Tài liệu áp dụng phương pháp chi phí du lịch để đánh giá giá trị cảnh quan của vườn quốc gia ba vì

NUYỄN MẠNH HÙNG BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PTNT TRƯỜNG ĐẠI HỌC THUỶ LỢI NGUYỄN MẠNH HÙNG * LUẬN VĂN THẠC SĨ ĐỂ ĐÁNH GIÁ GIÁ TRỊ CẢNH QUAN CỦA VƯỜN QUỐC GIA * LUẬN VĂN THẠC SĨ ÁP DỤNG PHƯƠNG PHÁP CHI PHÍ DU LỊCH BA VÌ HÀ NỘI - 2014 Hà Nội - 2014 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PTNT TRƯỜNG ĐẠI HỌC THUỶ LỢI NGUYỄN MẠNH HÙNG ÁP DỤNG PHƯƠNG PHÁP CHI PHÍ DU LỊCH ĐỂ ĐÁNH GIÁ GIÁ TRỊ CẢNH QUAN CỦA VƯỜN QUỐC GIA BA VÌ CHUYÊN NGÀNH: KINH TẾ TÀI NGUYÊN THIÊN NHIÊN VÀ MÔI TRƯỜNG MÃ SỐ: 60 - 31 - 16 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS.ĐẶNG TÙNG HOA Hà Nội - 2014 MỤC LỤC CHƯƠNG 1: GIÁ TRỊ KINH TẾ CỦA CHẤT LƯỢNG MÔI TRƯỜNG VÀ PHƯƠNG PHÁP CHI PHÍ DU LỊCH .............................................................. 1 1.1 Chất lượng môi trường............................................................................. 1 1.1.1. Cảnh quan và giá trị cảnh quan......................................................... 1 1.1.2. Khái niệm về chất lượng môi trường ................................................ 1 1.1.3. Giá trị kinh tế của chất lượng môi trường ........................................ 2 1.2. Định giá giá trị môi trường ..................................................................... 6 1.2.1. Sự cần thiết phải định giá giá trị môi trường .................................... 6 1.2.2. Phương pháp định giá môi trường .................................................... 7 1.3. Phương pháp chi phí du lịch ................................................................... 9 1.3.1. Khái niệm về phương pháp chi phí du lịch....................................... 9 1.3.2. Các cách tiếp cận của phương pháp chi phí du lịch ....................... 10 1.3.2.1 Phương pháp du lịch cá nhân ........................................................ 10 1.3.2..2 Phương pháp du lịch vùng ........................................................... 11 1.3.3. Các bước thực hiện phương pháp chi phí du lịch ........................... 12 1.3.4. Ưu điểm của phương pháp .............................................................. 15 1.3.5. Nhược điểm của phương pháp ........................................................ 15 1.4. Những công trình nghiên cứu có liên quan........................................... 16 1.4.1. Trên thế giới:................................................................................... 16 1.4.2. Tại Việt Nam: ................................................................................. 19 1.5 Kinh nghiệm áp dụng phương pháp chi phí du lịch trên Thế giới và Việt Nam .............................................................................................................. 20 1.5.1. Phạm vi áp dụng ............................................................................. 20 1.5.2. Quá trình áp dụng ........................................................................... 21 1.6. Quá trình thu thập và xử lý thông tin .................................................... 22 1.6.1. Thông tin sơ cấp.............................................................................. 22 1.6.1.1. Thiết kế bảng hỏi ......................................................................... 22 1.6.1.2. Điều tra lấy mẫu ........................................................................... 23 1.6.2. Thông tin thứ cấp ............................................................................ 25 1.6.3. Xử lý thông tin ................................................................................ 25 Kết luận chương 1 ........................................................................................ 25 CHƯƠNG 2: THỰC TRẠNG HOẠT ĐỘNG DU LỊCH TẠI VƯỜN QUỐC GIA BA VÌ GIAI ĐOẠN 2007-2013 ............................................................. 