Tài liệu Báo cáo tổng kết đề tài nghiên cứu sức khoẻ tâm thần của người việt nam trong thời kỳ chuyển sang cơ chế kinh tế thị trường và xây dựng các giải pháp can thiệp

Bé y tÕ bé khoa häc vµ c«ng nghÖ B¸o c¸o tæng kÕt ®Ò tµI nghiªn cøu khoa häc cÊp nhµ n−íc M· sè KC 10 - 16 Nghiªn cøu søc khoÎ t©m thÇn cña ng−êi viÖt nam trong thêi kú chuyÓn sang c¬ chÕ kinh tÕ thÞ tr−êng vµ x©y dùng c¸c gi¶I ph¸p can thiÖp Chñ nhiÖm ®Ò tµI PGS.TS. TrÇn ViÕt NghÞ C¬ quan chñ tr× viÖn søc khoÎ t©m thÇn - bÖnh viÖn b¹ch mai 6497 05/9/2007 Hµ néi – 2005 C¬ quan qu¶n lý ®Ò tµI bé khoa häc c«ng nghÖ C¬ quan chñ tr× ®Ò tµI viÖn søc khoÎ t©m thÇn C¬ quan phèi hîp nghiªn cøu viÖn chiÕn l−îc vµ chÝnh s¸ch y tÕ ViÖn y häc lao ®éng vµ vÖ sinh m«i tr−êng bÖnh viÖn b¹ch mai Thêi gian thùc hiÖn : 10/2001 – 4/2005 Kinh phÝ ®−îc phª duyÖt : 1.500.000.000 ®ång Kinh phÝ ®−îc cÊp thùc tÕ : 1.500.000.000 ®ång Ban chñ nhiÖm ®Ò tµi 1. PGS.TS. TrÇn ViÕt NghÞ Chñ nhiÖm 2. PGS.TS. NguyÔn ViÕt Thiªm Phã chñ nhiÖm Ban th− ký vµ c¸c thµnh viªn tham gia chÝnh TS. L∙ ThÞ B−ëi Th− ký PGS. TS. NguyÔn B¹ch Ngäc Th− ký TS. TrÇn ThÞ B×nh An Thµnh viªn ThS. TrÇn Thanh Hµ Thµnh viªn ThS. §inh §¨ng HoÌ Thµnh viªn ThS. NguyÔn H÷u ChiÕn Thµnh viªn CN. §Æng ViÕt L−¬ng Thµnh viªn Lêi c¶m ¬n Chóng t«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n Bé KH vµ CN, ch−¬ng tr×nh KC 10 ®· cho phÐp chóng t«i ®−îc tiÕn hµnh nghiªn cøu ®Ò tµi KC10-16. Chóng t«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n: Ban gi¸m ®èc bÖnh viÖn B¹ch Mai vµ c¸c phßng ban cña bÖnh viÖn. Ban gi¸m hiÖu, bé m«n T©m thÇn tr−êng ®¹i häc Y Hµ Néi. Ban l·nh ®¹o viÖn søc kháe t©m thÇn, viÖn chiÕn l−îc vµ chÝnh s¸ch y tÕ, viÖn Y häc lao ®éng vµ vÖ sinh m«i tr−êng ®· t¹o ®iÒu kiÖn gióp ®ì chóng t«i trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®Ò tµi nµy. Chóng t«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n. 1. Ban l·nh ®¹o c«ng ty Gang thÐp Th¸i Nguyªn. Ban l·nh ®¹o, ban y tÕ, Nhµ m¸y luyÖn gang, luyÖn cèc, luyÖn c¸n thÐp Gia Sµng Th¸i Nguyªn 2. Ban gi¸m ®èc Nhµ m¸y thñy ®iÖn Hßa B×nh 3. Ban l·nh ®¹o Bé t− lÖnh L¨ng B¸c 4. Ban gi¸m ®èc tæng c«ng ty vËn t¶i Hµ Néi vµ Ban gi¸m ®èc c¸c xÝ nghiÖp xe buýt : Thñ §«, Th¨ng Long, 10 th¸ng 10, Hµ Néi 5. Côc hµng kh«ng d©n dông ViÖt Nam.Trung t©m qu¶n lÝ bay ViÖt Nam, côm c¶ng hµng kh«ng phÝa Nam, côm c¶ng hµng kh«ng phÝa B¾c. Trung t©m y tÕ hµng kh«ng ViÖt Nam 6. Trung t©m y tÕ dù phßng ®−êng s¾t, c¸c xÝ nghiÖp ®Çu m¸y xe löa: Hµ Néi Sµi Gßn, Vinh, Hµ Lµo. 7. Ban gi¸m ®èc BÖnh viÖn t©m thÇn TW I , TW II, Hµ Néi 8. Ban gi¸m ®èc bÖnh viÖn chèng lao Ph¹m Ngäc Th¹ch. BÖnh viÖn lao vµ c¸c bÖnh phæi(K74), viÖn chèng lao Trung ¦¬ng. 9. Ban gi¸m ®èc c«ng ty xuÊt nhËp khÈu thñy s¶n II, Qu¶ng Ninh, Ban gi¸m ®èc c«ng ty xuÊt nhËp khÈu thuû s¶n Minh Phó Cµ Mau 10. Ban gi¸m ®èc c«ng ty da giµy Hµ Néi(Hanshoes), së y tÕ §ång Nai, c«ng ty giµy TAEKWANG Biªn Hßa §ång Nai 11. Tæng c«ng ty dÖt may ViÖt Nam. BÖnh viÖn dÖt may ViÖt Nam. C«ng ty dÖt may minh khai,c«ng ty may Lª Trùc, ViÖt TiÕn Chóng t«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n toµn thÓ c¸n bé c«ng nh©n viªn cña c¸c ngµnh, c¸c c¬ së, n¬i chóng t«i ®Õn nghiªn cøu ®· t¹o mäi ®iÒu kiÖn, ®· hîp t¸c cïng chóng t«i hoµn thµnh tèt qu¸ tr×nh nghiªn cøu. §· ®−a ra ®−îc nh÷ng ®Ò xuÊt hîp lý, hoµn chØnh ®Ó b¶o vÖ vµ ch¨m sãc tèt søc khoÎ ng−êi lao ®éng nh»m môc tiªu cuèi cïng n©ng cao n¨ng suÊt vµ chÊt l−îng thóc ®Èy sù ph¸t triÓn ®¸p øng ®−îc nÒn c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc. Chóng t«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n c¸c Gi¸o S−, Phã gi¸o s− ,TiÕn sÜ, B¸c sÜ, c¸c nhµ nghiªn cøu, nh©n viªn y tÕ, c¸c c¬ së céng t¸c, ®· kh«ng tiÕc søc m×nh lµm viÖc cïng chóng t«i tiÕn hµnh nghiªn cøu thµnh c«ng ®Ò tµi nµy. S¶n phÈm cña ®Ò tµi 1. LuËn v¨n th¹c sü cña b¸c sü TrÇn Nh− Minh H»ng - Chuyªn ngµnh t©m thÇn. • Nghiªn cøu ®Æc ®iÓm dÞch tÔ l©m sµng rèi lo¹n lo ©u cña c«ng nh©n may ë c«ng ty may Lª Trùc vµ Minh Khai – TP Hµ Néi. • B¶o vÖ t¹i §¹i häc Y Hµ Néi. 2. Mét luËn ¸n tiÕn sü cña Th.s §Æng Huy Hoµng – Chuyªn ngµnh Y tÕ c«ng céng: • Nghiªn cøu nguy c¬ c¨ng th¼ng nghÒ nghiÖp ¶nh h−ëng tíi mét sè biÓu hiÖn SKTT cña ng−êi lao ®éng trong ngµnh dÖt may. • ChuÈn bÞ b¶o vÖ. 3. Mét b¸o c¸o t¹i héi nghÞ khoa häc cña tr−êng §¹i häc Y Hµ Néi 2004. 