Tài liệu Báo cáo tổng kết đề tài độc lập cấp nhà nước nghiên cứu quy trình chiết tách ent-kauran ditecpenoit có tác dụng chống ung thư và chống viêm từ cây khổ sâm bắc bộ

®¹i häc quèc gia hµ néi tr−êng ®¹i häc khoa häc tù nhiªn B¸o c¸o tæng kÕt ®Ò tµi ®éc lËp cÊp nhµ n−íc Nghiªn cøu quy tr×nh chiÕt t¸ch ent-kauran ditecpenoit cã t¸c dông chèng ung th− vµ chèng viªm tõ c©y khæ s©m b¾c bé M· sè §T§L-2005/05 Chñ nhiÖm ®Ò tµi: gs, tskh. phan tèng s¬n 6761 24/3/2008 hµ néi - 2007 Lêi më ®Çu C©y khæ s©m B¾c Bé (Croton tonkinensis Gagnep., Euphorbiaceae) mäc hoang vµ ®−îc trång kh¾p n¬i ë c¸c tØnh phÝa B¾c n−íc ta. C©y dÔ trång vµ sau mét thêi gian ng¾n ®· cã thÓ thu h¸i lÊy nguyªn liÖu. C©y khæ s©m B¾c Bé ®−îc dïng phæ biÕn trong y häc d©n gian cña ViÖt Nam. L¸ c©y khæ s©m B¾c Bé dïng ch÷a ung nhät, lë loÐt, viªm mòi, ®au bông, tiªu hãa kÐm, lþ, vµ viªm loÐt d¹ dµy - t¸ trµng. KÕt qu¶ cña c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu gÇn ®©y ®· ph¸t hiÖn sù cã mÆt cña nhiÒu ent-kauran ditecpenoit trong c©y khæ s©m B¾c Bé, trong sè ®ã cã nhiÒu hîp chÊt míi vµ cã nh÷ng ho¹t tÝnh sinh häc rÊt ®¸ng quan t©m, nh− ho¹t tÝnh ®éc h¹i tÕ bµo ung th−, t¸c dông øc chÕ sù ho¹t hãa nh©n tè phiªn m· NF-кB, t¸c dông øc chÕ enzym nitric oxide synthase (iNOS). Ho¹t chÊt entkauran ditecpenoit chñ yÕu cña l¸ c©y khæ s©m B¾c Bé lµ ent-7β-hydroxy-15oxokaur-16-en-18-yl axetat (1). §Ò tµi nghiªn cøu Khoa häc vµ Ph¸t triÓn C«ng nghÖ ®éc lËp cÊp Nhµ n−íc “Nghiªn cøu quy tr×nh chiÕt t¸ch ent-kauran ditecpenoit cã t¸c dông chèng ung th− vµ chèng viªm tõ c©y khæ s©m B¾c Bé (Croton tonkinensis Gagnep., Euphorbiaceae)”, M· sè: §T§L-2005/05, cã c¸c môc tiªu: - X©y dùng quy tr×nh chiÕt t¸ch ent-kauran ditecpenoit cã t¸c dông chèng ung th− vµ chèng viªm tõ c©y khæ s©m B¾c Bé; - Thö ®é an toµn cña ho¹t chÊt chiÕt t¸ch ®−îc; - Chøng minh t¸c dông chèng ung th− vµ chèng viªm thùc nghiÖm cña ho¹t chÊt chiÕt t¸ch ®−îc. C¸c néi dung nghiªn cøu ®−îc x¸c ®Þnh cho §Ò tµi §T§L-2005/05 lµ: 1. X©y dùng quy tr×nh æn ®Þnh chiÕt t¸ch ent-kauran ditecpenoit cã t¸c dông chèng ung th− vµ chèng viªm ë quy m« Phßng thÝ nghiÖm; 2. Ph©n lËp ho¹t chÊt 1 vµ ChÕ phÈm CT-2005 giµu ho¹t chÊt 1 cã t¸c dông diÖt tÕ bµo ung th− dïng lµm chuÈn ®èi chøng trong kiÓm nghiÖm; 3. Thö ®é an toµn cña ChÕ phÈm CT-2005; 4. Kh¶o s¸t ho¹t tÝnh kh¸ng u trùc tiÕp cña ChÕ phÈm CT-2005 trªn mét sè dßng tÕ bµo ung th− ng−êi nu«i cÊy in vitro; 5. Nghiªn cøu t¸c dông cña ChÕ phÈm CT-2005 ®Õn h¹n chÕ sù ph¸t triÓn ung th− sarcoma 180 trªn ®éng vËt thùc nghiÖm; 6. Nghiªn cøu t¸c dông chèng viªm cña ChÕ phÈm CT-2005 ë sóc vËt thùc nghiÖm. Ch−¬ng 1 2 TæNG QUAN 1.1 C¸c hîp chÊt thiªn nhiªn tõ thùc vËt trong liÖu ph¸p chèng bÖnh ung th− vµ chèng viªm Theo thèng kª, bÖnh ung th− hiÖn lµ nguyªn nh©n chÝnh thø hai g©y tö vong ë c¸c n−íc ph¸t triÓn. ë Mü mçi n¨m cã kho¶ng 500.000 ng−êi chÕt do ung th− [1]. ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn bÖnh ung th− còng ®ang trë thµnh phæ biÕn. Theo ®¸nh gi¸ cña DiÔn ®µn Y tÕ ch©u ¸ ®−îc tæ chøc t¹i Singapore trung tuÇn th¸ng 4 n¨m 2007 th× ë ch©u lôc nµy c¨n bÖnh ung th− t¨ng vät trong Ýt n¨m gÇn ®©y; riªng n¨m 2002, 3,5 triÖu ca ung th− ®· ®−îc ph¸t hiÖn t¹i c¸c n−íc ch©u ¸ [2]. Theo −íc tÝnh cña C¬ quan nghiªn cøu ung th− quèc tÕ th× ë ViÖt Nam n¨m 1990 cã 52.700 ca ung th− míi vµ 37.000 ng−êi chÕt do c¨n bÖnh nµy [3]. §· cã nhiÒu tiÕn bé trong viÖc chÈn ®o¸n sím vµ ®iÒu trÞ ung th−. Vµo ®Çu thÕ kû hai m−¬i, Ýt bÖnh nh©n ung th− sèng sãt ®−îc. Vµo nh÷ng n¨m 1930 d−íi mét trong n¨m bÖnh nh©n ung th− cßn sèng n¨m n¨m