27 2.1. Đặc điểm chung của khu vực nghiên cứu ............................................. 27 2.1.1. Đặc điểm tự nhiên ........................................................................... 27 2.1.1.1. Vị trí địa lý ................................................................................... 27 2.1.1.2. Khí hậu, thủy văn ......................................................................... 28 2.1.1.3. Hệ động, thực vật ......................................................................... 29 2.1.2. Đặc điểm kinh tế - xã hội ................................................................ 31 2.1.2.1. Dân tộc, dân số và lao động ......................................................... 31 2.1.2.2. Tình hình phát triển kinh tế chung............................................... 31 2.1.2.3. Hiện trạng xã hội và cơ sở hạ tầng các xã vùng đệm .................. 33 2.1.2.4. Đánh giá chung về kinh tế xã hội ................................................ 35 2.2. Thực trạng về hoạt động du lịch ........................................................... 35 2.2.1. Tiềm năng du lịch ........................................................................... 35 2.2.2. Thực trạng du lịch ........................................................................... 37 2.2.2.1. Lượng khách du lịch .................................................................... 37 2.2.2.2. Doanh thu từ hoạt động du lịch ................................................... 38 2.2.3. Cơ sở vật chất phục vụ du lịch........................................................ 39 2.3. Những hoạt động bảo tồn thiên nhiên và giáo dục môi trường ............ 41 2.3.1. Nghiên cứu khoa học ...................................................................... 41 2.3.2. Công tác quản lý và bảo vệ rừng .................................................... 43 2.3.3. Công tác phát triển kinh tế vùng đệm ............................................. 44 2.3.4. Công tác giáo dục môi trường ........................................................ 44 2.4. Những tồn tại trong công tác quản lý cảnh quan Vườn quốc gia Ba Vì ...................................................................................................................... 45 Kết luận chương 2 ........................................................................................ 46 CHƯƠNG 3: ÁP DỤNG PHƯƠNG PHÁP CHI PHÍ DU LỊCH ĐỂ XÁC ĐỊNH GIÁ TRỊ CẢNH QUAN VƯỜN QUỐC GIA BA VÌ ........................ 47 3.1. Sử dụng phương pháp chi phí du lịch theo vùng để xác định giá trị cảnh quan cho khu du lịch Vườn quốc gia Ba Vì................................................. 47 3.2. Đặc điểm mẫu nghiên cứu .................................................................... 48 3.2.1. Đặc điểm kinh tế- xã hội của du khách tham gia phỏng vấn .......... 48 3.2.2. Các hoạt động của du khách tại vườn quốc gia Ba Vì.................... 54 3.2.3. Số ngày lưu trú và các chi phí du lịch của khách du lịch ............... 55 3.2. Xác định mô hình hàm cầu du lịch cho vườn quốc gia Ba Vì .............. 55 3.3.1. Phân vùng khách du lịch ................................................................. 55 3.3.2. Xác định chi phí cho một chuyến đến vườn quốc gia Ba Vì .......... 57 3.3.2.1. Chi phí đi lại ................................................................................ 58 3.3.2.1. Chi phí thời gian .......................................................................... 60 3.3.2.1. Chi phí sinh hoạt .......................................................................... 62 3.3.2.1. Tổng hợp chi phí .......................................................................... 63 3.4. Xây dựng đường cầu giải trí ................................................................. 64 3.4.1. Tỷ lệ tham quan của vùng xuất phát ............................................... 