4. §· c«ng bè 6 c«ng tr×nh trªn t¹p chÝ §¹i häc Y Hµ Néi vµ Chuyªn ®Ò t©m thÇn häc quèc gia. 5. Hai tµi liÖu gi¸o dôc søc khoÎ t©m thÇn: • Søc khoÎ t©m thÇn cho nh©n viªn y tÕ phôc vô bÖnh nh©n t©m thÇn. • Søc khoÎ t©m thÇn cho c«ng nh©n c«ng ty gang thÐp Th¸i Nguyªn. Môc lôc §Æt vÊn ®Ò Trang 1 3 Ch−¬ng 1. Tæng quan 1.1. Stress vµ søc khoÎ t©m thÇn 3 1.2. §iÒu kiÖn lao ®éng vµ stress nghÒ nghiÖp 13 1.1.1. §iÒu kiÖn lao ®éng 13 1.1.2. Stress nghÒ nghiÖp 15 1.1.3. C¸c chØ sè ®¸nh gi¸ Stress nghÒ nghiÖp 17 1.1.4. Stress nghÒ nghiÖp vµ søc khoÎ t©m thÇn- g¸nh nÆng kh«ng x¸c ®Þnh vµ dÊu mÆt 1.3. Dù phßng vµ can thiÖp nh»m c¶i thiÖn søc khoÎ t©m thÇn 23 1.4. §Þnh h−íng chiÕn l−îc vµ chÝnh s¸ch vÒ SKTT 24 1.4.1. Tæ chøc y tÕ thÕ giíi vµ chiÕn l−îc SKTT 24 1.4.2. ChiÕn l−îc SKTT cña khu vùc T©y Th¸i b×nh D−¬ng 26 23 Ch−¬ng 2. §èi t−îng vµ Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu 27 2.1. §èi t−îng nghiªn cøu 2.1.1. Chän ngµnh 27 27 2.1.2. Chän ®Þa ®iÓm nghiªn cøu 27 2.1.3. Chän cì mÉu 27 2.1.4. Tiªu chuÈn chän ®èi t−îng 28 2.1.5. Tiªu chuÈn lo¹i trõ 28 2.2. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu 2.2.1. ThiÕt kÕ nghiªn cøu 28 28 2.2.2. §iÒu tra pháng vÊn 28 2.2.3. Nghiªn cøu tr¹ng th¸i chøc n¨ng c¬ thÓ 29 2.2.4. X¸c ®Þnh c¸c rèi lo¹n liªn quan søc khoÎ t©m thÇn 30 2.2.5. Nghiªn cøu can thiÖp 35 2.2.6 Qui tr×nh nghiªn cøu 35 2.2.7 Nghiªn cøu viªn 36 2.2.8. Ph−¬ng ph¸p h¹n chÕ sai sè 36 2.3. Xö lý sè liÖu 36 2.4. §¹o ®øc trong nghiªn cøu 37 38 Ch−¬ng 3. KÕt qu¶ nghiªn cøu 3.1. §Æc ®iÓm ®iÒu kiÖn m«i tr−êng vµ qu¸ tr×nh lao ®éng cña c¸c ngµnh nghÒ 3.1.1. C¬ khÝ luyÖn kim 38 38 3.1.2. May mÆc 38 3.1.3. ChÕ biÕn thuû s¶n 39 3.1.4. Giµy da 40 3.1.5. L¸i tµu ho¶ 40 3.1.6. L¸i xe buýt 41 3.1.7. VËn hµnh c«ng tr×nh 41 3.1.8. KiÓm so¸t kh«ng l−u 42 3.1.9. Chuyªn ngµnh t©m thÇn 43 3.1.10. Chuyªn ngµnh lao & phæi 44 44 3.2. Tr¹ng th¸i chøc n¨ng cña ng−êi lao ®éng 3.2.1. C¬ khÝ luyÖn kim 44 3.2.2. May mÆc 49 3.2.3. ChÕ biÕn thuû s¶n 54 3.2.4. Giµy da 59 3.2.5. L¸i tµu ho¶ 64 3.2.6. L¸i xe buýt 68 3.2.7. VËn hµnh c«ng tr×nh 73 3.2.8. KiÓm so¸t kh«ng l−u 77 3.2.9. Chuyªn ngµnh t©m thÇn 82 3.2.10. Chuyªn ngµnh lao & phæi 88 3.2.11. §¸nh gi¸ chung vÒ ®iÒu kiÖn lao ®éng vµ tr¹ng th¸i n¨ng cña ng−êi lao ®éng trong c¸c ngµnh nghÒ 3.3. Rèi lo¹n t©m thÇn ë ng−êi lao ®éng 3.3.1. C¬ khÝ luyÖn kim chøc 92 99 99 3.3.2. May mÆc 102 3.3.3. ChÕ biÕn thuû s¶n 106 3.3.4. Giµy da 110 3.3.5. L¸i tµu ho¶ 113 3.3.6. L¸i xe buýt 116 3.3.7. VËn hµnh c«ng tr×nh 119 3.3.8. KiÓm so¸t kh«ng l−u 123 3.3.9. Chuyªn ngµnh t©m thÇn 125 3.3.10. Chuyªn ngµnh lao & phæi 129 3.3.11. Tæng hîp c¸c kÕt qu¶ kh¸m l©m sµng 132 3.4. Gi¶i ph¸p can thiÖp 3.4.1. X©y d−ng gi¶i ph¸p can thiÖp 3.4.2. §¸nh gi¸ hiÖu qu¶ can thiÖp thö 145 145 148 Ch−¬ng 4. Bµn luËn 160 4.1. Nh÷ng yÕu tè kh«ng thuËn lîi/nguy c¬ do ®iÒu kiÖn m«i tr−êng vµ ®Æc ®iÓm cña qu¸ tr×nh lao ®éng 4.1.1. C¬ khÝ luyÖn kim 160 160 4.1.2. May mÆc 161 4.1.3. ChÕ biÕn h¶i s¶n 162 4.1.4. GiÇy da 163 4.1.5. L¸i tµu ho¶ 165 4.1.6. L¸i xe buýt 167 4.1.7. VËn hµnh c«ng tr×nh 169 4.1.8. KiÓm so¸t kh«ng l−u 4.1.9. Chuyªn ngµnh t©m thÇn 171 173 4.1.10. Chuyªn ngµnh lao & phæi 175 4.2. Møc ®é c¨ng th¼ng tr¹ng th¸i chøc n¨ng cña ng−êi lao ®éng 177 4.3. KÕt qu¶ kh¸m l©m sµng 184 4.3..1. VÒ tû lÖ c¸c rèi lo¹n t©m thÇn trong c¸c quÇn thÓ nghiªn cøu 184 4.3.2. VÒ tû lÖ lao ®éng nam vµ n÷ m¾c c¸c RLTT 186 4.3.3. VÒ ph©n bè c¸c RLTT theo tuæi 187 4.3.4. VÒ ph©n bè c¸c RLTT theo tr×nh ®é v¨n ho¸ 187 4.3.5. VÒ c¸c RLTT vµ th©m niªn c«ng t¸c 187 4.3.6. VÒ ph©n bè c¸c lo¹i RLTt 188 4.3.7. VÒ c¸c bÖnh c¬ thÓ ë ng−êi cã RLTT 188 4.3.8. C¸c yÕu tè nghÒ nghiÖp, gia ®×nh vµ x· héi 190 4.3.9. VÒ ®Æc ®iÓm l©m sµng chung c¸c RLTT 191 4.3.10. VÒ t×nh h×nh nghiÖn r−îu vµ hót thuèc l¸ 192 4.4. HiÖu qu¶ b−íc ®Çu cña viÖc ¸p dông thö nghiÖm gi¶i ph¸p can thiÖp 4.4.1. C¸ch lùa chän gi¶i ph¸p can thiÖp 192 192 4.4.2. C¸c triÖu chøng l©m sµng sau can thiÖp 193 KÕt luËn 198 KhuyÕn nghÞ 201 Tµi liÖu tham kh¶o 202 Phô lôc B¶ng ch÷ viÕt t¾t C¸n bé nh©n viªn ChÕ biÕn thuû s¶n TÇn sè nhÊp nh¸y tíi h¹n C¬ khÝ luyÖn kim CKLK C«ng nh©n CN Chuyªn ngµnh Lao & CNLP Phæi Chuyªn ngµnh t©m CNTT thÇn ChØ sè c¨ng th¼ng CSCT ChØ sè chó ý CSCY CSTKTHNT ChØ sè thèng kª to¸n häc nhÞp tim Da, c¬, x−¬ng D-C-X Giao c¶m GC CBNV CBTS CFF §KL§ §T§ §V§K GD HA HH §iÒu kiÖn lao ®éng §iÖn t©m ®å §¬n vÞ ®iÒu kiÖn GiÇy da HuyÕt ¸p H« hÊp KSKL L§ LA LTH KiÓm soat kh«ng l−u Lao ®éng Lo ©u L¸i tµu ho¶ LXB MM MTL§ NLK L¸i xe buýt May mÆc M«i tr−êng lao ®éng NghÒ luyÖn kim RLDT RLGN RLTT Néi tiÕt Phã giao c¶m Rèi