sau khi chÈn ®o¸n ra bÖnh. Vµo nh÷ng n¨m 1940, con sè nµy ®· ®¹t mét trong bèn, vµo nh÷ng n¨m 1960 mét trong ba, vµ vµo kho¶ng 1990 lµ gÇn 50% [1]. MÆc dÇu ®· cã nhiÒu liÖu ph¸p míi ®−îc ph¸t triÓn, phÉu thuËt, bøc x¹ liÖu ph¸p (x¹ trÞ) vµ hãa liÖu ph¸p ®−îc dïng riªng biÖt hoÆc trong sù phèi hîp vÉn lµ c¸c ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ ung th− cã hiÖu qu¶ [1]. C¸c bÖnh viªm vµ tù miÔn, bao gåm c¶ viªm khíp d¹ng thÊp, c¸c bÖnh viªm ruét, ®a x¬ cøng, bÖnh v¶y nÕn vµ suyÔn, ®ang ®Æt ra cho c¸c nhµ nghiªn cøu ph¸t triÓn thuèc ch÷a bÖnh nh÷ng th¸ch thøc to lín. Nh÷ng bÖnh nµy hiÖn ®−îc ®iÒu trÞ b»ng c¸c thuèc chèng viªm non-steroid (NSAIDs), c¸c corticosteroit vµ methotrexat, c¸c thuèc nµy cã t¸c dông h¹n chÕ vµ/hoÆc kh«ng ®ñ an toµn [4]. Mét cuéc ch¹y ®ua ®ang diÔn ra nh»m t¹o ra c¸c thÕ hÖ míi c¸c 3 thuèc chèng viªm cã hiÖu qu¶ cao, an toµn vµ ®em l¹i nhiÒu lîi nhuËn, vµ bæ sung hoÆc thay thÕ c¸c liÖu ph¸p hiÖn ®−îc ¸p dông. C¸c hîp chÊt thiªn nhiªn lu«n cã vai trß chÝnh trong viÖc ph¸t hiÖn vµ ph¸t triÓn c¸c d−îc phÈm míi [5-11]. Gi¸ trÞ cña nhiÒu hîp chÊt thiªn nhiªn cã ho¹t tÝnh sinh häc kh«ng chØ ë c«ng dông trùc tiÕp cña chóng lµm thuèc ch÷a bÖnh, mµ cßn v× chóng cã thÓ dïng lµm c¸c nguyªn mÉu hoÆc c¸c cÊu tróc dÉn ®−êng cho sù ph¸t hiÖn vµ ph¸t triÓn c¸c d−îc phÈm míi. Thùc vËt bËc cao lu«n lµ mét träng t©m ®Æc biÖt quan träng trong nghiªn cøu c¸c hîp chÊt thiªn nhiªn cã ho¹t tÝnh sinh häc do sù ®a d¹ng sinh häc - vµ v× thÕ sù ®a d¹ng ho¸ häc - cña chóng. Còng nh− trong lÜnh vùc thuèc chèng HIV, nhiÒu thuèc chèng bÖnh ung th− hiÖn ®ang ®−îc sö dông trong liÖu ph¸p hãa häc hoÆc ®−îc thu nhËn mét c¸ch trùc tiÕp tõ c¸c s¶n phÈm thiªn nhiªn hoÆc lµ c¸c chÊt ®−îc tæng hîp dùa trªn c¸c mÉu hîp chÊt thiªn nhiªn [1, 7, 8, 12-19]. C¸c t¸c nh©n chèng ung th− b¾t nguån tõ thiªn nhiªn (thùc vËt, vi sinh vËt, sinh vËt biÓn) còng ®ang cho ta c¬ héi to lín ®Ó ®¸nh gi¸ kh«ng nh÷ng c¸c líp hîp chÊt hãa häc chèng ung th− hoµn toµn míi, mµ l¹i cßn c¸c c¬ chÕ t¸c dông míi. NhiÒu hîp chÊt cã nguån gèc thùc vËt hiÖn ®ang ®−îc sö dông cã hiÖu qu¶ trong ®iÒu trÞ ung th−. Mét trong c¸c thÝ dô ®¸ng kÓ nhÊt lµ nhãm c¸c Vinca ancaloit ®−îc ph©n lËp tõ c©y dõa c¹n (Catharanthus roseus). Trong sè bèn ancaloit cña c©y dõa c¹n thÓ hiÖn ho¹t tÝnh chèng bÖnh b¹ch cÇu trªn chuét chØ cã vincristin vµ vinblastin ®−îc sö dông ®Ó ®iÒu trÞ ung th− trªn ng−êi. C¸c hîp chÊt nµy ®· chøng tá cã hiÖu qu¶ trong ®iÒu trÞ c¸c bÖnh b¹ch cÇu, c¸c u b¹ch huyÕt, vµ mét sè carcinoma. C¸c Vinca ancaloit ph¸ vì c©n b»ng tubulin/microtubule, do liªn kÕt víi c¸c Vinca ancaloit mµ c¸c dime tubulin kh«ng thÓ tËp hîp ®Ó t¹o OH thµnh c¸c microtubule. N N H N 4 H H3COOC H3CO OCOCH3 N R HO COOCH3 Vincristin: R = CHO Vinblastin: R = CH3 Mét thÝ dô kh¸c vÒ mét t¸c nh©n cã ho¹t tÝnh cao cã nguån gèc thùc vËt lµ etoposide (VP-16), chÊt nµy ®· ®−a l¹i tû lÖ ch÷a khái cao trong ®iÒu trÞ ung th− tinh hoµn khi dïng phèi hîp víi bleomycin (còng lµ mét s¶n phÈm thiªn nhiªn) vµ cisplatin; etoposide còng cã ho¹t tÝnh ®¸ng kÓ chèng l¹i carcinoma phæi tÕ bµo nhá. Etoposide lµ mét dÉn xuÊt b¸n tæng hîp cña podophyllotoxin, mét chÊt øc chÕ gi¸n ph©n do liªn kÕt thuËn nghÞch víi tubulin vµ øc chÕ viÖc l¾p r¸p microtubule. Podophyllotoxin lµ mét thµnh phÇn cña c©y Podophyllum pelatum, P. emodi, vµ P. pleianthum. Etoposide øc chÕ enzym hÕt søc quan träng DNA topoisomerase II vµ, sau ®ã, lµm t¨ng sù ph©n c¾t DNA. H H 3C OH O O HO O O HO O O O O O O O H3CO OCH3 OCH3 Podophyllotoxin O H3CO OCH3 OH Etoposide (VP-16) ChÊt ancaloit tù nhiªn camptothecin ®−îc ph©n lËp tõ c©y Camptotheca acuminata cña Trung Quèc lµ mét hîp chÊt kh¸c ®· ®−îc liªn tôc biÕn c¶i cÊu tróc nh»m ph¸t triÓn c¸c t¸c nh©n h÷u Ých h¬n cho liÖu ph¸p hãa häc. Camptothecin ®−îc dïng ®iÒu trÞ c¸c bÖnh ung th− d¹ dµy, trùc trµng, ruét kÕt, 5 vµ bµng quang, tuy nhiªn nã khã kiÕm ®−îc tõ thiªn nhiªn vµ kÐm tan trong n−íc. C¸c chÊt thiªn nhiªn camptothecin vµ 10-hydroxy-camptothecin còng nh− c¸c dÉn xuÊt tæng hîp cña camptothecin (9-aminocamptothecin, topotecan, vµ irinotecan (CPT-11)) lµ c¸c t¸c nh©n chèng khèi u m¹nh vµ øc chÕ DNA topoisomerase I. C¸c hîp chÊt topotecan vµ irinotecan ®Òu lµ c¸c muèi amin-hydroclorua; topotecan tan trong n−íc nhiÒu gÊp 100 lÇn so víi camptothecin vµ ®−îc dïng ®Ó ch÷a ung th− buång trøng t¸i ph¸t; vµ irinotecan chuyÓn hãa thµnh chÊt phenolic cã t¸c dông øc chÕ topoisomerase I in vivo m¹nh h¬n, thËm chÝ gÊp 200-1.000 lÇn. Irinotecan còng thÓ hiÖn ho¹t tÝnh chèng khèi u m¹nh ®èi víi ung th− buång trøng. C¶ topotecan lÉn irinotecan ®Òu cã t¸c dông m¹nh chèng ung th− ruét kÕt-th¼ng. R2 R1 O N N O HO O Camptothecin: R1 = R2 = H 10-Hydroxycamptothecin: R1 = OH; R2 = H 9-Aminocamptothecin: R1 = H; R2 = NH2 6 . HCl CH2N(CH3)2HCl HO N O N N N O O O N N O O HO HO O Topotecan O Irinotecan C¸c taxoit taxol® (paclitaxel), lóc ®Çu ®−îc ph©n lËp tõ vá c©y th«ng ®á T©y Th¸i b×nh d−¬ng (Taxus brevifolia), vµ taxotere® (docetaxel), mét chÊt t−¬ng tù ®−îc b¸n tæng hîp tõ 10-deacetyl-baccatin III nhËn ®−îc tõ l¸ c©y Taxus baccata thÓ hiÖn ho¹t tÝnh m¹nh trªn l©m sµng ®èi víi ung th− vó vµ ung th− buång trøng. Paclitaxel cã mét ph−¬ng thøc t¸c dông ®éc ®¸o, nã øc chÕ gi¸n ph©n b»ng c¸ch ®Èy m¹nh sù l¾p r¸p c¸c microtubule. Nh− vËy c¸c Vinca ancaloit vµ c¸c taxoit cã thÓ ®−îc coi nh− lµ c¸c thuèc t¸c dông trªn cïng mét ®Ých, tøc lµ bé m¸y gi¸n ph©n, nh−ng cã c¸c c¬ chÕ t¸c dông kh¸c nhau vµ bæ sung nhau: c¸c Vinca ancaloit øc chÕ sù polyme hãa tubulin thµnh c¸c microtubule, trong khi c¸c taxoit øc chÕ ph¶n øng ng−îc l¹i, ®ã lµ sù depolyme hãa c¸c microtubule thµnh tubulin hßa tan. Hai hä thuèc chèng gi¸n ph©n nµy cã c¸c tÝnh chÊt l©m sµng rÊt cã gi¸ trÞ vµ kh¸c nhau. 7 R1O O R2 O H O OH CH3 CH3 CH3 OH HO H H OCOC6H5 O OCOCH3 Taxol: R1 = COCH3, R2 = HNCOC6H5 Taxotere: R1 = H, R2 = HNCOOC(CH3)3 H3COCO O H3C CH3 CH3 OH HO CH3 HO H H OCOC6H5 O OCOCH3 10-Deacetyl-baccatin III Flavopiridol lµ mét trong c¸c t¸c nh©n b¾t nguån tõ thùc vËt lý thó nhÊt hiÖn ®ang trong b−íc ph¸t triÓn, nã lµ chÊt øc chÕ kinase phô thuéc cyclin ®Çu tiªn ®i vµo nghiªn cøu l©m sµng. Flavopiridol lµ mét flavon tæng hîp cã nguån gèc tõ chÊt ancaloit thùc vËt rohitukine, ancaloit nµy ®Çu tiªn ®−îc ph©n lËp tõ l¸ vµ th©n c©y Amoora rohituka vµ sau nµy tõ c©y Dysoxylum binectariferum. C¬ chÕ t¸c dông cña flavopiridol bao hµm viÖc c¶n trë sù photphoryl hãa c¸c kinase phô thuéc cyclin, ng¨n trë sù ho¹t hãa chóng vµ ng¨n c¶n sù tiÕn triÓn cña chu tr×nh tÕ bµo ë giai ®o¹n khèi u 1 (G1) hoÆc 2 (G2). C¸c cuéc thö l©m sµng giai ®o¹n I ®· ®¹t ®−îc c¸c tû lÖ ®¸p øng ®¸ng khÝch lÖ ®èi víi nhiÒu lo¹i u ¸c tÝnh r¾n vµ u huyÕt ¸c tÝnh. C¸c kÕt qu¶ ®ã ®· dÉn ®Õn sù b¾t ®Çu c¸c cuéc thö l©m sµng giai ®o¹n II víi c¸c bÖnh nh©n m¾c c¸c bÖnh carcinoma ruét kÕt- 8 th¼ng, tuyÕn tiÒn liÖt, tÕ bµo thËn vµ phæi tÕ bµo kh«ng nhá, còng nh− u lymph« kh«ng Hodgkin vµ bÖnh b¹ch cÇu lymph« m¹n tÝnh. OH O O HO O C HO O CH3 OH CH3 Rohitukine (absolute configuration) O O S C CH3 N CH3 O CH3 HO CH3 O S R H N O Homoharringtonine Mét sè t¸c nh©n cã nguån gèc thùc vËt kh¸c hiÖn còng ®ang ®−îc nghiªn cøu. ThÝ dô, homoharringtonine, mét