜa cung cÊp nguån nguyªn liÖu lµm thuèc cho y häc, s¶n phÈm thu ®−îc tõ d−îc liÖu cßn tham gia xuÊt khÈu ®−a l¹i mét nguån lîi kinh tÕ ®¸ng kÓ cho ngµnh d−îc liÖu ViÖt Nam. C©y l·o quan th¶o (Geranium nepalense Kudo) Hä má h¹c Geraniaceae. C©y ®−îc nhËp néi tõ NhËt B¶n vµo ViÖt Nam tõ n¨m 1990, ®· ®−îc trång nghiªn cøu di thùc t¹i c¸c vïng nói cao nh− Sa Pa, B¾c Hµ (TØnh Lµo Cai), Tam §¶o (VÜnh Phóc) vµ mét sè tØnh vïng nói phÝa B¾c nh− huyÖn §ång V¨n (Hµ Giang), T©n L¹c, Pµ Cß (Hoµ B×nh)... Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, c©y l·o quan th¶o ®· ®−îc trång thö t¹i Trung t©m nghiªn cøu trång vµ chÕ biÕn c©y thuèc Hµ Néi, chóng t«i ®· nghiªn cøu vÒ kü thuËt trång trät, nghiªn cøu gièng ®Ó ph¸t triÓn s¶n xuÊt ®¹i trµ t¹i vïng nói vµ ®ång b»ng phÝa B¾c. §©y lµ mét trong nh÷ng c©y thuèc quan träng ®· thµnh mÆt hµng xuÊt khÈu hµng n¨m cña ViÖn D−îc LiÖu. 1 §Ó cã c¬ së v÷ng ch¾c cho viÖc më réng vïng s¶n xuÊt vµ t¨ng khèi l−îng s¶n phÈm hµng ho¸, cÇn thiÕt ph¶i hoµn thiÖn quy tr×nh nh©n gièng nh− viÖc x¸c ®Þnh nång ®é ho¸ chÊt vµ thêi gian xö lý h¹t gièng tèi −u nh»m rót ng¾n thêi gian mäc mÇm, t¨ng tû lÖ mäc mÇm cña h¹t gièng ®Ó cung cÊp ®ñ nh÷ng c©y gièng tèt khoÎ m¹nh cho s¶n xuÊt d−îc liÖu xuÊt khÈu. V× vËy dù ¸n: " Hoµn thiÖn quy tr×nh nh©n gièng vµ s¶n xuÊt thö nghiÖm c©y l∙o quan th¶o ë ®ång b»ng B¾c Bé " ®· ®−îc Bé y TÕ phª duyÖt. 1.2. Môc tiªu ®Ò tµi ¾ Hoµn thiÖn quy tr×nh s¶n xuÊt gièng c©y l·o quan th¶o ë ®ång b»ng B¾c Bé, nh»m cung øng ®ñ gièng tèt cho s¶n xuÊt d−îc liÖu l·o quan th¶o. ¾ Hoµn thiÖn quy tr×nh s¶n xuÊt d−îc liÖu l·o quan th¶o ë ®ång b»ng ®Ó gãp phÇn æn ®Þnh s¶n l−îng mÆt hµng cña ViÖn D−îc LiÖu. 2 PhÇn II Tæng quan tµi liÖu 2.1. T×nh h×nh nghiªn cøu ë n−íc ngoµi C©y thuèc cã thÓ ®−îc dïng theo nhiÒu kinh nghiÖm cæ truyÒn kh¸c nhau, ngµy nay ng−êi ta ®· ®i s©u t×m hiÓu nh÷ng hîp chÊt nµo cã trong c©y thuèc vµ nh÷ng c¬ chÕ nµo l¹i cã t¸c dông ch÷a khái bÖnh, ®Æc biÖt nh÷ng c¨n bÖnh nguy hiÓm trªn thÕ giíi ®· ®−îc ch÷a trÞ b»ng T©y y nh−ng kh«ng cã hiÖu qu¶. Anon ®· t×m ®−îc 121 hîp chÊt ho¸ häc chiÕt xuÊt tõ c©y thuèc ®Ó tæng hîp nªn nh÷ng lo¹i thuèc míi cã hiÖu qu¶ ch÷a bÖnh cao. P.cox nhµ khoa häc ng−êi Mü ®· ph¸t hiÖn ra dÞch chiÕt Prostratin tõ c©y Homalanthus mutanseuphorbiaceae cã kh¶ n¨ng øc chÕ t¸c dông cña virus HIV trªn tÕ bµo lympho. H¬n thÕ n÷a c¸c nhµ khoa häc còng ph¸t hiÖn ®−îc nhiÒu lo¹i c©y cá cã chøa ho¹t chÊt ng¨n chÆn ®−îc