lo¹n ®iÒu khiÓn nhÞp tim Rèi lo¹n dÉn truyÒn Rèi lo¹n giÊc ngñ Rèi lo¹n t©m thÇn SCNN Sang chÊn nghÒ nghiÖp SCTT SN TB Sang chÊn t©m thÇn Suy nh−îc Trung b×nh NT PGC RL§KNT TrÇm c¶m Tiªu chuÈn vÖ sinh cho phÐp Theo dâi TD Thêi gian ph¶n x¹ TGPX Tiªu ho¸ TH T¨ng huyÕt ¸p THA ThÇn kinh trung −¬ng TKT¦ TKTHNT Thèng kª to¸n häc nhÞp tim ThÇn kinh t©mlý TKTL ThÇn kinh thùc vËt TKTV Tim m¹ch TM TMCBCT ThiÕu m¸u côc bé c¬ tim TiÕt niÖu TN Thµnh phè Hå ChÝ Minh TPHCM VÞ trÝ lao ®éng VTL§ TC TCVSCP §Æt vÊn ®Ò Ngµy nay chóng ta ®ang sèng trong thÕ giíi biÕn ®æi nhanh chãng, ë nh÷ng n¬i yªn b×nh nhÊt trªn hµnh tinh, con ng−êi còng ph¶i ®èi mÆt víi thiªn tai, víi toµn cÇu ho¸, víi ph¸t triÓn ®« thÞ nhanh chãng, sù huû ho¹i m«i tr−êng... Trong ®ã cã nhiÒu yÕu tè liªn quan ®Õn lao ®éng mµ con ng−êi ph¶i ®èi mÆt nh− c«ng nghÖ míi , nh÷ng kü thuËt øng dông c«ng nghÖ th«ng tin míi, sù ®« thÞ ho¸ vµ ph¸t triÓn kinh tÕ nhanh chãng, sù lo l¾ng vÒ t−¬ng lai, stress do nguy c¬ thÊt nghiÖp, mÊt an toµn vµ sù nghÌo nµn. T×nh tr¹ng trªn ®· lµm cho kho¶ng 300 – 400 triÖu ng−êi trªn thÕ giíi ®ang bÞ c¸c rèi lo¹n vÒ thÇn kinh - t©m lý, kÓ c¶ c¸c rèi lo¹n hµnh vi vµ thùc thÓ. Rèi lo¹n t©m thÇn chiÕm 12% g¸nh nÆng bÖnh tËt trong n¨m 1998, trong ®ã ë c¸c n−íc ph¸t triÓn lµ 23%, ë c¸c n−íc thu nhËp trung b×nh lµ 11% [106]. ViÖn søc khoÎ vµ an toµn NghÒ nghiÖp Quèc gia Hoa kú b¸o c¸o nh÷ng rèi lo¹n t©m thÇn liªn quan ®Õn nghÒ nghiÖp ngµy cµng t¨ng vµ lµ nguyªn nh©n chÝnh cña hiÖn t−îng gi¶m kh¶ n¨ng lao ®éng ë c«ng nh©n. ë Canada, mét kh¶o s¸t trong vßng 15 n¨m cho thÊy kho¶ng 1/3 sè c«ng nh©n cã rèi lo¹n lo ©u vµ h¬n 60% ng−êi d©n Canada cho r»ng trong qu¸ khø Ýt nhÊt cã mét giai ®o¹n hä tõng cã biÓu hiÖn rèi lo¹n lo ©u liªn quan ®Õn viÖc lµm [83]. ë ch©u ¸, theo nghiªn cøu cña Tashaki, tû lÖ c«ng nh©n nhËt b¶n v¾ng mÆt dµi ngµy do rèi lo¹n t©m thÇn lµ 21% so víi tæng sè ngµy nghØ do tÊt c¶ c¸c bÖnh lý kh¸c [94]. ë n−íc ta, viÖc chuyÓn ®æi tõ qu¶n lý kinh tÕ bao cÊp sang h¹ch to¸n kinh doanh tõ n¨m 1986 ®· lµ nh÷ng thay ®æi rÊt lín trong x· héi. §iÒu nµy kh«ng dÔ dµng ®Æc biÖt ®èi víi nh÷ng ®èi t−îng ®· bÞ ¶nh h−ëng qu¸ s©u nÆng cña c¬ chÕ xin cho cña thêi kú bao cÊp. Bªn c¹nh nh÷ng mÆt tÝch cùc cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, ®· ph¸t sinh nh÷ng mÆt tiªu cùc, ®«i khi g©y trë ng¹i t−ëng chõng khã v−ît qua ®èi víi nhiÒu ®èi t−îng. Nh÷ng khã kh¨n chång chÊt, sù b−¬n tr¶i trong nÒn kinh tÕ më thÞ tr−êng, sù thÊt b¹i, sù hÉng hôt… ®ã lµ nh÷ng yÕu tè g©y sang chÊn ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ, ®Æc biÖt lµ søc khoÎ t©m 1 thÇn cña mäi tÇng líp x· héi. Trong bèi c¶nh trªn, ngµy cµng cã nhiÒu nghiªn cøu tû lÖ nh÷ng ng−êi m¾c c¸c chøng bÖnh lo ©u, trÇm c¶m, vµ c¸c rèi lo¹n liªn quan ®Õn stress, rèi lo¹n giÊc ngñ, c¸c triÖu chøng chøc n¨ng do stress. MÆc dï vËy, nh÷ng nghiªn cøu mèi liªn quan c¨ng th¼ng cña stress nghÒ nghiÖp vµ søc khoÎ t©m thÇn cña ng−êi lao ®«ng viÖt nam hÇu nh− ch−a ®−îc ®Ò cËp ®Õn. ChØ cã mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ møc ®é c¨ng th¼ng nghÒ nghiÖp th«ng qu© nghiªn cøu tr¹ng th¸i chøc n¨ng cña c¸c hÖ tim m¹ch, thÇn kinh, vµ søc khoÎ t©m thÇn ng−êi lao ®éng ë mét vµi ngµnh nghÒ víi sè l−îng ®èi t−îng nghiªn cøu ch−a nhiÒu. Khi cuéc sèng c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc Ýt nhiÒu ®· lµm thay ®æi c¬ cÊu vµ tÝnh chÊt cña nhiÒu ngµnh nghÒ, ng−êi lao ®éng ViÖt nam ph¶i lµm quen vµ thÝch nghi víi nhiÒu ®iÒu kiÖn míi kh¸c nhau vÒ m«i tr−êng, ph−¬ng ph¸p qu¶n lý lao ®éng, ®Æc ®iÓm cña qu¸ tr×nh c«ng nghÖ… §· xuÊt hiÖn nhiÒu yÕu tè stress míi. §Ó b¶o vÖ søc khoÎ ng−êi lao ®éng nãi chung, ®Æc biÖt lµ søc khoÎ t©m thÇn, viÖc nghiªn cøu stress nghÒ nghiÖp vµ c¸c yÕu tè nguy c¬ ¶nh h−ëng tíi søc khoÎ t©m thÇn cña ng−êi lao ®éng cã ý nghÜa thiÕt thùc trong sù nghiÖp ph¸t triÓn kinh tÕ ®Êt n−íc, ®Ò tµi “ nghiªn cøu søc khoÎ t©m thÇn cña ng−êi viÖt nam trong thêi kú chuyÓn sang c¬ chÕ kinh tÕ thÞ tr−êng vµ x©y dùng gi¶i ph¸p can thiÖp” ®−îc thùc hiÖn nh»m: Môc ®Ých chung: nghiªn cøu x¸c ®Þnh c¸c yÕu tè nguy c¬ ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ t©m thÇn vµ x©y dùng c¸c gi¶i ph¸p can thiÖp. môc tiªu cô thÓ : 1. §¸nh gi¸ thùc tr¹ng søc khoÎ t©m thÇn cña nh÷ng ng−êi lao ®éng trong 10 ngµnh nghÒ lao ®éng ®Æc biÖt. 2. X¸c ®Þnh c¸c yÕu tè nguy c¬ do ®iÒu kiÖn lao ®éng ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ t©m thÇn. 3. X©y dùng c¸c gi¶i ph¸p can thiÖp (can thiÖp thö cho hai ngµnh nghÒ) 2 Ch−¬ng 1 Tæng quan 1.1. Stress vµ søc khoÎ t©m thÇn 1.1.1. Kh¸i niÖm vÒ stress Theo ®Þnh nghÜa cña Tæ chøc y tÕ thÕ giíi (TCYTTG), søc khoÎ t©m thÇn lµ " Mét cuéc sèng thËt sù tho¶i m¸i, ®¹t ®−îc niÒm tin vµo gi¸ trÞ b¶n th©n, vµo phÈm gi¸ vµ gi¸ trÞ cña ng−êi kh¸c; cã kh¶ n¨ng øng xö b»ng c¶m xóc, hµnh vi hîp lý tr−íc mäi t×nh huèng, kh¶ n¨ng t¹o dùng , duy tr× vµ ph¸t triÓn tho¶ ®¸ng c¸c mèi quan hÖ vµ kh¶ n¨ng tù hµn g¾n ®Ó duy tr× c©n b»ng sau c¸c sang chÊn t©m lý hoÆc stress."