ancaloit ®−îc ph©n lËp tõ c©y Cephalotaxus harringtonia cña Trung Quèc, thÓ hiÖn tÝnh hiÖu qu¶ chèng nhiÒu bÖnh b¹ch cÇu kh¸c nhau. C¬ chÕ t¸c dông chñ yÕu cña homoharringtonine lµ øc chÕ sù tæng hîp protein, ng¨n c¶n sù tiÕn triÓn cña chu tr×nh tÕ bµo. 4-Ipomeanol lµ mét dÉn xuÊt furan ®éc ®èi víi phæi ®−îc ph©n lËp tõ cñ khoai lang (Ipomoeca batatas) bÞ nÊm Fusarium solani hoÆc Ceratocystis fimbriata lµm h− h¹i vµ ®ang ®−îc ®¸nh gi¸ trªn l©m sµng vÒ t¸c dông chèng ung th− ®Æc hiÖu ®èi víi bÖnh ung th− phæi. Hîp chÊt nµy chuyÓn hãa thµnh c¸c s¶n phÈm chuyÓn hãa liªn kÕt víi DNA nhê sù ho¹t hãa chuyÓn hãa bëi c¸c enzym cytochrome P450 cã mÆt trong c¸c tÕ bµo phæi. β-Lapachone ((tõ gç lâi cña c©y tÕch, Tectona grandis) lµ mét chÊt øc chÕ DNA topoisomerase I g©y ra sù chËm trÔ cña chu tr×nh tÕ bµo ë giai ®o¹n G1 hoÆc S (tæng hîp) tr−íc khi g©y ra sù chÕt cña tÕ bµo do ch−¬ng tr×nh hãa hoÆc do ho¹i tö trong nhiÒu lo¹i tÕ bµo carcinoma ë ng−êi, bao gåm buång trøng, ruét kÕt, phæi, tuyÕn tiÒn liÖt vµ vó. Mét t¸c nh©n míi n÷a còng ®ang ®−îc thö l©m sµng lµ combretastatin A4 phosphate (CA4-P). Combretastatin A4 lµ mét hîp chÊt thiªn nhiªn ®−îc ph©n 9 lËp tõ c©y Combretum caffrum cña Nam Phi. ChÊt nµy lµ mét dÉn xuÊt cisstilben liªn kÕt ®−îc vµo cïng mét vÞ trÝ liªn kÕt cña tubulin nh− colchicine, colchicine lµ mét chÊt øc chÕ sù trïng hîp tubulin ®· ®−îc biÕt ®Õn. C¸c nghiªn cøu réng r·i trªn c¸c khèi u ®−îc cÊy d−íi da vµ ë ®óng vÞ trÝ ë chuét cßn cho thÊy combretastatin A4 cã thÓ ng¾t sù cung cÊp m¸u cho c¸c khèi u, lµm “chÕt ®ãi” khèi u ®ang ph¸t triÓn, mµ vÉn duy tr× dßng m¸u ch¶y b×nh th−êng ë c¸c m« b×nh th−êng ë bªn c¹nh. O H3CO O O H3CO O OCH3 P O CH3 ONa ONa O OCH3 HO Ipomeanol CH3 O β-Lapachone Combretastatin A4-phosphate (CA4-P) §ang ®−îc thö l©m sµng cßn cã mét sè ho¹t chÊt kh¸c ®−îc ph©n lËp tõ c¸c loµi c©y mäc ë Trung Quèc, nh− lycobetaine, mét phenanthridinium ancaloit bËc bèn ®−îc ph©n lËp tõ mét sè loµi c©y thuéc hä Amaryllidaceae, thÝ dô tõ Lycoris radiata, ®−îc xem lµ cã t¸c dông ®iÒu trÞ ung th− cæ, buång trøng vµ d¹ dµy; vµ indirubin lµ mét thµnh phÇn phô cã cÊu tróc bisindol víi mét liªn kÕt 3,2′ trong c©y Indigo naturalis, idirubin thÓ hiÖn hiÖu qu¶ ®iÒu trÞ cao trªn l©m sµng ë c¸c bÖnh nh©n bÞ bÖnh b¹ch cÇu tñy bµo m¹n tÝnh. O O O N N O N + Lycobetain H H O Indirubin 10 Liªn quan ®Õn t¸c dông chèng vµ dù phßng ung th− còng nh− t¸c dông chèng viªm, gÇn ®©y ng−êi ta quan t©m nhiÒu ®Õn nhãm c¸c ent-kauran ditecpenoit (thuéc ph©n líp ditecpen, C20; víi cÊu tróc lËp thÓ ent so víi cÊu tróc gèc kauran) [20-33, vµ 15]. C¸c ent-kauran ditecpenoit ®−îc t×m thÊy ë nhiÒu loµi c©y thuèc ®−îc dïng ®iÒu trÞ chèng viªm vµ khèi u trong y häc d©n gian cña nhiÒu n−íc ch©u ¸, nh− tõ chi Isodon (cßn gäi lµ Rabdosia). NhiÒu ent-kauran ditecpenoit thÓ hiÖn ho¹t tÝnh ®éc h¹i tÕ bµo ®èi víi nhiÒu dßng tÕ bµo ung th− ng−êi [21-27], øc chÕ sù t¹o m¹ch [28], øc chÕ sù ho¹t hãa nh©n tè phiªn m· NF-кB [29]; vµ nhiÒu ho¹t tÝnh kh¸c nh− kh¸ng vi sinh vËt, chèng sèt rÐt, chèng sù kÕt tô tiÓu cÇu, chèng co th¾t [30-33]. §Æc biÖt tõ c©y Rabdosia rubescens (Hemsl.) Hara cña Trung Quèc ng−êi ta ®· ph©n lËp ®−îc c¸c ent-kauran ditecpenoit oridinin vµ ponicidin, c¸c ditecpenoit nµy ®· ®−îc ph¸t hiÖn lµ c¸c ho¹t chÊt ®éc h¹i tÕ bµo chñ yÕu cña c¸c loµi Rabdosia [15]; chóng còng thÓ hiÖn ho¹t tÝnh chèng t¹o m¹ch m¹nh [28]. Oridonin thÓ hiÖn t¸c dông ®éc h¹i tÕ bµo ®èi víi carcinoma cæ tr−íng Ehrlich vµ bÖnh b¹ch cÇu L1210 ë chuét sau khi tiªm trong mµng bông (i.p.) C¸c tû lÖ g©y chÕt tÕ bµo cña oridonin (15 mg/kg i.p.) ë