c¨n bÖnh ung th− trªn thÕ giíi, trong ®ã dõa c¹n lµ nguån nguyªn liÖu chñ yÕu ®Ó chiÕt xuÊt Vinblastin vµ Vincristin ch÷a bÖnh ung th−. Hµng n¨m thu nhËp tõ hai lo¹i thuèc nµy v−ît qu¸ 180 tû ®«la. C©y l·o quan th¶o ®−îc trång vµ sö dông nhiÒu ë c¸c n−íc Ên §é, Nª Pan, NhËt B¶n, Trung Quèc vµ mét sè n−íc Ch©u ¢u. Theo Vletinck, D.J.et al.,1998 thµnh phÇn chñ yÕu trong d−îc liÖu c©y l·o quan th¶o lµ hîp chÊt polyphenol, nã cã nh÷ng ho¹t tÝnh sinh häc phong phó, ®a d¹ng vµ cã gi¸ trÞ trong y häc [22]. Theo L−u Thä S¬n (1965), Trung d−îc chÝ, ViÖn y häc Trung Quèc, D−îc ®iÓn céng hoµ nh©n d©n Trung Hoa, I, 1990, l·o quan th¶o cã mét sè c«ng n¨ng nh− ho¹t huyÕt, tiªu viªm, ch÷a ®au g©n cèt, trÞ tiªu ch¶y. Theo Kirtika, K.R., BD. Basu (Indian Medicinal plant) l·o quan th¶o ®−îc dïng lµm thuèc trong y häc cæ truyÒn vµ ®ãng vai trß quan träng trong viÖc b¶o vÖ søc khoÎ céng ®ång. D−íi ®©y lµ mét sè t¸c dông chÝnh cña d−îc liÖu LQT 3 ™ T¸c dông trªn hÖ tiªu ho¸ + T¸c dông trÞ tiªu ch¶y NhiÒu loµi Geranium sp. cã hµm l−îng tanin kh¸ cao, do ®ã cã t¸c dông lµm s¨n da (astringent), trÞ tiªu ch¶y nh− loµi G.nepalense Sweet, G. robertianum L., G.sanguineum L., G. pratense L.. C¸c loµi Geranium sp. cã t¸c dông øc chÕ nhu ®éng ruét chuét nh¾t, chuét cèng tr¾ng, ®iÒu ®ã gãp phÇn gi¶i thÝch c¬ chÕ t¸c dông trÞ tiªu ch¶y cña chóng. + T¸c dông trÞ bÖnh lþ Geranium nepalense Sweet ®−îc dïng ®Ó ®iÒu trÞ lþ trùc khuÈn ®¹t hiÖu qu¶ cao ë 97,8% bÖnh nh©n ®iÒu trÞ. ™ T¸c dông ®èi víi gan C¸c thö nghiÖm cho thÊy c¸c thµnh phÇn cã trong Geranium thunbergii cã t¸c dông b¶o vÖ gan tæn th−¬ng. Cao chiÕt n−íc, cao chiÕt aceton: n−íc vµ geraniin ®· lµm gi¶m nång ®é lipid peroxid trong huyÕt thanh vµ trong gan bÞ tæn th−¬ng. Chóng còng lµm gi¶m l−îng cholesterol, glutamic oxaloacetic transaminase (GOT) vµ glutamic pyruvic transaminase (GPT) trong chuét ®−îc uèng dÇu ®· peroxid ho¸ [16]. ™ T¸c dông h¹ huyÕt ¸p Theo P. Manolov vµ céng sù (1980), cao chiÕt ®«ng kh« cña G. macrorrhizum cã t¸c dông h¹ huyÕt ¸p trªn mÌo bÞ g©y mª. LiÒu dïng tõ 20 50 mg/kg cho t¸c dông kÐo dµi trªn 4 giê [17]. T. Okuda vµ céng sù ®· chøng minh ®−îc r»ng: Geraniin chiÕt tõ G. nepalense cho chuét cèng uèng víi liÒu 50 mg/kg thÓ träng cã t¸c dông h¹ huyÕt ¸p [18]. Flavonoid chiÕt xuÊt tõ Geranii herba còng cã t¸c dông h¹ ¸p [20]. ™ T¸c dông h¹ ®−êng huyÕt Geranium robertianum L. cã t¸c dông h¹ ®−êng huyÕt vµ t¨ng insulin huyÕt trong tiÓu ®−êng tuýp II trªn chuét. ThÝ nghiÖm cho chuét ®· ®−îc g©y tiÓu ®−êng b»ng Alloxan, uèng 1,5 mg cao chiÕt/100g thÓ träng trong thêi 4 gian 4, 8 vµ 16 ngµy. KÕt qu¶ sau 16 ngµy dïng thuèc ®· cã t¸c dông h¹ ®−êng huyÕt. Cao chiÕt cßn cã t¸c dông t¨ng insulin huyÕt trªn chuét bÞ tiÓu ®−êng [9]. ™ T¸c dông ®èi víi enzim Hçn hîp polyphenol chiÕt tõ G.sanguineum L. øc chÕ ho¹t tÝnh enzym neuraminidase cña nhiÒu chñng virus g©y bÖnh cóm. T¸c dông phô thuéc vµo liÒu dïng, thêi gian dïng thuèc vµ nhiÖt ®é cña ph¶n øng. Sù øc chÕ ho¹t tÝnh enzym neuraminidase t−¬ng øng víi sù gi¶m ng−ng kÕt hång cÇu vµ gi¶m ®é nhiÔm khuÈn [21]. T. Okuda vµ céng sù ®· chøng minh c¸c d−îc liÖu chøa hµm l−îng tanin cao cã ho¹t tÝnh øc chÕ m¹nh víi enzym protease. Tanin vµ c¸c polyphenol b¾t nguån tõ acid hexahydroxydiphenic cã ho¹t tÝnh øc chÕ m¹nh trªn plasmin (lµ enzym lµm tan sîi protein vµ fibrin ®«ng vãn). Nh÷ng thö nghiÖm víi enzym vµ mét sè chÊt nÒn cho thÊy t¸c dông øc chÕ cña ellagitanin trªn plasmin m¹nh h¬n so víi c¸c lo¹i tanin kh¸c [19]. Qua thö nghiÖm, c¸c nhµ khoa häc ®· chøng minh ®−îc r»ng tanin thuû ph©n ®−îc lµ t¸c nh©n øc chÕ m¹nh ®èi víi enzym polyglycohydrolase mét enzym ®ãng vai trß quan träng trong qu¸ tr×nh sao chÐp gen [22]. Theo N. Kakiuchi vµ céng sù, tanin vµ flavonoid chiÕt tõ Geranium thunbergii, cã t¸c dông øc chÕ enzym sao chÐp ng−îc tõ RNA cña virus g©y u, virus lµm suy gi¶m miÔn dÞch ë ng−êi (HIV). §iÒu nµy cho thÊy c¸c polyphenol cã thÓ ®ãng vai trß trong viÖc ®iÒu trÞ vµ dù phßng c¸c bÖnh liªn quan tíi Retro virus nh−: Héi chøng suy gi¶m miÔn dÞch m¾c ph¶i (AIDS), b¹ch cÇu lympho T, ung th− v.v. T¸c gi¶ ®· chøng minh ®−îc r»ng hÇu hÕt c¸c tanin thuû ph©n ®−îc cã kh¶ n¨ng øc chÕ cao h¬n tanin ng−ng tô. Geraniin, mét ellagitanin ®−îc chiÕt tõ G. thunbergii cã t¸c dông øc chÕ trªn enzym sao chÐp ng−îc. H×nh thøc øc chÕ cña geranin lµ c¹nh tranh víi khu«n mÉu måi. Nh÷ng tanin cã ph©n tö l−îng lín, ®−îc g¾n víi nhiÒu gèc chøc n¨ng th× t−¬ng t¸c m¹nh víi nucleotid hoÆc víi protein. Tanin thuû ph©n ®−îc còng øc chÕ 5 enzym ADN polymerase cña tÕ bµo, nh−ng ë nång ®é cao h¬n so víi nång ®é cÇn thiÕt ®Ó øc chÕ enzym sao chÐp ng−îc. T¸c dông øc chÕ cña tanin ng−ng tô t−¬ng tù nh− tanin thuû ph©n, chóng øc chÕ sù h×nh thµnh phøc enzym acid nucleic [14], [15]. ™ T¸c dông kh¸ng khuÈn. Cao chiÕt n−íc tõ G. carolinianum cã t¸c dông øc chÕ nhiÒu lo¹i vi khuÈn ë c¸c nång ®é kh¸c nhau: Staphylococcus aureus, Shigella flexneri, Shigella sonnei, Salmonella typhi, Enterococcus, Bacillus pyocyaneus. G. nepalense ®Æc biÖt cã t¸c dông víi c¸c vi khuÈn ®−êng ruét nh−: trùc khuÈn th−¬ng hµn (Salmonella typhi), trùc khuÈn lþ (E. coli), trùc khuÈn ®¹i trµng (Enterococcus). ™ T¸c dông kh¸ng virus Theo A. J. Vletinck, mét trong sè nh÷ng hîp chÊt thiªn nhiªn cã kh¶ n¨ng kh¸ng virus lµ tanin hay mét sè dÉn chÊt phenol. Ng−êi ta cho r»ng polyphenol t¹o tña víi protein cña microsom virus, hay cña bÒ mÆt tÕ bµo chñ. §iÒu ®ã dÉn tíi viÖc lµm gi¶m, hoÆc ng¨n c¨n sù hÊp phô cña virus [22]. Hçn hîp polyphenol cña G. sanguineum L. gåm c¸c flavonoid, catechin gallotanin, acid polyphenol. Hçn hîp toµn phÇn vµ dÞch chiÕt tõng ph©n ®o¹n ®Òu cã t¸c dông øc chÕ trªn virus g©y cóm ë chuét [13]. Ngoµi ra, quan s¸t d−íc kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö ng−êi ta cßn nhËn thÊy ho¹t tÝnh øc chÕ sinh s¶n virus herpes simplex tuýp 1 trªn nguyªn bµo sîi ph«i gµ cña hçn hîp polyphenol [24]. ™ T¸c dông b¶o vÖ m¾t Theo Fukaya Yukitaka vµ céng sù (1985), Geraniin, tanin ®−îc chiÕt tõ loµi Geranium thunbergii, cã t¸c dông b¶o vÖ thuû tinh thÓ cña m¾t chuét chèng l¹i sù tæn th−¬ng do bÞ oxy ho¸ bëi diamid, vµ N - N’ dimethyl amid. Geraniin cã thÓ ®· tham gia ë thêi kú ®Çu trªn bÒ mÆt mµng tÕ bµo, h¹n chÕ viÖc diamid trµn vµo bªn trong mµng tÕ bµo vµ bµo t−¬ng. Do vËy Geraniin ®· 6 b¶o vÖ ®−îc nhãm sulfhydryl cña mµng tÕ bµo vµ bµo t−¬ng khái bÞ oxy ho¸ bëi diamid vµ gi÷ cho hÖ thèng oxy ho¸ - khö cña thuû tinh thÓ trong tr¹ng th¸i b×nh th−êng. Tanin chiÕt tõ G. thunbergii lµm gi¶m sù oxy ho¸ cña hÖ men xanthin oxidase ë thuû tinh thÓ, do ®ã lµm gi¶m sù t¹o thµnh peroxid lipid vµ glutation trong thuû tinh thÓ. Nh÷ng nhãm hydroxy trong hîp chÊt polyphenol cña tanin cã t¸c dông b¶o vÖ thuû tinh thÓ chuét khái sù tæn h¹i do oxy ho¸ [10], [11]. ™ T¸c dông chèng tia x¹ Theo S. Velev vµ céng sù, cao chiÕt cån tõ G. sanguineum víi thµnh phÇn chÝnh lµ c¸c polyphenol, ®−îc thö nghiÖm trong viÖc phßng vµ ®iÒu trÞ tæn th−¬ng cÊp do chiÕu tia γ ë chuét. Cã kÕt qu¶ kh¶ quan ë ®iÒu trÞ dù phßng tr−íc khi chiÕu x¹, nh−ng kh«ng cã t¸c dông ®¸ng kÓ ®Õn viÖc ®iÒu trÞ sau chiÕu x¹ [23]. + Mét sè chÕ phÈm thuèc ®−îc s¶n xuÊt tõ c¸c loµi Geranium sp. - Geranii herba ®−îc s¶n xuÊt tõ G. thunbergii Sieb. et Zucc., lµ thµnh phÇn chÝnh trong c¸c bµi thuèc y häc d©n téc cæ truyÒn cña NhËt B¶n cã tªn gäi “Kampo - hozai”, nh÷ng bµi thuèc ®−îc sö dông réng r·i tõ hµng tr¨m n¨m nay ë NhËt B¶n còng nh− ë Trung Quèc. Thuèc cã t¸c dông bæ tú vÞ, ®−îc dïng ®iÒu trÞ c¸c bÖnh vÒ d¹ dµy - ruét. - Geranii Herba ®−îc chÕ biÕn tõ loµi G. maculatum L. mét lo¹i d−îc liÖu chÝnh thøc ghi trong D−îc ®iÓn Anh (1993), cã t¸c dông s¨n da, cÇm m¸u, ch÷a trÞ vÕt th−¬ng, dïng ®iÒu trÞ c¸c bÖnh tiªu ch¶y, lþ, viªm loÐt ®−êng tiªu ho¸, rong kinh, b¨ng huyÕt ..v..v..[8] - Thuèc dïng ®iÒu trÞ mét sè bÖnh vÒ r¨ng miÖng nh− viªm nha chu, tæn th−¬ng niªm m¹c miÖng vµ viªm s−ng, ®−îc bµo chÕ tõ dÞch chiÕt cña loµi G. macrorrhizum. Thuèc cã t¸c dông khi dïng 3 - 4 lÇn/ngµy trong 4 - 5 ngµy [12]. 7 - D¹ng thuèc mì ®−îc ghi trong D−îc ®iÓn Trung Quèc (1993) víi tªn gäi chÝnh thøc “Unguentum Geranii” ®−îc bµo chÕ tõ d−îc liÖu L·o quan th¶o - Geranii herba, cã t¸c dông tiªu viªm, gi¶i ®éc, thu liÔm, sinh c¬, ch÷a mÈn ngøa, eczema, báng do löa, n−íc s«i víi diÖn tÝch nhá. - ChÕ phÈm “Hoµn L·o quan th¶o” ®−îc s¶n xuÊt tõ G. carolinianum L. ®Ó ch÷a x−¬ng g©n, l−ng gèi ®au mái. - DÞch chiÕt tõ rÔ cña G. macrorrhizum ®−îc coi lµ mét lo¹i thuèc d©n téc cæ truyÒn ®−îc sö dông ë Ch©u ¢u cã t¸c dông h¹ huyÕt ¸p vµ ho¹t tÝnh s¨n da. - Ngoµi ra mét sè loµi Geranium sp. ®−îc sö dông ë mét sè vïng Ch©u ¸ nh− Nªpan, Ên §é, Indonesia ®Ó ®iÒu trÞ mét sè bÖnh vÒ thËn, m¾t, vµ ch÷a trÞ c¸c vÕt th−¬ng. Nh÷ng tµi liÖu nghiªn cøu vÒ trång trät vµ s¶n xuÊt gièng c©y l·o quan th¶o ë n−íc ngoµi chóng t«i ch−a t×m thÊy. 2.2. T×nh h×nh nghiªn cøu ë trong n−íc Theo sè liÖu ®iÒu tra cña ViÖn D−îc liÖu, tr−íc n¨m 1995, nhiÒu vïng cã sè hé trång c©y thuèc chiÕm 25 - 30%. NhiÒu x· thuéc tØnh H¶i D−¬ng, H−ng yªn tr−íc ®©y sè hé trång c©y thuèc chiÕm 70 - 80% nh−ng nay gi¶m chØ cßn 20 - 25%. Qua thèng kª cho thÊy sè loµi c©y thuèc, diÖn tÝch, sè l−îng ®Òu suy gi¶m rÊt lín so víi n¨m 1995. Nguyªn nh©n do thuèc nhËp néi tõ n−íc ngoµi vµo (chñ yÕu tõ Trung Quèc) vµ do Nhµ n−íc ch−a cã chÝnh s¸ch khuyÕn khÝch ph¸t triÓn trång trät c©y thuèc [5]. C©y l·o quan th¶o - Geranium nepalense Kudo, Hä má h¹c Geraniaceae (LQT). C©y ®−îc nhËp néi tõ NhËt B¶n vµo ViÖt Nam tõ n¨m 1990, ®· ®−îc trång, nghiªn cøu di thùc t¹i c¸c vïng nói cao nh− Sa Pa, B¾c Hµ (TØnh Lµo Cai), Tam ®¶o (VÜnh Phóc) vµ mét sè tØnh vïng nói phÝa B¾c nh− huyÖn §ång V¨n (Hµ Giang), T©n L¹c (Hoµ B×nh),... Bé phËn sö dông lµ th©n vµ l¸, vÞ thuèc l·o quan th¶o cã t¸c dông ho¹t huyÕt, bæ g©n cèt, trõ 8