[108]. Nh− vËy, theo ®Þnh nghÜa nµy, vÊn ®Ò c¬ b¶n cña søc khoÎ t©m thÇn lµ stress; mäi niÒm tin, kh¶ n¨ng øng xö hîp lý, t¹o dùng hay duy tr× c¸c mèi quan hÖ hoÆc c©n b»ng sau stress ®Òu lµ ®Ó thÝch nghi, ®Ó chèng ®ì ®Ó ®èi phã víi stress, ®Ó cã ®−îc mét cuéc sèng tho¶i m¸i. VËy Stress lµ g×? ThuËt ng÷ "stress" ®−îc Robert Mannyng (Anh) sö dông vµo n¨m 1303. Ban ®Çu, thuËt ng÷ nµy liªn quan nhiÒu ®Õn kü thuËt víi ý nghÜa lµ søc Ðp hoÆc søc c¨ng vËt lý. §Õn thÕ kû XVII, thuËt ng÷ "stress" ®−îc c¸c lÜnh vùc kh¸c sö dông víi ý nghÜa kh¸i qu¸t h¬n "sù c¨ng th¼ng hay bÊt lîi". Tõ ®Çu thÕ kû XX, stress ®−îc sö dông trong c¸c lÜnh vùc kh¸c nh− sinh lý häc, t©m lý häc (Tom Cox, 1979). Trong sinh lý häc, stress ®−îc Cannon Walter (1914) - nhµ sinh lý häc næi tiÕng cña §¹i häc Harvard, gäi lµ stress c¶m xóc khi chøng minh ®−îc r»ng, tiªm Adrenaline cho ®éng vËt còng g©y ra ph¶n øng sinh lý (bµi tiÕt hormon tuû th−îng thËn) vµ hµnh vi (tÊn c«ng hay bá ch¹y) t−¬ng tù ph¶n øng cña c¬ thÓ tr−íc nh÷ng t×nh huèng "gay cÊn" [94]. Vµo n¨m 1936, Selye H. ®· ®Ò cËp ®Õn thuËt ng÷ "stress" trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cña m×nh th«ng qua m« t¶ hµng lo¹t ph¶n øng kh«ng ®Æc hiÖu tr−íc nh÷ng t¸c nh©n ho¸ häc hay vËt lý. Nh÷ng ph¶n øng nµy cã liªn quan ®Õn hiÖn t−îng t¨ng tiÕt Glucocorticosteroid cña vá th−îng thËn . Trong y häc, stress ®−îc xem nh− lµ nh÷ng ph¶n øng t©m lý vµ sinh lý cña c¸ thÓ tr−íc nh÷ng t¸c nh©n cã h¹i vµ lu«n cã mèi liªn quan gi÷a stress víi bÖnh tËt. Theo Selye H., stress lµ ph¶n øng sinh häc kh«ng ®Æc hiÖu cña c¬ thÓ tr−íc nh÷ng t×nh huèng c¨ng th¼ng. §ã lµ nh÷ng ph¶n øng nh»m kh«i phôc tr¹ng th¸i c©n b»ng néi m«i, kh¾c phôc ®−îc c¸c t×nh huèng bÊt lîi ®Ó ®¶m b¶o duy tr× vµ thÝch nghi tho¶ ®¸ng cña c¬ thÓ tr−íc nh÷ng ®iÒu kiÖn sèng lu«n lu«n biÕn ®æi. Khi mét ng−êi mÊt kh¶ n¨ng thÝch nghi th× stress cã thÓ ph¸t huy t¸c dông vµ ng−êi ®ã m¾c bÖnh. V× vËy, Selye H. gäi ®ã lµ nh÷ng ph¶n øng thÝch nghi. Selye ®· x¸c ®Þnh ®−îc hËu qu¶ y häc cña stress lªn hÖ thèng miÔn dÞch, hÖ thèng d¹ dÇy, ruét vµ c¸c tuyÕn th−îng thËn. Ng−êi ta còng x¸c ®Þnh ®−îc c¸c qu¸ tr×nh t©m lý vµ nhËn thøc tham gia vµo c¸c ph¶n øng stress [88]. Ferreri M. coi stress nh− lµ ®¸p øng tr−íc mét yªu cÇu. Trong c¸c ®iÒu kiÖn th«ng th−êng, Stress lµ mét ®¸p øng thÝch nghi b×nh th−êng vÒ mÆt t©m lý, sinh häc vµ hµnh vi, stress ®Æt c¬ thÓ vµo mét m« h×nh hµi hoµ víi m«i tr−êng xung quanh. Trong stress b×nh th−êng, sù ®¸p øng lµ thÝch hîp vµ gióp cho c¬ thÓ cã 3 ®−îc nh÷ng ®¸p øng ®óng nh»m t¹o ra mét c©n b»ng míi sau khi chÞu t¸c ®éng tõ bªn ngoµi. Trong stress bÖnh lý, kh¶ n¨ng ®¸p øng cña c¸ thÓ tá ra kh«ng ®Çy ®ñ hay kh«ng thÝch hîp, kh«ng thÓ t¹o ra ngay mét thÕ c©n b»ng míi. V× vËy, rèi lo¹n chøc n¨ng Ýt nhiÒu trÇm träng, biÓu hiÖn b»ng c¸c triÖu chøng t©m thÇn, c¬ thÓ còng nh− hµnh vi, ®−a ®Õn nh÷ng rèi lo¹n t¹m thêi hay kÐo dµi [14]. Trong t©m thÇn häc, cã thÓ coi stress lµ tÊt c¶ nh÷ng sù viÖc, hoµn c¶nh trong c¸c ®iÒu kiÖn sinh ho¹t x· héi, trong mèi liªn quan phøc t¹p gi÷a ng−êi vµ ng−êi t¸c ®éng vµo t©m thÇn g©y nªn nh÷ng c¶m xóc m¹nh, phÇn lín lµ tiªu cùc nh− sî h·i, lo l¾ng, buån rÇu, tøc giËn, ghen tu«ng, thÊt väng... Chñ ®Ò stress ®· trë thµnh ®èi t−îng th−êng gÆp trong c¸c c©u chuyÖn hµng ngµy. Mäi ng−êi th−êng nghe c¸c b¹n bÌ ®ång nghiÖp, c¸c thµnh viªn trong gia ®×nh vµ ngay c¶ b¶n th©n cña mçi ng−êi, nãi vÒ nh÷ng khã kh¨n ph¶i xoay së víi stress trong cuéc sèng hµng ngµy. Stress nãi chung vµ stress nghÒ nghiÖp nãi riªng rÊt phæ biÕn. Theo Lyle H. Miller (1997), cã 43% sè ng−êi tr−ëng thµnh bÞ ¶nh h−ëng søc kháe do stress, 75 90,0% sè ng−êi ®Õn kh¸m néi khoa lµ nh÷ng bÖnh nhÑ hoÆc nh÷ng phµn nµn liªn quan stress. Stress g¾n liÒn víi 6 nguyªn nh©n g©y tö vong: bÖnh tim, ung th−, c¸c bÖnh phæi, tai n¹n. x¬ gan vµ tù s¸t [78]. 