ngµy 5 vµ ngµy 8 ë c¸c tÕ bµo L1210 lÇn l−ît lµ 73% vµ 39%. OH OH H O CH2 CH2 OH O O O O OH OH H3C H CH3 OH Oridonin H3C H CH3 OH Ponicidin Trong thö l©m sµng, 115 bÖnh nh©n bÞ bÖnh carcinoma thùc qu¶n kh«ng phÉu thuËt ®−îc ®· ®−îc ®iÒu trÞ b»ng liÖu ph¸p hãa häc ®¬n thuÇn (nhãm A) hoÆc b»ng liÖu ph¸p hãa häc céng R. rubescens (nhãm B). ë nhãm A, 10 11 trong sè 31 bÖnh nh©n (32,3%) ®−îc ®iÒu trÞ b»ng liÖu ph¸p hãa häc ®¬n thuÇn ®· ®¸p øng sù ®iÒu trÞ, gåm 2 ®¸p øng bé phËn (sù tho¸i triÓn cña khèi u lín h¬n 50%) vµ 8 ®¸p øng tèi thiÓu. ë nhãm B, 59 trong sè 84 bÖnh nh©n (70,2%) ®· ®¸p øng sù ®iÒu trÞ, gåm 10 ®¸p øng hoµn toµn (khèi u tho¸i triÓn 100%), 16 ®¸p øng bé phËn vµ 33 ®¸p øng tèi thiÓu. Tû lÖ sèng sãt mét n¨m cña nhãm A lµ 13,6%, cña nhãm B lµ 41,3%. Trong mét cuéc thö l©m sµng kh¸c, 650 bÖnh nh©n m¾c bÖnh carcinoma thùc qu¶n ë møc võa vµ møc nÆng ®· ®−îc ®iÒu trÞ b»ng sù phèi hîp liÖu ph¸p hãa häc vµ R. rubescens hoÆc R. rubescens céng c¸c thuèc cæ truyÒn kh¸c nhau cña Trung Quèc ®· ®−îc cÊp b»ng s¸ng chÕ. Bèn m−¬i bÖnh nh©n ®· sèng sãt trªn 5 n¨m (tû lÖ sèng sãt trªn 5 n¨m lµ 6,15%); 32 trªn 6 n¨m; 23 trªn 10 n¨m, vµ 5 trªn 15 n¨m. Còng ®· cã th«ng b¸o lµ oridonin vµ ponicidin ®· ®−îc thö l©m sµng víi bÖnh nh©n ung th− thùc qu¶n [15]. Thuèc chèng viªm vµ gi¶m ®au cã nguån gèc thùc vËt ®−îc biÕt ®Õn nhiÒu vµ sö dông réng r·i nhÊt lµ aspirin [13], chÊt nµy ®−îc coi lµ nguyªn mÉu cña c¸c t¸c nh©n gi¶m ®au vµ chèng viªm nhÑ. C¸c thuèc chèng viªm non-steroid vÉn ®−îc ®¸nh gi¸ so s¸nh víi aspirin. Nh÷ng cè g¾ng nh»m biÕn c¶i hãa häc ph©n tö aspirin ®· dÉn ®Õn sù tæng hîp vµ ®¸nh gi¸ ho¹t tÝnh chèng viªm cña hµng tr¨m chÊt míi. MÆt kh¸c viÖc t×m kiÕm c¸c thuèc chèng viªm míi tõ thùc vËt vÉn ®ang ®−îc tiÕp tôc. Trong mét bµi tæng quan míi ®©y, S. Darshan vµ Doreswamy [34] ®· nªu c¸c b»ng s¸ng chÕ ®−îc b¶o vÖ cña c¸c thuèc chèng viªm th¶o méc cã nguån gèc tõ 38 loµi c©y. C¸c t¸c gi¶ nµy ®· nªu bËt vai trß cña c¸c thµnh phÇn trong c©y, nh− polysaccarit, tecpenoit, curcuminoit, ancaloit,…, ®èi víi t¸c dông lµm gi¶m c¸c bÖnh viªm bao gåm viªm khíp, bÖnh thÊp, viªm nang b·,… Mét vÊn ®Ò ®ang thu hót sù quan t©m ®Æc biÖt cña c¸c nhµ nghiªn cøu ph¸t triÓn thuèc lµ t×m kiÕm c¸c chÊt thiªn nhiªn cã t¸c dông øc chÕ nh©n tè phiªn m· NF-кB ®Ó ph¸t triÓn lµm thuèc chèng viªm. 12 1.2 Nh©n tè phiªn m· NF-кB vµ bÖnh ung th− vµ viªm 1.2.1 Vµi nÐt vÒ nh©n tè phiªn m· NF-кB vµ bÖnh ë ng−êi Khëi ®Çu víi sù ph¸t hiÖn ra nã bëi Sen vµ Baltimore vµo n¨m 1986 vµ liªn tôc cho ®Õn ngµy nay nh©n tè phiªn m· NF-кB ®· thu hót sù quan t©m réng r·i c¨n cø vµo sù ®iÒu chØnh kh¸c th−êng cña nã, sù ®a d¹ng cña c¸c t¸c nh©n kÝch thÝch lµm cho nã ho¹t ®éng, c¸c gen vµ ®¸p øng sinh häc kh¸c nhau mµ nã ®iÒu chØnh, vµ sù dÝnh lÝu hiÓn nhiªn cña nã tíi nhiÒu thø bÖnh kh¸c nhau ë ng−êi [35-37]. Nh©n tè phiªn m· NF-кB ®iÒu chØnh nhiÒu qu¸ tr×nh sinh lý quan träng, bao gåm c¸c qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, c¸c ®¸p øng viªm vµ miÔn dÞch, sù t¨ng tr−ëng cña tÕ bµo, ung th−, sù chÕt ®−îc ch−¬ng tr×nh hãa cña tÕ bµo (apoptosis), vµ sù biÓu hiÖn cña mét vµi gen virót. Bëi vËy NF-кB còng lµ ®Ých cña nhiÒu thuèc chèng ung th− vµ chèng viªm. C¸c nh©n tè phiªn m· NF-кB lµ mét trong c¸c nhãm protein ®iÒu chØnh gen thuéc nh©n chuÈn ®−îc nghiªn cøu nhiÒu nhÊt. ë c¸c ®éng vËt cã x−¬ng sèng, NF-кB ®ang ho¹t ®éng cã thÓ lµ bÊt cø dime nµo trong sè nhiÒu homovµ heterodime ®−îc t¹o thµnh bëi c¸c tiÓu ®¬n vÞ p50, p52, RelA (p65), RelB vµ c-Rel. Trong c¸c ®iÒu kiÖn c¬ b¶n, NF-кB ®−îc gi÷ ë trong chÊt tÕ bµo, trong mét tr¹ng