64 3.4.2. Xác định hàm cầu và đường cầu giải trí ......................................... 65 3.4.3. Xác định thặng dư và giá trị giải trí ................................................ 67 3.4.4. Nhận xét, đánh giá .......................................................................... 68 3.5. Những hạn chế trong quá trình thực hiện áp dụng phương pháp chi phí du lịch theo vùng tại Vườn quốc gia Ba Vì ................................................. 69 3.6. Một số giải pháp nhằm nâng cao giá trị cảnh quan môi trường tại Vườn quốc gia Ba Vì.............................................................................................. 71 Kết luận chương 3 ........................................................................................ 72 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ......................................................................... 73 1. Kết luận .................................................................................................... 73 2.Kiến nghị ................................................................................................... 74 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................ 77 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Theo đánh giá của Ngân hàng thế giới (2007) Việt Nam là một trong năm quốc gia trên thế giới chịu ảnh hưởng nặng nề nhất của hiện tượng biến đổi khí hậu toàn cầu. Cùng với nỗ lực chung của cả thế giới trong việc làm chậm lại quá trình biến đổi khí hậu, Việt Nam cũng đang làm tất cả để giảm thiểu đến mức thấp nhất những ảnh hưởng tiêu cực sẽ phải đối mặt trong tương lai. Một trong những tài nguyên thiên nhiên quý giá nhất của Việt Nam là rừng. Rừng có vai trò quan trọng trong nền kinh tế quốc dân cũng như trong việc giảm thiểu những ảnh hưởng của hiện tượng biến đổi khí hậu toàn cầu. Không những cung cấp cho con người những giá trị sử dụng trực tiếp như gỗ, các loài động, thực vật. Rừng còn mang lại nhiều giá trị gián tiếp như hạn chế lũ lụt, đảm bảo nguồn nước, giảm cường độ xói mòn, điều hoà khí hậu, bảo tồn quỹ gen, tạo ra những cảnh quan và là nguồn cảm hứng sáng tạo của loài người,… Nhưng rất tiếc, trong thời gian gần đây, rừng của Việt Nam đang bị suy giảm nghiêm trọng. Nếu trước năm 1945 độ che phủ rừng của nước ta là 50 % chủ yếu là rừng nguyên sinh thì nay độ che phủ rừng chỉ còn 39.7% (2011) chủ yếu lại là rừng trồng (Triệu Văn Hùng - 2013). Để bào vệ rừng, bảo vệ thiên nhiên, Nhà nước đã cho thành lập các vườn quốc gia và khu bảo tồn thiên nhiên. Tuy nhiên, thực tế cho thấy vì những lợi ích trước mắt thì các vườn quốc gia, các khu bảo tồn vẫn bị xâm hại từ nhiều phía. Lý do được nhìn nhận trên quan điểm kinh tế là chúng ta chưa hiểu hết giá trị của rừng. Vườn quốc gia Ba Vì là một trong 28 vườn quốc gia của Việt Nam có giá trị cảnh quan độc đáo, tính đa dạng sinh học cao với nhiều loài đặc hữu. 2 Được thành lập năm 1991 theo quyết định số 407-CT của chủ tịch hội đồng bộ trưởng Việt Nam. Vườn nằm trên địa phận huyện Ba Vì tỉnh Hà Tây(cũ) và huyện Lương Sơn, huyện Kỳ Sơn tỉnh Hoà Bình, cách trung tâm Hà Nội 60 km về phía tây. Vườn quốc gia Ba Vì là đơn vị kinh tế, sự nghiệp khoa học, có chức năng trồng, bảo tồn và phục hồi tài nguyên thiên nhiên, di tích lịch sử, nghiên cứu khoa học kết hợp với tham quan, học tập, du lịch. Từ trước đến nay người ta đều nhận thức được giá trị vô hình từ rừng song việc lượng giá chúng không dễ dàng, mặc dù theo một số nghiên cứu của nước ngoài thì chỉ riêng giá trị phi sử dụng đã chiếm khoảng 35-70% giá trị của tài sản môi trường(Walsh 1984). Việc xác định giá trị của Vườn quốc gia là cần thiết để khai thác hợp lý tiềm năng du lịch kết hợp với mục tiêu bảo tồn. Đề tài “Áp dụng phương pháp chi phí du lịch để đánh giá giá trị cảnh quan của Vườn quốc gia Ba Vì” được thực hiện nhằm xác định giá trị giải trí của Vườn quốc gia Ba Vì bằng