1.1.1.1. C¸c khÝa c¹nh cña Stress Kh¸i niÖm chung vÒ stress bao gåm hai khÝa c¹nh • T×nh huèng stress chØ c¸c t¸c nh©n x©m ph¹m hay kÝch thÝch g©y ra (stressor),lµ nh÷ng t¸c nh©n vËt lý, ho¸ häc, t©m lý x· héi, gia ®×nh, nghÒ nghiÖp. • §¸p øng stress ®Ó chØ tr¹ng th¸i ph¶n øng víi stress (reaction) lµ ph¶n øng sinh lý vµ ph¶n øng t©m lý kh«ng ®Æc hiÖu. 1.1.1.2. C¸c lo¹i stress C¸c t¸c gi¶ Miller L.H. vµ Smith A.D. ®· ®−a ra mét c¸ch ph©n lo¹i stress mµ chóng t«i nhËn thÊy lµ hîp lý, c¸c t¸c gi¶ cho r»ng: ViÖc kiÒm chÕ stress cã thÓ lµ phøc t¹p vµ lÉn lén bëi v× cã c¸c lo¹i stress kh¸c nhau- stress cÊp, stress cÊp tõng ®ît vµ stress m·n, mçi lo¹i cã nh÷ng ®Æc tÝnh, c¸c triÖu chøng, thêi gian kÐo dµi, vµ c¸c tiÕp cËn ®iÒu trÞ riªng cña m×nh [78] . Stress cÊp Stress cÊp lµ d¹ng phæ biÕn nhÊt cña stress. Nã b¾t ®Çu tõ nh÷ng yªu cÇu vµ ¸p lùc cña qu¸ khø, hiÖn t¹i vµ c¸c yªu cÇu, ¸p lùc ®· ®−îc dù ®o¸n tr−íc cña t−¬ng lai gÇn. Stress cÊp víi møc ®é nhá g©y xóc ®éng vµ kÝch thÝch, nh−ng nÕu qu¸ nhiÒu sÏ g©y kiÖt søc. Nh÷ng stress ng¾n vµ qu¸ møc cã thÓ dÉn ®Õn c¸c khã chÞu vÒ t©m lý, c¨ng th¼ng ®Çu ãc, ®au d¹ dÇy vµ c¸c triÖu chøng kh¸c. HÇu hÕt mäi ng−êi ®Òu nhËn ra c¸c triÖu chøng stress cÊp. §ã lµ nh÷ng thÊt b¹i ®· qua trong cuéc ®êi hä nh−: tai n¹n « t«, mÊt mét hîp ®ång quan träng, ranh giíi gi÷a c¸i sèng vµ c¸i chÕt mµ hä ®· v−ît qua, nh÷ng vÊn ®Ò cña con c¸i hä ë tr−êng häc..v.v. Bëi v× xuÊt hiÖn ng¾n, stress cÊp kh«ng ®ñ thêi gian ®Ó g©y t¸c h¹i nÆng. C¸c triÖu chøng phæ biÕn nhÊt lµ: 4 • C¸c khã chÞu vÒ c¶m xóc- mét sè kÕt hîp víi giËn gi÷ hoÆc kÝch thÝch, lo ©u vµ trÇm c¶m; • C¸c vÊn ®Ò c¬ b¾p gåm c¨ng th¼ng ®Çu ãc, ®au l−ng, ®au quai hµm, vµ c¨ng th¼ng c¸c c¬ nµy dÉn ®Õn co giËt c¸c c¬, g©n vµ c¸c vÊn ®Ò d©y ch»ng; • C¸c vÊn ®Ò d¹ dÇy, ruét vµ ®¹i trµng nh− î nãng, t¨ng tiÕt dÞch vÞ, ®Çy h¬i, ph©n láng, t¸o bãn,vµ héi chøng kÝch thÝch ®¹i trµng; • T¨ng huyÕt ¸p, t¨ng nhÞp tim, ra må h«i gan bµn tay, ®¸nh trèng ngùc, chãng mÆt, ®au nöa ®Çu kiÓu Migraine, tay vµ ch©n l¹nh, thë gÊp vµ ®au ngùc: • Stress cÊp cã thÓ næi tréi lªn trong cuéc ®êi cña bÊt kú ai, vµ ta cã thÓ kiÒm chÕ ®−îc stress cÊp. Stress cÊp tõng ®ît Tuy nhiªn, cã nh÷ng ng−êi bÞ stress th−êng xuyªn, cuéc sèng cña hä rèi lo¹n nh− lµ hä sèng trong x¸o trén vµ khñng ho¶ng. Hä lu«n lu«n véi v· nh−ng l¹i lu«n lu«n bÞ muén. Hä ®¶m nhiÖm qu¸ nhiÒu, cã qóa nhiÒu viÖc ®Ó lµm cïng mét lóc, vµ hä kh«ng thÓ qu¶n lý ®−îc rÊt nhiÒu nh÷ng yªu cÇu vµ ¸p lùc ®ßi hái sù chó ý cña hä. Hä d−êng nh− kh«ng khi nµo tho¸t khái stress cÊp. Phæ biÕn ë nhiÒu ng−êi cã c¸c ph¶n øng stress cÊp lµ kÝch thÝch ng¾n-t¹m thêi, lo ©u vµ c¨ng th¼ng. C«ng viÖc trë thµnh n¬i g©y stress m¹nh cho hä. C¸c thÇy thuèc tim m¹ch Meter Friedman vµ Ray Rosenman ®· m« t¶ lo¹i nh©n c¸ch "type A" thiªn h−íng bÞ bÖnh tim, t−¬ng tù nh− mét tr−êng hîp ®Æc biÖt cña stress cÊp tõng ®ît. Type A cã mét xu h−íng c¹nh tranh qu¸ møc, tÊn c«ng, kh«ng b×nh tÜnh, vµ mét c¶m gi¸c véi v·, khÈn cÊp, lu«n lu«n thï ®Þch vµ c¶m gi¸c kh«ng an toµn. C¸c ®Æc ®iÓm nh©n c¸ch nh− thÕ cã thÓ t¹o nªn tõng ®ît stress cÊp ®èi víi c¸c thÓ type A. C¸c t¸c gi¶ nµy nhËn thÊy, ë lo¹i nh©n c¸ch type A th−êng ph¸t triÓn bÖnh m¹ch vµnh tim h¬n lµ nh©n c¸ch type B- mét mÉu ®èi lËp vÒ hµnh vi ®èi víi type A. Mét d¹ng kh¸c cña stress cÊp tõng ®ît xuÊt ph¸t tõ lo ©u kh«ng døt ."C¸i b−íu lo ©u" nµy nh×n thÊy ®iÒu bÊt h¹nh ë mäi gãc nhµ, dù ®o¸n th¶m ho¹ kinh hoµng trong mäi t×nh huèng. ThÕ giíi lµ n¬i ®Çy nguy hiÓm, ©n o¸n, trõng ph¹t, n¬i mµ cã g× ®ã khñng khiÕp lu«n lu«n xÈy ra. Nh÷ng "®iÒu khñng khiÕp" nµy còng cã khuynh h−íng næi tréi vµ c¨ng th¼ng, nh−ng lo ©u vµ trÇm c¶m nhiÒu h¬n lµ giËn gi÷ vµ thï ®Þch.TriÖu chøng cña stress cÊp tõng ®ît lµ c¸c triÖu chøng qu¸ kÝch thÝch dai d¼ng: c¨ng ®Çu dai d¼ng, migraine, t¨ng huyÕt ¸p, ®au ngùc vµ ®au tim. Stress m·n tÝnh Trong khi stress cÊp cã thÓ g©y xóc ®éng vµ kÝch thÝch, stress m·n tÝnh th× kh«ng. Nã xÈy ra ngµy nµy qua ngµy kh¸c, n¨m nµy qua n¨m kh¸c. Stress m·n tÝnh huû ho¹i c¬ thÓ, trÝ n·o vµ cuéc sèng. §ã lµ stress cña sù nghÌo khã, cña c¸c gia ®×nh kh«ng hoµn chØnh, cña c¸c cuéc h«n nh©n bÊt h¹nh hoÆc nghÒ nghiÖp, sù nghiÖp thÊt b¹i. Stress m·n tÝnh xuÊt hiÖn khi mµ con ng−êi kh«ng bao giê t×m thÊy con ®−êng ra khái sù ®au khæ. §ã lµ stress cña nh÷ng yªu cÇu vµ ¸p lùc kh«ng bao 5 giê gi¶m ®i, d−êng nh− kh«ng bao giê kÕt thóc. Víi t©m tr¹ng v« väng, c¸ nh©n ®ã tõ bá viÖc t×m kiÕm c¸c c¸ch gi¶i quyÕt. Stress m·n tÝnh g©y t¸c h¹i qua tù s¸t, b¹o lùc, c¬n ®au tim, ®ét quÞ vµ cã lÏ thËm chÝ c¶ ung th−. Cuèi cïng, con ng−êi kiÖt søc dÇn, suy nh−îc nÆng. Bëi v× c¸c nguån lùc vÒ thÓ chÊt vµ t©m thÇn bÞ c¹n kiÖt do suy gi¶m kÐo dµi, c¸c triÖu chøng cña stress m·n tÝnh khã ®iÒu trÞ , cã thÓ ®ßi hái ®iÒu trÞ b»ng thuèc còng nh− liÖu ph¸p tËp tÝnh kÐo dµi kiÒm chÕ stress [78]. 