th¸i kh«ng ho¹t ®éng, bëi mét protein ®Ó kiÒm chÕ cã liªn quan ®−îc gäi lµ chÊt øc chÕ (I)кB (Inhibitor of кB; quan träng nhÊt trong sè c¸c Inhibitor of кB cã thÓ lµ c¸c protein IкBα, IкBβ, vµ IкBε). IкB ch¾n c¶n c¸c chuçi di chuyÓn vµo nh©n cña NF-кB vµ gi÷ NF-кB ë trong chÊt tÕ bµo. Mét trong nh÷ng c¬ chÕ phæ biÕn nhÊt dÉn ®Õn sù ho¹t hãa NF-кB ®ßi hái sù photphoryl hãa nhanh IкB (cô thÓ lµ ë serine-32 vµ -36 cña IкBα) ®Ó ®¸p l¹i c¸c t¸c nh©n kÝch thÝch kh¸c nhau, thÝ dô c¸c t¸c nh©n kÝch thÝch g©y viªm (xem Môc 1.2.3). IкB ®−îc photphoryl hãa lan táa réng nhanh chãng, vµ råi IкB ®−îc lan táa réng lµ ®Ých cho sù tho¸i biÕn mau lÑ bëi 26S proteasome. 13 Sù tho¸i biÕn IкB gì bá sù ch¾n c¶n c¸c chuçi di chuyÓn vµo nh©n cña NFкB, v× vËy ®Ó cho NF-кB ®i vµo nh©n ®Ó ®iÒu khiÓn sù phiªn m· c¸c gen môc tiªu. C¸c c¬ chÕ lµm mÊt ho¹t tÝnh cña NF-кB sau khi cã ®· ®−îc ho¹t hãa bëi mét sù kÝch thÝch g©y viªm ch¼ng h¹n, nh− vËy phôc vô nh− c¸c “c¸i h·m” ph©n tö ®èi víi sù ho¹t hãa NF-кB ®ang tiÕn triÓn, ®· ®−îc m« t¶ t−¬ng ®èi râ. Mét trong c¸c c¬ chÕ lµm mÊt ho¹t tÝnh cña NF-кB ®−îc biÕt râ nhÊt cã sù tham gia cña IкBα. Vïng khëi ®Çu cña gen IкBα bao gåm ba vÞ trÝ liªn kÕt NF-кB. V× thÕ khi NF-кB ®−îc ho¹t hãa th× nã kh«ng chØ kÝch thÝch sù biÓu hiÖn cña c¸c gen g©y viªm, mµ cßn kÝch thÝch míi sù biÓu hiÖn cña chÊt øc chÕ chÝnh nã, IкBα. Råi th× IкBα ®−îc tæng hîp míi l¹i cã thÓ lµm suy gi¶m sù ho¹t hãa NF-кB ®ang tiÕn triÓn b»ng c¸ch l¹i ch¾n c¶n c¸c chuçi di chuyÓn vµo nh©n cña NF-кB. Thªm vµo ®ã IкBα ®−îc tæng hîp míi ®i vµo nh©n ®Ó liªn kÕt NF-кB ®−îc ho¹t hãa vµ råi cã thÓ ®−a NF-кB trë l¹i chÊt tÕ bµo dÓ chÊm døt sù phiªn m· phô thuéc vµo NF-кB. MÆc dï IкBα ®ãng vai trß trung t©m trong sù ho¹t hãa vµ lµm mÊt ho¹t tÝnh cña NF-кB, b−íc h¹n chÕ tèc ®é trong sù ho¹t hãa NF-кB xem ra n»m ë ho¹t tÝnh cña IкB kinase (IKK) ®−îc ®Þnh râ ®Æc ®iÓm c¸ch ®©y kh«ng l©u. IKK gåm bëi ba tiÓu ®¬n vÞ; c¸c tiÓu ®¬n vÞ cã t¸c dông xóc t¸c IKKα vµ IKKβ vµ mét tiÓu ®¬n vÞ ®Ó ®iÒu chØnh IKKγ. HiÖn nay IKK ®−îc thõa nhËn lµ kinase quan träng nhÊt, sù ho¹t hãa IKK khëi ®Çu sù photphoryl hãa IкB mét c¸ch ®Æc hiÖu ë c¸c gèc serine cã ®Çu cuèi NH2, dÉn ®Õn sù tho¸i biÕn IкB vµ tiÕp ®ã lµ sù ho¹t hãa NF-кB. Nãi tãm l¹i, sù ho¹t hãa NF-кB ®−îc ®iÒu chØnh mét c¸ch tinh vi ë nhiÒu møc ®é (H×nh 1.1). 14 H×nh 1.1: C¸c c¬ chÕ ph©n tö cña sù ho¹t hãa NF-кB 1.2.2 Nh©n tè phiªn m· NF-кB vµ bÖnh ung th− C¸c protein NF-кB lµ mét ®Ých ®Çy triÓn väng cho c¸c liÖu ph¸p chèng ung th− míi [38-50]. Ung th− lµ mét sù rèi lo¹n t¨ng sinh cao (hyperproliferative disorder), trong ®ã sù x©m nhËp (invasion) vµ sù t¹o m¹ch (angiogenesis) dÉn ®Õn sù di c¨n khèi u (tumor metastasis). NhiÒu gen dµn xÕp sù t¹o u vµ di c¨n ®−îc ®iÒu chØnh bëi nh©n tè phiªn m· NF-кB. • NF-кB ®−îc ho¹t hãa bëi c¸c chÊt g©y ung th− vµ c¸c chÊt xóc tiÕn khèi u NhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu gÇn ®©y cho thÊy NF-кB ®−îc ho¹t hãa bëi c¸c chÊt g©y ung th− vµ c¸c chÊt xóc tiÕn khèi u kh¸c nhau, thÝ dô benzo[a]pyren, sù bøc x¹ UV, c¸c phorbol este. Ch¼ng h¹n sù bøc x¹ UV ®· 15 ®−îc chøng minh lµ g©y ra c¸c ph¶n øng s¹m n¾ng (s−ng tÊy, sù th©m nhiÔm b¹ch cÇu, sù t¨ng s¶n biÓu b×, vµ sù tÝch tô c¸c cytokin g©y viªm) dÉn ®Õn ung th− da, vµ sù øc chÕ NF-кB h¹n chÕ sù h− h¹i g©y ra bëi sù s¹m n¾ng. • NF-кB lµ cÇn thiÕt cho sù sèng sãt cña tÕ bµo vµ sù t¨ng sinh cña tÕ bµo C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu ®· chØ ra r»ng sù ho¹t hãa NF-кB xóc tiÕn sù sèng sãt cña tÕ bµo vµ sù ®iÒu chØnh xuèng cña NF-кB lµm cho tÕ bµo mÉn c¶m víi sù chÕt ®−îc ch−¬ng tr×nh hãa (apoptosis) ®−îc g©y ra bëi c¸c cytokin vµ c¸c t¸c nh©n ®iÒu trÞ hãa häc. C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu còng cho thÊy sù biÓu hiÖn cña NF-кB ®−îc ho¹t hãa xóc tiÕn sù t¨ng sinh cña tÕ bµo vµ sù øc chÕ NF-кB dÉn ®Õn thñ tiªu sù t¨ng sinh. • NF-кB ®iÒu chØnh c¸c gen tham gia vµo sù x©m nhËp vµ sù t¹o m¹ch cña tÕ bµo khèi u Sù x©m nhËp vµ sù t¹o m¹ch lµ c¸c sù kiÖn quyÕt ®Þnh ®èi víi sù di c¨n. C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu ®· chøng minh lµ nhiÒu gen kh¸c nhau tham gia vµo sù x©m nhËp vµ sù t¹o m¹ch ®−îc ®iÒu chØnh bëi NF-кB. Chóng bao gåm c¸c ph©n tö dÝnh b¸m tÕ bµo (ICAM-1, VCAM-1, ELAM-1), COX-2, iNOS, uPA, MMP-9, MMP-2, VEGF, c¸c chemokin, vµ c¸c cytokin viªm. V× vËy sù ng¨n chÆn ho¹t hãa NF-кB sÏ cã thÓ triÖt tiªu sù biÓu hiÖn cña c¸c gen nµy, do ®ã, ng¨n c¶n sù di c¨n khèi u. • NF-кB ®−îc biÓu hiÖn mét c¸ch c¬ ®Þnh trong c¸c tÕ bµo khèi u Trong khi tõ nh÷ng ®iÒu miªu t¶ ë trªn cã thÓ thÊy râ NF-кB lµ cÇn thiÕt cho sù t¨ng sinh, sù x©m nhËp vµ sù t¹o m¹ch cña tÕ bµo ung th− th× ng−êi ta ®· ph¸t hiÖn ®−îc lµ nhiÒu lo¹i tÕ bµo ung th− kh¸c nhau, bao gåm c¸c dßng tÕ bµo bÖnh b¹ch cÇu, u lympho, u tñy, u mªlanin, c¸c lo¹i ung th− tuyÕn tiÒn liÖt, ruét kÕt, vó, tuyÕn tôy, carcinoma cã v¶y ë ®Çu vµ cæ , ®· biÓu hiÖn d¹ng ho¹t ®éng cña NF-кB mét c¸ch c¬ ®Þnh. Mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu cßn ®· chøng minh ®−îc r»ng c¸c mÉu nhËn ®−îc tõ c¸c bÖnh nh©n ung th− còng biÓu 16 lé NF-кB c¬ ®Þnh. Ng−êi ta còng ®· chøng minh ®−îc r»ng sù biÓu hiÖn c¬ ®Þnh cña TNF vµ IL-1 lµ nguyªn nh©n dÉn ®Õn sù biÓu hiÖn cña d¹ng ho¹t ®éng cña NF-кB ë u lympho da tÕ bµo T (do TNF) vµ bÖnh b¹ch huyÕt cÊp tÝnh ë tñy x−¬ng (do IL-1). Sù k×m h·m viÖc s¶n xuÊt TNF vµ IL-1 ®· ®−îc chøng minh lµ cã t¸c dông ®iÒu chØnh xuèng sù biÓu hiÖn cña NF-кB ho¹t ®éng, vµ viÖc nµy cã t−¬ng quan víi sù sù øc chÕ t¨ng sinh cña c¸c tÕ bµo ung th− nµy. • Sù ho¹t hãa NF-кB bÞ øc chÕ bëi c¸c t¸c nh©n dù phßng hãa häc NhiÒu thÝ nghiÖm ®· ®−îc ph¸t triÓn nh»m x¸c ®Þnh kh¶ n¨ng dù phßng hãa häc (chemopreventive) cña mét t¸c nh©n. §a sè t¸c nh©n cã t¸c dông dù phßng hãa häc øc chÕ sù ho¹t hãa NF-кB. C¸c t¸c nh©n nµy lµ curcumin (tõ cñ nghÖ, Curcuma longa ), resveratrol (tõ qu¶ nho, cã trong r−îu vang ®á), emodin (cã trong loµi l« héi Aloe barbadensis; vµ trong cèt khÝ cñ, Polygonum cuspidatum), c¸c polyphenol cña chÌ xanh (tõ l¸ chÌ, Camellia sinensis), silymarin (tõ qu¶ c©y cóc gai, Silybum marianum), β-lapachone (tõ gç lâi cña c©y tÕch, Tectona grandis),…. V× NF-кB ®iÒu chØnh sù biÓu hiÖn cña rÊt nhiÒu gen tham gia vµo sù g©y ung th− nªn sù øc chÕ biÓu hiÖn cña c¸c gen nµy th«ng qua viÖc øc chÕ sù ho¹t hãa NF-кB cã thÓ lµ mét trong c¸c c¬ chÕ mµ c¸c t¸c nh©n dù phßng hãa häc (chemopreventive agents) ph¸t huy t¸c dông cña chóng. • NF-кB ®−îc ho¹t hãa bëi c¸c t¸c nh©n ®iÒu trÞ hãa häc ®· dÉn ®Õn sù ®Ò kh¸ng hãa chÊt Ng−êi ta ®· ph¸t hiÖn ra r»ng hÇu hÕt c¸c t¸c nh©n ®iÒu trÞ hãa häc (chemotherapeutic agents) ho¹t hãa NF-кB. C¸c t¸c nh©n nµy lµ taxol, doxorubicin, daunorubicin, etoposide, vincristin, vinblastin, ara-C, cisplatin, phenobarbital, tamoxifen, camptothecin,….Ngay c¶ sù bøc x¹ gamma, thuêng dïng ®iÒu trÞ bÖnh nh©n ung th−, còng ®−îc thÊy ho¹t hãa NF-кB. Sù 17 ho¹t hãa NF-кB cã thÓ dÉn ®Õn sù chèng l¹i sù chÕt ®−îc ch−¬ng tr×nh hãa cña c¸c tÕ bµo (apoptosis) th−êng ®−îc g©y ra bëi sù trÞ liÖu hãa häc hoÆc bëi sù bøc x¹. Nh− thÕ trong khi ho¹t hãa apoptosis, còng t¸c nh©n Êy l¹i cã thÓ ho¹t hãa NF-кB, vµ ®iÒu nµy cã thÓ dÉn ®Õn antiapoptosis. • Sù