phương pháp chi phí du lịch, đây là giá trị phi thị trường mà việc bảo tồn Vườn quốc gia đem lại cho thế hệ hiện tại và cho tương lai. 2. Mục đích nghiên cứu Luận văn áp dụng phương pháp chi phí du lịch để xác định lợi ích từ hoạt động du lịch và giá trị môi trường hàng năm của Vườn Quốc gia Ba Vì đem lại, qua đó làm căn cứ cho công tác qui hoạch phát triển, hướng tới phát triển bền vững tài nguyên rừng. Quá trình thực hiện luận văn hướng tới các mục tiêu sau: - Phân tích thực trạng môi trường và hoạt động du lịch của Vườn quốc gia Ba Vì. - Ứng dụng phương pháp chi phí du lịch nhằm tính toán giá trị cảnh quan cho Vườn quốc gia Ba Vì. 3 - Đề xuất một số giải pháp kết hợp hài hoà giữa hoạt động du lịch và hoạt động bảo tồn của Vườn quốc gia Ba Vì. 3. Phương pháp nghiên cứu Trong luận văn này sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau: - Phương pháp thu thập thông tin: Tổng hợp số liệu thứ cấp từ các văn bản, báo cáo khoa học. - Phương pháp hệ thông hóa: Cơ sở lý thuyết của đối tượng nghiên cứu sẽ được hệ thống lại trong luận văn từ những giáo trình, những nghiên cứu khoa học có liên quan. - Phương pháp khảo sát, điều tra thực địa: Tiến hành khảo sát thực địa để tích luỹ tài liệu thực tế về đặc trưng lãnh thổ, đặc điểm tự nhiên và xã hội của địa bàn khu vực nghiên cứu. Phương pháp này được kết hợp với phương pháp điều tra xã hội học các đối tượng khách. - Phương pháp điều tra xã hội học: Các thông tin thu thập được từ điều tra, từ phỏng vấn trực tiếp khách du lịch và thảo luận nhóm giúp nhà nghiên cứu tổng hợp được các ý kiến và số liệu cần thiết cho tính toán. Cùng với phương pháp thực địa, phương pháp này có ý nghĩa quan trọng trong việc tính toán các hiện tượng thực tế. - Phương pháp chuyên gia: Tham khảo ý kiến các chuyên gia về kinh tế môi trường , chuyên gia kinh tế và bảo tổn, các nhà quản lý trong việc xây dựng bảng hỏi, cũng như xây dựng các mô hình tính toán trong đề tài. - Phương pháp xử lý số liệu: Các số liệu điều tra sẽ được tổng hợp và tính toán bằng các hàm cơ bản trong phần mềm Microsoft Exell (Max, Min, Average...) Hàm cầu du lịch được hồi qui bằng phần mềm EVIEW. - Phương pháp lượng giá giá trị cảnh quan: Để lượng giá giá trị cảnh quan của Vườn quốc gia Ba Vì, đề tài sử dụng phương pháp chi phí du lịch theo vùng ZTCM (Zonal Travel Cost Method). 4 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của đề tài a. Đối tượng nghiên cứu của đề tài: Luận văn tập trung nghiên cứu việc áp dụng phương pháp chi phí du lịch để định giá giá trị cảnh quan của tài nguyên rừng. Áp dụng tính toán xách định giá trị cảnh quan của Vườn quốc gia Ba Vì. b. Phạm vi nghiên cứu của đề tài: Địa bàn nghiên cứu là Vườn quốc gia Ba Vì thuộc địa phận huyện Ba Vì, Thành phố Hà Nội. c. Thời gian nghiên cứu: Điều tra, phỏng vấn khách du lịch vào tháng 5 và tháng 6 năm 2014, sử dụng số liệu thống kê lượng khách du lịch đến Vườn quốc gia Ba Vì từ năm 2007 đến năm 2013. d. Giới hạn khoa học: Giá trị chất lượng môi trường tại Vườn quốc gia Ba Vì bao gồm cả giá trị sử dụng và giá trị phi sử dụng. Tuy nhiên đề tài chỉ nghiên cứu, tính toán giá trị cảnh quan tại đây. 5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài a. Ý nghĩa khoa học: Góp phần tổng quan cơ sở lý luận về chất lượng môi trường, giá trị kinh tế của chất lượng môi trường và phương pháp chi phí du lịch cũng như ý nghĩa của nó trong việc định giá môi trường. Mặc dù phương pháp này chỉ đại diện cho giá sẵn sàng chi trả cho một mức chất lượng môi trường nhưng nó lại rất hữu dụng trong việc tính giá trị kinh tế của một khu rừng, Vườn quốc gia hay hệ sinh thái. b. Ý nghĩa thực tiễn: Kết quả nghiên cứu là cơ sở xác định tổng giá trị kinh tế mà Vườn quốc gia Ba Vì đem lại cho con người, qua đó góp phần tính ra mức giá vào cửa cho Vườn quốc gia Ba Vì, đồng thời góp phần nâng cao nhận thức của khách 5 du lịch cũng như cộng động địa phương trong