1.1.1.3. Ph¶n øng cña c¬ thÓ tr−íc stress Ph¶n øng cña c¬ thÓ tr−íc stress lµ sù tæng hoµ hai mÆt cña ph¶n øng sinh häc vµ ph¶n øng t©m lý. Ph¶n øng sinh häc th«ng qua con ®−êng thÇn kinh-thÓ dÞch, ¶nh h−ëng ®Õn mäi chøc n¨ng cña c¬ thÓ vµ g©y ra nh÷ng biÕn ®æi thÓ chÊt nhÊt ®Þnh (m¹ch nhanh, v· må h«i, run tay ch©n...). Cßn ph¶n øng t©m lý c¸ nh©n th«ng qua ®¸p øng c¶m xóc, nhËn thøc vµ øng xö, biÓu hiÖn nh− buån rÇu, lo ©u, sî h·i, bån chån, tøc giËn... Ph¶n øng sinh häc cña c¬ thÓ tr−íc stress Hans Selye (1954) ®· m« t¶ nh÷ng ph¶n øng sinh häc cña c¬ thÓ trong "Héi chøng thÝch nghi tæng qu¸t"(General Adaptation Syndrome) bao gåm ba giai ®o¹n sau: - Giai ®o¹n ph¶n øng b¸o ®éng (stage of Alarm Reaction) Tr−íc c¶m xóc m¹nh, ®ét ngét - stress ®Æt ra mét sù b¸o ®éng trong n·o, c¬ thÓ biÕn ®æi sinh lý chuÈn bÞ ®èi phã víi hoµn c¶nh míi, chuÈn bÞ ho¹t ®éng phßng vÖ, hÖ thèng thÇn kinh t¨ng c−êng vµ t¨ng chÕ tiÕt c¸c hormon lµm cho c¬ thÓ ë vµo t×nh tr¹ng h−ng phÊn, t¨ng c¶m gi¸c, t¨ng nhÞp tim, t¨ng nhÞp thë, ®ång tö gi·n, d¹ dÇy nh− bÞ th¾t chÆt l¹i, håi hép, v· må h«i, næi gai èc, run ch©n tay, c¨ng th¼ng c¸c c¬... VÒ mÆt ho¸ sinh, giai ®o¹n nµy cã sù t¨ng tiÕt nhãm catecholamine. §¸p øng nµy (®«i khi gäi lµ ®¸p øng ®−¬ng ®Çu hay ®¸p øng trèn tr¸nh) lµ quan träng bëi v× nã gióp cho chóng ta b¶o vÖ c¬ thÓ, chèng l¹i c¸c t×nh huèng ®e do¹ cña stress ë n¬i lµm viÖc hay ë nhµ. Mét khi stress ®−îc lo¹i bá th× c¬ thÓ sÏ trë l¹i b×nh th−êng [95]. C¸c t¸c gi¶ Rainer Reinschied, Olivier Civelli vµ Hans Peter Nothacker cßn ph¸t hiÖn ®−îc r»ng, n·o cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt ra mét lo¹i protein cã thÓ ®iÒu hoµ ph¶n øng cña c¬ thÓ ®èi víi stress gäi lµ Ophanin FQ hay Nociceptin. §ã lµ mét lo¹i protein rÊt nhá cña n·o, ®−îc t×m thÊy ë vïng h¹nh nh©n vµ vïng d−íi ®åi, protein nµy cã t¸c dông gióp cho c¬ thÓ thÝch nghi ®−îc víi stress t¸i diÔn. C¸c t¸c gi¶ còng cho r»ng, Ophanin FQ hay Nociceptin cã t¸c dông chèng l¹i ph¶n øng "®−¬ng ®Çu hay trèn tr¸nh" cña c¬ thÓ ®èi víi stress, ®ã lµ ph¶n øng cã t¸c dông kÝch thÝch tuyÕn yªn vµ tuyÕn th−îng thËn s¶n xuÊt c¸c hormon vµ t¨ng ho¹t ®éng cña vïng n·o ®iÒu khiÓn c¸c ph¶n øng b¸o ®éng vµ vËn ®éng. (Rainer. R.) - Giai ®o¹n ®Ò kh¸ng (Stage of Resistance) Giai ®o¹n nµy xÈy ra sau giai ®o¹n b¸o ®éng. C¸c ®ît ng¾n hoÆc kh«ng th−êng xuyªn cña stress t¹o ra c¸c nguy c¬ nhá. Nh−ng khi t×nh huèng stress kh«ng thÓ gi¶i quyÕt ®−îc, hoÆc do stress t¸c ®éng tr−êng diÔn. C¬ thÓ cè duy tr× tr¹ng th¸i ho¹t ho¸, th«ng qua hÖ thÇn kinh trung −¬ng g©y kÝch thÝch trôc d−íi ®åi-tuyÕn yªn-vá th−îng thËn, gi¶i phãng nhiÒu corticosteroid, t¨ng nång ®é ®−êng 6 trong m¸u ®Ó cung cÊp n¨ng l−îng, t¨ng huyÕt ¸p, tõ ®ã t¸c ®éng lªn toµn bé c¬ thÓ. C¸c biÕn ®æi nµy n»m trong rèi lo¹n cßn bï trõ vµ cã tÝnh chÊt l©u dµi. Giai ®o¹n nµy cã sù tham gia cña toµn bé c¬ thÓ, trong ®ã cã hÖ thÇn kinh trung −¬ng. NÕu stress cßn tiÕp tôc, c¬ thÓ mÊt bï sÏ dÉn ®Õn giai ®o¹n kiÖt søc. - Giai ®o¹n kiÖt søc (Stage of Exhaustion) Do stress qu¸ søc chÞu ®ùng hoÆc cã nhiÒu stress t¸c ®éng tr−êng diÔn lµm cho nh÷ng biÕn ®æi cña c¬ thÓ mÊt kh¶ n¨ng bï trõ, c¬ thÓ trë nªn suy kiÖt vµ mÖt mái, kh¶ n¨ng ®iÒu chØnh vµ tù phßng vÖ bÞ suy yÕu nghiªm träng, kh¶ n¨ng thÝch nghi bÞ rèi lo¹n vµ xuÊt hiÖn nhiÒu tr¹ng th¸i bÖnh lý kh¸c nhau vÒ c¬ thÓ vµ t©m thÇn [95]. Ph¶n øng t©m lý tr−íc stress Tr−íc t¸c ®éng cña stress, nh©n c¸ch kh«ng hoµn toµn bÞ ®éng mµ cã sù nhËn thøc, tiÕp nhËn hay chèng l¹i stress. Ph¶n øng cña nh©n c¸ch tr−íc t¸c ®éng cña stress lµ ph¶n øng mang tÝnh c¸ thÓ. Mçi c¸ thÓ ph¶n øng theo mét c¸ch riªng, phô thuéc vµo nhËn thøc, hiÓu biÕt, c¸ tÝnh, tè bÈm cña mçi ng−êi. Eysenck H. vµ cs. ®−a ra 4 d¹ng ph¶n øng cña nh©n c¸ch tr−íc t¸c ®éng cña stress: - Type A: Khi gÆp stress, c¸ thÓ th−êng bïng næ mét c¸ch giËn gi÷, t¨ng tiÕt ACTH dÉn ®Õn t¨ng tiÕt cortisol vµ adrenaline g©y gi÷ n−íc, t¨ng huyÕt ¸p, x¬ v÷a ®éng m¹ch vµ bÖnh m¹ch vµnh. - Type B: Khi gÆp stress, c¸ thÓ th−êng thÊt väng, c¸c ph¶n øng th−êng lÆn vµo trong, k×m nÐn nh÷ng ph¶n øng c¶m xóc dÉn tíi gi¶m niÔn dÞch, dÔ bÞ nhiÔm trïng, thiªn h−íng bÞ ung th−. -Type C: BiÓu