øc chÕ NF-кB lµm cho c¸c tÕ bµo ung th− mÉn c¶m víi c¸c t¸c nh©n ®iÒu trÞ hãa häc vµ sù bøc x¹ ion hãa HÇu hÕt c¸c t¸c nh©n ®iÒu trÞ hãa häc vµ sù bøc x¹ ion hãa g©y ra apoptosis th«ng qua nhiÒu con ®−êng kh¸c nhau. Chóng còng ho¹t hãa antiapoptosis th«ng qua sù ho¹t hãa NF-кB, ®iÒu nµy rót côc dÉn ®Õn sù ®Ò kh¸ng cña c¸c tÕ bµo khèi u ®èi víi sù ®iÒu trÞ. V× nh− ®· biÕt hÇu hÕt c¸c t¸c nh©n dù phßng hãa häc øc chÕ sù ho¹t hãa NF-кB, nªn c¸c t¸c nh©n ®iÒu trÞ hãa häc vµ sù bøc x¹ gamma nªn ®−îc sö dông trong sù phèi hîp víi c¸c t¸c nh©n dù phßng hãa häc trong viÖc ®iÒu trÞ ung th−. Ngoµi viÖc ng¨n c¶n sù ho¹t hãa NF-кB, c¸c t¸c nh©n dù phßng hãa häc nh− curcumin vµ resveratrol còng ®−îc biÕt lµ cã t¸c dông g©y ra apoptosis. Nh− vËy kh«ng gièng nh− c¸c t¸c nh©n ®iÒu trÞ hãa häc, c¸c t¸c nh©n dù phßng hãa häc g©y ra apoptosis mµ kh«ng ho¹t hãa con ®−êng antiapoptosis. V× hÇu hÕt c¸c t¸c nh©n dù phßng hãa häc lµ c¸c s¶n phÈm cã nguån gèc thiªn nhiªn tõ thùc vËt, nªn ®éc tÝnh cña chóng th−êng rÊt thÊp. §iÒu nµy cung cÊp thªm mét lý do c¨n b¶n cho viÖc ®iÒu trÞ phèi hîp. C¸c b»ng chøng ®−îc giíi thiÖu ë trªn cho thÊy sù ho¹t hãa NF-кB cã thÓ dÉn ®Õn sù t¨ng sinh cña tÕ bµo khèi u, sù x©m nhËp, sù t¹o m¹ch, vµ sù di c¨n. Nh− vËy sù øc chÕ NF-кB trong c¸c tÕ bµo ung th− cã thÓ cung cÊp thªm mét ®Ých cho viÖc ng¨n ngõa, dù phßng ung th−. C¸c chÊt øc chÕ NF-кB , trong sè ®ã cã nhiÒu s¶n phÈm cã nguån gèc thiªn nhiªn tõ thùc vËt, còng cã thÓ ®−îc xem xÐt ®Ó sö dông cho ®iÒu trÞ ung th−, cã thÓ lµ trong sù phèi hîp víi c¸c t¸c nh©n ®iÒu trÞ hãa häc hay sù bøc x¹ gamma. ViÖc sö dông phèi 18 hîp c¸c t¸c nh©n ®iÒu trÞ hãa häc (chemotherapeutic agents) víi c¸c t¸c nh©n dù phßng hãa häc (chemopreventive agents) cã thÓ lµ mét ph−¬ng thøc hîp lý trong ®iÒu trÞ bÖnh ung th−. 1.2.3 Nh©n tè NF-кB vµ viªm ý kiÕn cho r»ng cã mèi liªn kÕt gÇn gòi gi÷a viªm vµ sù g©y ung th− ®· cã tõ l©u. Ch¼ng h¹n, c¸c t¸c nh©n cã tÝnh chÊt chèng viªm, nh− c¸c thuèc chèng viªm non-steroid, bao gåm aspirin, piroxicam vµ indomethacin cã thÓ cã t¸c dông dù phßng hãa häc chèng ung th−. Mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu trªn ng−êi ®· cho thÊy viÖc sö dông ®Òu ®Æn aspirin lµm gi¶m nguy c¬ ung th− ruét kÕt-th¼ng tíi kho¶ng 50%. C¶ hai m« h×nh in vitro vµ in vivo ®Òu gîi ra r»ng c¸c thuèc chèng viªm non-steroid øc chÕ c¸c khèi u ruét kÕt th«ng qua sù c¶m øng apoptosis, tøc sù chÕt ®−îc ch−¬ng tr×nh hãa cña c¸c tÕ bµo [46]. Vai trß then chèt cña NF-кB trong viªm ®· ®−îc chøng minh th«ng qua nhiÒu nghiªn cøu thùc nghiÖm [44, 51-58]. C¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu nµy ®· cho thÊy NF-кB ®−îc ho¹t hãa bëi mét sè tÝn hiÖu vµ ®iÒu chØnh nhiÒu gen liªn quan tíi ph¶n øng viªm. ThËt vËy, nh− ®· nãi ®Õn ë Môc 1.2.1, mét sè c¸c t¸c nh©n kÝch thÝch g©y viªm (c¸c cytokin nh− TNF-α hoÆc IL-1, stress oxi hãa, c¸c t¸c nh©n truyÒn nhiÔm, c¸c endotoxin) cã thÓ ho¹t hãa NF-кB trong mét sè c¸c lo¹i tÕ bµo kh¸c nhau (xem H×nh 1.2). NF-кB ë d¹ng ho¹t ®éng cã thÓ lÇn l−ît ho¹t hãa sù biÓu hiÖn cña nhiÒu trung gian viªm: c¸c cytokin (TNFα, IL-1, ΙL-6), c¸c chemokin (RANTES, IL-8), c¸c enzym g©y viªm (iNOS, COX-2, c¸c lipoxygenase) vµ c¸c ph©n tö dÝnh b¸m (ICAM-1,…). MÆt kh¸c c¸c cytokin ®−îc tæng hîp nµy l¹i cã thÓ trùc tiÕp ho¹t hãa NF-кB, vµ nh− vËy thiÕt lËp mét vßng tù ®iÒu chØnh theo chiÒu d−¬ng cã thÓ khuÕch ®¹i sù ®¸p øng viªm vµ kÐo dµi kho¶ng thêi gian viªm m¹n tÝnh. GÇn ®©y h¬n, sù ho¹t hãa NF-кB ®· ®−îc quan s¸t thÊy ë c¸c m« h×nh ®éng vËt còng nh− ë c¸c bÖnh viªm ë ng−êi. Ch¼ng h¹n sù ho¹t hãa liªn tôc 19