việc bảo vệ các nguồn tài nguyên thiên nhiên ở Vườn quốc gia Ba Vì. 6. Kết quả dự kiến đạt được Kết quả nghiên cứu luận văn có nhiệm vụ đạt được gồm: - Xác định được giá trị du lịch của khu du lịch Vườn quốc gia Ba Vì. - Đề xuất được mức phí hợp lý vào cửa của Vườn quốc gia Ba Vì. - Đề xuất một số giải pháp nhằm kết hợp hài hoà giữa hoạt động du lịch và hoạt động bảo tồn. 7. Nội dung của luận văn Ngoài phần mở đầu, mục lục, kết luận kiến nghị, danh mục tài liệu tham khảo luận văn được cấu trúc gồm 3 chương với nội dung chính: Chương 1: Giá trị kinh tế của chất lượng môi trường và phương pháp chi phí du lịch Chương 2: Thực trạng hoạt động du lịch tại Vườn quốc gia Ba Vì giai đoạn 2007-2013 Chương 3: Áp dụng phương pháp chi phí du lịch để xác định giá trị cảnh quan của Vườn quốc gia Ba Vì 1 CHƯƠNG 1: GIÁ TRỊ KINH TẾ CỦA CHẤT LƯỢNG MÔI TRƯỜNG VÀ PHƯƠNG PHÁP CHI PHÍ DU LỊCH 1.1 Chất lượng môi trường 1.1.1. Cảnh quan và giá trị cảnh quan Cảnh quan môi trường là một thuật ngữ dùng để nói một cách rộng rãi đến trạng thái môi trường tự nhiên. Khái niệm này bao gồm cả khái niệm về chất lượng môi trường xung quanh, và cũng bao hàm các khái niệm như chất lượng cảnh quan và chất lượng thẩm mỹ của môi trường. (Phạm Thị Hồng Nhung 2011) Như vậy, giá trị cảnh quan môi trường phụ thuộc rất nhiều vào chất lượng môi trường. Một giả thiết cơ bản là chất lượng môi trường được thể hiện ở chất lượng các dịch vụ giải trí mà môi trường cung cấp. Việc đánh giá chất lượng môi trường với đúng giá trị của nó có vai trò rất quan trọng. Đã một thời gian rất lâu, toàn xã hội nhìn nhận hàng hóa môi trường không đúng với giá trị thực của nó (tổng giá trị kinh tế TEV), giá trị đó đã bị coi thấp đi hay bị bỏ qua hoàn toàn. Chúng ta vẫn không được đo lường và không được lượng giá, vì thế việc khai thác không hiệu quả đã diễn ra trong một thời gian dài. Đó là thất bại của thị trường. Các hàng hóa như sông, hồ, không khí sạch không được định giá vì chúng không được mua bán trên thị trường. Việc tính đúng, tính đủ giá trị của chất lượng môi trường sẽ mang lại hiệu quả rất lớn không những về giá trị kinh tế mà còn về giá trị môi trường, giúp cho việc phục hồi, tăng trưởng và bảo tồn chất lượng tài nguyên thiên nhiên tự nhiên và các hệ sinh thái. 1.1.2. Khái niệm về chất lượng môi trường Chất lượng môi trường là sự cân bằng của tự nhiên, bao gồm động vật, thực vật, tài nguyên thiên nhiên và các vật thể do con người tìm ra, phục vụ sự 2 tồn tại của nhân loại, sự sống còn của loài người và tự nhiên (Nguyễn Thế Chinh, 2003). Nói cách khác, chất lượng môi trường là khả năng tương đối của của một môi trường có thể thoả mãn nhu cầu và mong muốn của một cá nhân hay toàn xã hội. Trong nền kinh tế thị trường, mọi quan hệ đều được tiền tệ hóa, đều được coi như hàng hóa. Và người ta cho rằng chất lượng môi trường cũng là một loại hàng hóa, được gọi là hàng hóa chất lượng môi trường. Trong thực tế loại hàng hóa này đã được sử dụng trong việc mua bán, trao đổi trên thị trường dưới hình thức này hoặc hình thức khác. Tuy nhiên hầu hết các hàng hóa môi trường vẫn không được tính giá hoặc chúng được định giá không hợp lý. Chất lượng của không khí chúng ta thở, của nước chúng ta uống, của sông hồ mà chúng ta đến giải trí... đều ảnh hưởng tới tình trạng sức khoẻ và tinh thần của chúng ta, nhưng chúng lại không có trên thị trường. Vậy giá trị kinh tế của chất lượng môi trường là gì và được tính toán như thế nào? 1.1.3. Giá trị kinh tế của chất lượng môi trường Khái niệm tổng giá trị kinh tế (Total Economic Values) ra đời vào những năm 1980, được xây dựng trên cơ sở nhìn nhận một cách toàn diện về giá trị hàng hóa môi trường. Sự nhìn nhận đó không chỉ bao gồm những giá trị trực tiếp có thể lượng hóa được mà còn có cả những giá trị gián tiếp- những giá trị ẩn khó nhìn thấy nhưng lại rất có ý nghĩa về mặt kinh tế xã hội. Một khu rừng có thể đồng thời cung cấp gỗ cho