hiÖn ph¶n øng tr−íc stress th−êng lµ lÆng lÏ, buån rÇu. VÒ sinh ho¸ cã gi¶m canxi m¸u, gi¶m c¸c yÕu tè vi l−îng, th−êng l·o ho¸ sím, dÔ bÞ trÇm c¶m. -Type D: Tr−íc t¸c ®éng cña stress, c¸ thÓ th−êng b×nh tÜnh, tù tin, tù kh¼ng ®Þnh m×nh, kh«ng cã biÕn ®æi ®¸ng kÓ, kh¶ n¨ng thÝch nghi cao. 1.1.1.4. Mèi liªn quan gi÷a stress vµ nh©n c¸ch Stress lµ nguyªn nh©n g©y ra nhiÒu rèi lo¹n bÖnh lý. Nh−ng stress cã g©y bÖnh hay kh«ng, cßn phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè: • TÝnh chÊt cña stress: Stress g©y bÖnh th−êng lµ nh÷ng stress m¹nh vµ cÊp diÔn hoÆc kh«ng m¹nh nh−ng lÆp ®i lÆp l¹i nhiÒu lÇn. • Thµnh phÇn g©y bÖnh cña stress lµ ý nghÜa th«ng tin cu¶ stress ®èi víi mçi c¸ thÓ mµ kh«ng ph¶i lµ c−êng ®é cña stress. • §¸p øng thÝch nghi cña c¸ thÓ: nh÷ng stress g©y xung ®ét néi t©m lµm cho c¸ nh©n kh«ng t×m ®−îc lèi tho¸t th−êng dÔ g©y bÖnh. Stress t¸c ®éng vµo mét c¸ nh©n g©y bÖnh nhiÒu h¬n khi t¸c ®éng vµo mét tËp thÓ ®Ó sÎ chia stress. • TÝnh æn ®Þnh cña nh©n c¸ch: nh©n c¸ch thuéc type D , tr−íc t¸c ®éng cña sang chÊn, th−êng khã g©y bÖnh h¬n ë c¸c lo¹i kh¸c, nh©n c¸ch type A dÔ bÞ c¸c bÖnh tim m¹ch [5]. 7 §Ó cã thÓ hiÓu ®−îc stress mét c¸ch dÔ dµng, vµ biÕt hµnh ®éng ®Ó chèng l¹i stress, Miller L.H. vµ Smith A.D. (Mü) nªu ra 6 ®iÒu bÝ mËt xung quanh stress, ®ã lµ: • Stress kh«ng gièng nhau cho mäi ng−êi: Stress kh¸c nhau ®èi víi mçi chóng ta, cã vÊn ®Ò cã thÓ lµ stress ®èi víi ng−êi nµy nh−ng l¹i kh«ng lµ stress ®èi víi ng−êi kh¸c; mçi ng−êi ®¸p øng víi stress theo mét kiÓu riªng cña m×nh. • Stress kh«ng ph¶i lu«n lu«n lµ xÊu ®èi víi chóng ta. NÕu stress lu«n lu«n lµ xÊu th× kh«ng cã stress sÏ gióp chóng ta søc khoÎ vµ h¹nh phóc. ThËt ra kh«ng ph¶i nh− vËy, Stress lµ mét ®iÒu kiÖn ®èi víi con ng−êi còng nh− søc c¨ng ®èi víi d©y ®µn violon. C¨ng qu¸ Ýt th× b¶n nh¹c trë nªn buån ch¸n vµ ¶m ®¹m; c¨ng qu¸ nhiÒu th× b¶n nh¹c inh tai nhøc ãc, hoÆc ®øt d©y. Stress cã thÓ lµ nô h«n cña thÇn chÕt hoÆc lµ gia vÞ cña cuéc sèng. Gi¶i ph¸p ®óng lµ kiÒm chÕ stress. Stress ®−îc kiÒm chÕ sÏ gióp chóng ta h¹nh phóc vµ ph¸t triÓn; stress kh«ng ®−îc kiÒm chÕ sÏ lµm tæn th−¬ng hoÆc thËm chÝ giÕt chóng ta. • Stress cã ë mäi n¬i, nh−ng chóng ta cã thÓ ®èi phã ®−îc víi chóng b»ng c¸ch h·y lËp kÕ ho¹ch cho cuéc sèng cña ta, ®Ó mµ stress kh«ng lÊn ¸t ®−îc ta. §Æt kÕ ho¹ch cã hiÖu qu¶ lµ xÕp ®Æt nh÷ng vÊn ®Ò −u tiªn vµ nh÷ng vÊn ®Ò c«ng viÖc ®¬n gi¶n tr−íc hÕt, gi¶i quyÕt chóng vµ sau ®ã ®i ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò khã kh¨n, phøc t¹p h¬n. Khi stress kh«ng ®−îc kiÒm chÕ, th× khã mµ lùa chän −u tiªn. TÊt c¶ c¸c vÊn ®Ò cña chóng ta d−êng nh− c©n b»ng vµ stress d−êng nh− ë kh¾p mäi n¬i. • Kh«ng tån t¹i nh÷ng kü thuËt gi¶m stress cã hiÖu qu¶ toµn cÇu. Chóng ta ®Òu kh¸c nhau, cuéc sèng cña chóng ta kh¸c nhau, c¸c hoµn c¶nh stress cña chóng ta kh¸c nhau, vµ ph¶n øng cña chóng ta còng kh¸c nhau. • Kh«ng cã triÖu chøng kh«ng cã nghÜa lµ kh«ng cã stress. Sù thËt lµ, c¸c triÖu chøng bÞ che lÊp do c¸c thuèc cã thÓ lµm mÊt ®i c¸c tÝn hiÖu mµ chóng cÇn thiÕt ®Ó lµm gi¶m sù c¨ng th¼ng cña c¸c hÖ thèng sinh lý vµ t©m lý cña chóng ta. • Kh«ng chØ chó träng ®Õn c¸c triÖu chøng nÆng cña stress mµ c¶ triÖu chøng "nhÑ" nh− ®au ®Çu, î chua. C¸c triÖu chøng nhÑ cña stress lµ dÊu hiÖu c¶nh b¸o sím bëi v× khi ®ã cuéc sèng cña chóng ta ®· v−ît khái tÇm tay cña chÝnh m×nh mµ ®iÒu cÇn lµm lµ kiÒm chÕ stress [78]. 1.1.1.5. C¸c rèi lo¹n liªn quan stress Ph¶n øng stress trë thµnh bÖnh lý khi t×nh huèng g©y stress hoÆc bÊt ngê, hoÆc qu¸ d÷ déi, hoÆc ng−îc l¹Þ, quen thuéc nh−ng lÆp l¹i, v−ît qu¸ kh¶ n¨ng ®èi phã cña ®èi t−îng [14]. TiÕp theo giai ®o¹n b¸o ®éng vµ chèng ®ì lµ giai ®o¹n kiÖt søc víi kh¶ n¨ng thÝch nghi bÞ thÊt b¹i vµ xuÊt hiÖn stress bÖnh lý. Trong stress bÖnh lý, c¸c rèi lo¹n t©m thÇn , c¬ thÓ vµ tËp tÝnh xuÊt hiÖn hoÆc cÊp diÔn vµ t¹m thêi hoÆc nhÑ h¬n vµ kÐo dµi. • Stress bÖnh lý cÊp tÝnh C¸c biÓu hiÖn cña lo¹i stress nµy th−êng gÆp trong c¸c t×nh huèng kh«ng l−êng tr−íc, cã tÝnh chÊt d÷ déi, bÞ tÊn c«ng, gÆp th¶m ho¹, hoÆc khi ®èi t−îng biÕt 8 m×nh hoÆc ng−êi th©n bÞ bÖnh nÆng. Tr¹ng th¸i cÊp tÝnh cña stress ®−îc ®Æc tr−ng b»ng sù h−ng phÊn qu¸ møc vÒ mÆt t©m thÇn vµ c¬ thÓ nh− : - T¨ng tr−¬ng lùc c¬ biÓu thÞ râ trªn nÐt mÆt c¨ng th¼ng, cö chØ cøng nh¾c , kÌm theo c¶m gi¸c ®au do c¨ng th¼ng bªn trong. - Rèi lo¹n thÇn kinh thùc vËt lóc nµo còng gÆp nh−: nhÞp tim nhanh,c¬n ®au tr−íc tim, cao huyÕt ¸p, khã thë, ngÊt xØu, chãng mÆt, ra må h«i, nhøc ®Çu, ®au nhiÒu n¬i nhÊt lµ c¸c c¬ b¾p. - Ph¶n øng gi¸c quan qu¸ møc, nhÊt lµ tai cã c¶m gi¸c khã chÞu tr−íc nh÷ng tiÕng ®éng th−êng ngµy. - Khã tËp trung suy nghÜ kÌm theo t− duy bÞ rèi lo¹n do nhí l¹i c¸c t×nh huèng stress, trong khi trÝ nhí vÒ c¸c sù kiÖn vÉn cßn tèt. - Th−êng xuÊt hiÖn tÝnh dÔ c¸u kØnh trªn c¬ së c¶m gi¸c bÊt an cã thÓ ®−a ®Õn nh÷ng rèi lo¹n trong hµnh vi nhÊt lµ tr¹ng th¸i kÝch thÝch nhÑ kÌm theo khã kh¨n trong quan hÖ víi xung quanh. - Mét tr¹ng th¸i lo ©u lan to¶ kÌm theo sî h·i m¬ hå ®«i khi næi lªn hµng ®Çu trong bÖnh c¶nh l©m sµng. - Ph¶n øng stress cÊp nµy kÐo dµi trong vßng tõ vµi phót ®Õn vµi giê råi mê nh¹t ®i. - Mét sè rèi lo¹n xuÊt hiÖn chËm. §èi t−îng cã vÎ nh− chÞu ®ùng vµ chèng ®ì ®−îc víi t×nh huèng sang chÊn. Giai ®o¹n chèng ®ì tiÕp diÔn nh−ng chØ t¹o ra mét c©n b»ng kh«ng bÒn v÷ng, kÐo dµi trong vµi giê hay vµi ngµy. Sau ®ã ®ét nhiªn xuÊt hiÖn mét ph¶n øng stress cÊp xÈy ra chËm, biÓu hiÖn vµ tiÕn triÓn gièng nh− ph¶n øng cÊp chøng tá ®èi t−îng mÊt kh¶ n¨ng chèng ®ì víi t×nh huèng stress, ®èi t−îng bÞ suy sôp vµ mÊt bï mét c¸ch chËm ch¹p [14]. • Stress bÖnh lý kÐo dµi Th−êng gÆp nhÊt trong c¸c t×nh huèng stress quen thuéc, lÆp ®i lÆp l¹i, nh− xung ®ét , bÊt to¹i, phiÒn nhiÔu trong c«ng viÖc, trong ®êi sèng hµng ngµy. Dï cho cã nguån gèc nµo, nh÷ng biÓu hiÖn cña stress kÐo dµi rÊt ®a d¹ng, thay ®æi tuú theo nh©n c¸ch, c¬ thÓ hay tËp tÝnh. C¸c biÓu hiÖn t©m thÇn - Ph¶n øng qu¸ møc víi hoµn c¶nh xung quanh lµ triÖu chøng tréi nhÊt, kÌm theo tÝnh dÔ c¸u, c¶m gi¸c khã chÞu, c¨ng th¼ng t©m lý, mÖt mái trÝ tuÖ, kh«ng thÓ th− gi·n . - Rèi lo¹n giÊc ngñ th−êng ®i ®«i víi chøng khã ngñ, hay thøc giÊc vµ cã c¶m gi¸c kh«ng thÊy håi phôc søc khoÎ sau khi ngñ. Nh÷ng rèi lo¹n nµy, tuú theo hoµn c¶nh, tÝnh chÊt còng nh− møc ®é lÆp l¹i cña t×nh huèng stress, cã thÓ tiÕn triÓn thµnh : - Th−êng xuyªn dÔ c¸u, c¨ng th¼ng, bi quan, tËp trung vµo t×nh huèng stress. - Nh÷ng biÓu hiÖn lo ©u-¸m ¶nh sî, lo ©u dai d¼ng, c¬n lo ©u ë nh÷ng n¬i cã t×nh huèng stress (n¬i lµm viÖc hay gia ®×nh). 9 - C¸c tr¹ng th¸i trÇm c¶m: th−êng liªn quan ®Õn c¸c t×nh huèng stress dai d¼ng, hoµn c¶nh xung ®ét hay bÊt to¹i dÉn ®Õn c¶m gi¸c bÕ t¾c, thiÕu tù tin, h×nh thµnh héi chøng trÇm c¶m. C¸c biÓu hiÖn c¬ thÓ Th−êng gÆp lµ c¸c rèi lo¹n thÇn kinh thùc vËt, c¸c rèi lo¹n nµy th−êng t¨ng lªn khi håi t−ëng c¸c t×nh huèng stress hay khi ph¶i ®−¬ng ®Çu víi c¸c t×nh huèng ®ã. C¸c rèi lo¹n thùc vËt th−êng xuÊt hiÖn cïng víi c¸c rèi lo¹n t©m thÇn vµ th−êng biÓu lé b»ng lêi than phiÒn vÒ c¸c rèi lo¹n chøc n¨ng c¬ thÓ næi bËt. Nh÷ng than phiÒn vÒ: - Tr¹ng th¸i suy nh−îc kÐo dµi , ®©y lµ than phiÒn th−êng gÆp nhÊt. - Chøng run ch©n tay. - Ra må h«i. - Nhøc ®Çu do c¨ng th¼ng. - §au nöa ®Çu kÐo dµi - §au cét sèng dai d¼ng. - §¸nh trèng ngùc, ®au vïng tr−íc tim, t¨ng huyÕt ¸p kh«ng æn ®Þnh mµ tr−íc ®©y gäi lµ “Rèi lo¹n tim t©m c¨n”. - BÖnh ®¹i trµng chøc n¨ng. - §au bµng quang víi n−íc tiÓu trong. Cã thÓ cßn c¸c biÓu hiiÖn c¬ thÓ kh¸c cã liªn quan víi tr¹ng th¸i lo ©u vµ trÇm c¶m. C¸c biÓu hiÖn vÒ tËp tÝnh Trong c¸c t×nh huèng stress xuÊt hiÖn c¸c tËp tÝnh lµ do rèi lo¹n sù thÝch nghi mµ biÓu hiÖn cña nã kh«ng ph¶i lµ triÖu chóng t©m thÇn hay c¬ thÓ th«ng th−êng mµ lµ mét rèi lo¹n hµnh vi. §ã lµ sù thay ®æi tÝnh c¸ch, c¸c rèi lo¹n hµnh vi hoÆc lµ rót lui, nÐ tr¸nh c¸c quan hÖ x· héi hoÆc lµ tÝnh dÔ c¸u g¾t, tÝnh dÔ xung ®éng, mÊt kiÒm chÕ dÉn ®Õn khã giao tiÕp trong m«i tr−êng lµm viÖc hay gia ®×nh. C¸c rèi lo¹n nµy lóc ®Çu chØ g©y khã chÞu, vÒ sau ph¸t triÓn g©y trë ng¹i cho nghÒ nghiÖp. C¸c rèi lo¹n hµnh vi nµy dÉn ®Õn l¹m dông r−îu, sö dông hoÆc nghiÖn thuèc l¸ còng nh− c¸c chÊt g©y nghiÖn kh¸c. Sö dông r−îu vµ c¸c chÊt g©y nghiÖn lóc ®Çu lµm gi¶m lo ©u vµ trÇm c¶m nh−ng vÒ sau b¶n th©n chóng l¹i lµ c¸c chÊt g©y lo ©u vµ ®èi t−îng b¾t buéc ph¶i t¨ng l−îng sö dông vµ do ®ã ¶nh h−ëng tai h¹i ®Õn mèi quan hÖ x· héi [14]. • C¸c rèi lo¹n t©m thÇn liªn quan stress th−êng gÆp trong nghiªn cøu Theo ICD-10 (1992), nguyªn nh©n cña c¸c rèi lo¹n nµy lµ sù tæng hoµ cña c¸c yÕu tè: c¸c t¸c nh©n g©y stress, c¸c ph¶n øng ®Æc biÖt cña nh©n c¸ch, søc ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ. C¸c rèi lo¹n liªn quan stress chñ yÕu ®−îc xÕp ë ch−¬ng F4, mét sè ë ch−¬ng F5; trÇm c¶m ®−îc xÕp ë F 3. Trong nghiªn cøu l©m sµng cña chóng t«i, c¸c rèi lo¹n t©m thÇn liªn quan ®Õn stress nghÒ nghiÖp th−êng ë c¸c nhãm t−¬ng øng trong ICD-10 sau: 10