những người tiều phu, dịch vụ sinh thái cho cộng đồng địa phương, lọc nước cho các nhà máy thủy điện, các nguồn gen cho các công ty dược phẩm đa quốc gia và là nơi hấp thụ cácbon cho phát thải CO 2 toàn cầu. Như vậy, tổng của tất cả các loại giá trị liên quan đến một tài nguyên thì được gọi là tổng giá trị kinh tế (TEV). Các nhà khoa học đã phân tích TEV theo nhiều cách khác nhau. 3 Callan (2000) cho rằng: Tổng giá trị kinh tế = Giá trị sử dụng Giá trị tồn tại + (Trực tiếp và gián tiếp) (tiêu dùng của người khác và giữ gìn cho thế hệ tương lai) Theo Tom Tietenberg : TEV = UV+ OV+ NUV Trong đó: UV: giá trị sử dụng OV: giá trị tùy chọn NUV: là giá trị không sử dụng Như vậy, các nhà kinh tế học môi trường đã làm được rất nhiều khi phân loại giá trị kinh tế trong mối quan hệ của chúng với môi trường thiên nhiên. Tuy vấn đề thuật ngữ vẫn chưa thống nhất hoàn toàn, nhưng nhìn chung họ đều dựa trên cơ sở mối tương tác giữa con người (người định ra giá trị) và môi trường (vật được định giá). Theo nguyên tắc để đo lường TEV các nhà kinh tế học bắt đầu bằng việc phân biệt giữa giá trị sử dụng và giá trị không sử dụng, và TEV đã được khái quát hóa bằng công thức sau: TEV= UV+ NUV = (DUV+IUV+OV) + (BV + EXV) TEV UV DUV IUV NUV OV BV Hình 1.1 Sơ đồ TEV Nguồn: Nguyễn thế Chinh (2003) Trong đó: TEV (Total economic values) : tổng giá trị kinh tế UV (Use values) : giá trị sử dụng EXV 4 DUV (Direct use values): giá trị sử dụng trực tiếp IDV (Indirect use values): giá trị sử dụng gián tiếp OV (Option values) : giá trị tùy chọn NUV (Nonuse values) : giá trị không sử dụng BV (Bequest values) : giá trị tùy thuộc hay giá trị để lại EXV (Existence values) : giá trị tồn tại Sự phân biệt đầu tiên và quan trọng nhất là đó là giá trị sử dụng và giá trị không sử dụng (giá trị phi sử dụng). Giá trị sử dụng: là những giá trị bắt nguồn từ lợi ích của xã hội do sử dụng hoặc có tiềm năng sử dụng một tài nguyên môi trường nhất định hay các dịch vụ nào đó. Nói cách khác, giá trị sử dụng được hình thành từ việc thực sự sử dụng môi trường. Trên thực tế nó bao gồm: Giá trị sử dụng trực tiếp: là các sản phẩm hàng hóa, dịch vụ trực tiếp cung cấp mà chúng ta có thể tính được về giá cả và khối lượng trên thị trường, một cá nhân có thể trực tiếp thưởng thức nguồn tài nguyên bằng cách tiêu dùng nó (ví dụ: chặt gỗ để đốt hay câu cá để ăn...) hoặc bằng cách tăng lợi ích từ bản thân thị trường tài nguyên (ví dụ: giá trị cảnh quan của một công viên). Giá trị sử dụng gián tiếp: Là những giá trị chủ yếu dựa trên chức năng của hệ sinh thái, có ý nghĩa về mặt sinh thái và môi trường, hay nói cách khác đây là chức năng môi trường cơ bản gián tiếp hỗ trợ cho hoạt động kinh tế và lợi ích của mọi người. Ví dụ: một khu rừng bảo vệ lưu vực sông hay tầng ozone bảo vệ Trái đất khỏi tia cực tím. Tuy nhiên, sự khác nhau giữa giá trị sử dụng trực tiếp và gián tiếp không phải lúc nào cũng rõ ràng. Giá trị tùy chọn: là lượng mỗi cá nhân sẵn sàng chi trả để bảo tồn nguồn lực hoặc một phần sử dụng nguồn lực đó, để sự dụng cho tương lai. Đây là giá trị do nhận thức, lựa chọn của con người đặt ra trong hệ sinh thái. Giá trị này không có tính thống nhất chung và cũng phải được định về mặt 5 tiền tệ theo tính chất lựa chọn của nó. Ví dụ, bảo tồn một khu vực tự nhiên là một lựa chọn, cho chúng ta khả năng biến đổi khu vực đó trong tương lai hoặc giữ lại nó, dựa vào những thông tin được thu thập về giá trị tương đối của khu vực tự nhiên. Giá trị phi sử dụng: thể hiện các giá trị phi phương tiện nằm trong bản chất của sự vật, không liên quan đến việc sử dụng thưc tế hoặc thậm chí việc lựa chọn sự vật này. Tuy nhiên thay vào đó, những giá trị này thường liên quan nhiều về lợi ích của con người. Giá trị phi sử dụng bao gồm: Giá trị tùy thuộc (giá trị để lại): phụ thuộc vào nhiều yếu tố trong một hàm nhiều biến và có thể có sự thay đổi trên cơ sở phát triển của khoa học cũng như nhận thức của con người. Một số người biệt hóa giá trị tùy thuộc là giá trị của việc để lại các giá trị sử dụng và phi sử dụng cho thế hệ sau này. Những người khác đưa cả giá trị tùy chọn và giá trị tồn tại vào trong dạng giá trị này. Giá trị tồn tại: Xuất phát từ nhận thức của con người về tài nguyên và môi trường mà người ta cho rằng sự tồn tại của một cá thể hay một giống loài nào đó có ý nghĩa về mặt kinh tế không chỉ trước mắt mà kể cả lâu dài, buộc người ta phải duy trì giống loài đó bằng mọi giá. Trong việc tính toán giá trị này thì việc xác lập nhận thức về mặt giá trị rất dễ dàng. Dưới đây là một ví dụ về tổng giá trị kinh tế của một khu rừng nhiệt đới, từ đó giúp chúng ta hình dung rõ hơn về các thành phần của TEV: Giá trị sử dụng trực tiếp: là gỗ , củi, hoa quả và du lịch sinh thái. Giá trị sử dụng gián tiếp: là các dịch vụ của hệ sinh thái, ngắm chim, bảo vệ đất, hấp thụ các bon Giá trị tùy chọn: là các dược phẩm Giá trị tồn tại: là thưởng thức mà không cần quan tâm đến các chức năng của rừng 6 Giá trị tùy thuộc: là lợi ích từ gỗ và giá trị để lại cho thế hệ sau Như vậy trong giá trị của một hệ sinh thái, ngoài những giá trị trực tiếp và các giá trị gián tiếp có thể nhìn thấy thì đối với giá trị tùy chọn, giá trị tùy thuộc và giá trị tồn tại đòi hỏi chúng ta phải có những cách nhìn nhận hết sức nhạy cảm và linh hoạt, phụ thuộc vào ý nghĩa của những giá trị này đối với con người, đối với hoạt động kinh tế. Đó là lý do các nhà kinh tế học môi trường không ngừng hoàn thiện về phương pháp luận và phương pháp tiếp cận để nhìn nhận một cách toàn diện về tổng giá trị kinh tế của một khu rừng, một hệ sinh thái, từ đó tư vấn chính xác cho các nhà hoạch định chính sách phương án sử dụng hợp lý. 1.2. Định giá giá trị môi trường 1.2.1. Sự cần thiết phải định giá giá trị môi trường Định giá môi trường là việc sử dụng các công cụ kỹ thuật nhằm lượng hóa giá trị bằng tiền của các hàng hóa chất lượng môi trường để làm cơ sở cho việc hoạch định các chính sách về khai thác, sử dụng và quản lý các hàng hóa môi trường. Chúng ta nên định giá môi trường vì những lý do sau đây: Thứ nhất: chất lượng môi trường thoả mãn vô số nhu cầu của con người như: cung cấp không gián sống và các điều kiện sống, cung cấp tài nguyên thiên nhiên cho các quá trình sản xuất, chưa đựng và hấp thụ chất thải từ quá trình sản xuất và tiêu dùng của con người. Đồng thời, việc phục hồi chất lượng môi trường là do lao động sản xuất của con người (hao phí lao động xã hội). Điều đó có nghĩa là chất lượng môi trường thoả mãn hai thuộc tính của hàng hóa là giá trị và giá trị sử dụng. Vì chất lượng môi trường là hàng hóa nên chúng ta cần định giá nó, tránh gây thất bại thị trường. Thứ hai: Trong quá khứ người ta cho rằng tài nguyên và môi trường được thiên nhiên ban tặng nên người ta khai thác và sử dụng không tính toán 7 và cũng không tính đến những thiệt hại mà hoạt động khai thác gây ra cho môi trường. Việc định giá môi trường là một cách nhắc nhở con người quan tâm và bảo vệ môi trường. Đồng thời, qua định giá cũng đo được tốc độ sử dụng hết các nguồn tài nguyên môi trường và báo hiệu cho con người rằng mức độ khan hiếm ngày càng tăng lên. Thứ ba: Khi định giá được môi trường cũng như những thiệt hại của hoạt động kinh tế gây ra cho môi trường sẽ góp phần tạo công bằng trong việc ra quyết định. Định giá góp phần thực hiện được nguyên tắc: người gây ô nhiễm trả tiền, tức là qua định giá môi trường chúng ta sẽ xác định được đối tượng gây ô nhiễm phải trả bao nhiêu. Thứ tư: Khi môi trường đã được định giá, tức là các giá trị của nó bao gồm cả giá trị sử dụng và giá trị phi sử dụng sẽ được lượng hóa, từ đó sẽ có tính thuyết phục cao hơn trong việc giáo dục nâng cao nhận thức của người dân cũng như có thể chỉ dẫn quá trình thực hiện về mặt kinh tế đúng đắn hơn. Thứ năm: Nếu tiến hành lượng hóa một cách thận trọng thì sẽ tạo ra được một cơ sở chính sách an toàn và hợp lý, qua đó có phương cách sử dụng môi trường cẩn thận hơn. Như vậy, việc định giá môi trường là hoàn toàn cần thiết và hữu ích. Vậy người ta sẽ định giá môi trường bằng cách nào? Sau đây là một số phương pháp định giá môi trường được áp dụng phổ biến. 1.2.2. Phương pháp định giá môi trường Để đánh giá hàng hóa môi trường (hay TEV) thì quan điểm chung tiếp cận của thế giới cơ bản có hai nhóm phương pháp đánh giá. Đó là các phương pháp sử dụng đường cầu và các phương pháp không sử dụng đường cầu Các phương pháp không sử dụng đường cầu: Là các phương pháp trực tiếp hay gian tiếp khi đánh giá chất lượng môi trường người ta xác định giá trị trên cơ sở các kỹ thuật đánh giá mà không lập hàm cầu (hàm lợi ích). 8 Đây là phương pháp không thể lập được hàm cầu, do đó không đo lường được phúc lợi thực tế nhưng thông tin lai rất hữu ích cho các nhà hoạch định chính sách. Các phương pháp không sử dụng đường cầu bao gồm: - Phương pháp đáp ứng liều lượng - Phương pháp chi phí thay thế - Phương pháp chi phí cơ hội Các phương pháp sử dụng đường cầu: Là các phương pháp được sử dụng trên cơ sở xây dựng hàm cầu để đánh giá giá trị hàng hóa môi trường. Khi đánh giá chất lượng hàng hóa môi trường của một khu vực nào đó người ta phải xác lập bằng được hàm cầu mà dựa trên nguyên lý kinh tế trong mối quan hệ giữa chất lượng môi trường và giá cả. Đây là phương pháp dùng để đo lường phúc lợi. Các phương pháp sử dụng đường cầu bao gồm: - Phương pháp chi phí du lịch (TCM: Travel Cost Method) - Phương pháp đánh giá theo hưởng thụ (HPM : Hedomic pricing method) - Phương pháp định giá ngẫu nhiên (CVM : Contigent valuation method) Ngoài ra cũng có các quan điểm khác để định giá hàng hóa chất lượng môi trường theo những hướng như sau: - Đánh giá theo thị trường (Market price – based): được ứng dụng khi dịch vụ hàng hóa môi trường cần thẩm định có thể chuyển được sang thị trường của hàng hóa thông thường, chẳng hạn các nguồn tài nguyên có thể khai thác được như gỗ, khoáng sản và các động vật quí hiếm. - Đánh giá bằng thị trường ẩn hoặc thị trường thay thế (Surrogate market based): được sử dụng khi dịch vụ hàng hóa môi trường không có trên 9 thị trường thông thường. Ở đây giá trị của nó có thể suy ra từ việc quan sát tác động của nó trong thị trường liên quan. Những kỹ thuật hay dùng là phương pháp đánh giá theo hưởng thụ (HPM), phương pháp chi phí du lịch (TCM) và tiếp cận thay đổi năng suất (CoP) - Xây dựng thị trường giả (Hypothetical market based): một số hàng hóa và dịch vụ môi trường không hề tồn tại giá trị trên thị trường và cũng không có thị trường thay thế. Vì thế trong trường hợp này, ta cần xây dựng một thị trường giả định. Kỹ thuật thông dụng nhất là phương pháp định giá ngẫu nhiên (CVM). - Đánh giá dựa vào chi phí (Cost based): dựa trên nguồn thông tin liên quan tới chi phí ẩn hoặc hiện của các dịch vụ môi trường có được nhờ quan sát trực tiếp hành vi của cá nhân trên thị trường. Hàng hóa chất lượng môi trường sẽ được phản ánh dựa trên sự biểu hiện của ”giá”. Kỹ thuật đánh giá này khá hữu hiệu, nó đã khắc phục được các khó khăn trong việc đo lường giá trị môi trường. Có hai hình thức tiếp cận chi phí chính là chi phí phòng ngừa và chi phí thay thế. - Chuyển giao lợi ích (Benefit transfer) : Cho phép chuyển những ước tính hiện hành của giá trị môi trường từ nơi này sang nơi khác (cụ thể ở đây là từ nơi nghiên cứu sang nơi hoạch định chính sách). Phương pháp này được thực hiện khi không đủ thời gian, nguồn vốn hoặc thiếu thông tin, không thể thực hiện các cách đánh giá lợi ích khác bằng dữ liệu sơ cấp. 1.3. Phương pháp chi phí du lịch 1.3.1. Khái niệm về phương pháp chi phí du lịch Phương pháp chi phí du lịch là phương pháp về sự lựa chọn ngầm có thể dùng để ước lượng đường cầu đối với các nơi vui chơi , giải trí và từ đó đánh giá giá trị cho các cảnh quan này. Giả thiết của TCM rất đơn giản,đó là