Tài liệu Vận dụng quan điểm thẩm mĩ và tri thức dân gian trong việc làm đẹp và chăm sóc sức khỏe phụ nữ hiện nay

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI TRƯƠNG THỊ CẨM VÂN VẬN DỤNG QUAN NIỆM THẨM MĨ VÀ TRI THỨC DÂN GIAN TRONG VIỆC LÀM ĐẸP VÀ CHĂM SÓC SỨC KHỎE PHỤ NỮ HIỆN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HÓA HỌC HÀ NỘI - 2016 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI TRƯƠNG THỊ CẨM VÂN VẬN DỤNG QUAN NIỆM THẨM MĨ VÀ TRI THỨC DÂN GIAN TRONG VIỆC LÀM ĐẸP VÀ CHĂM SÓC SỨC KHỎE PHỤ NỮ HIỆN NAY Chuyên ngành: VĂN HÓA DÂN GIAN Mã số: 62 22 01 30 LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HÓA HỌC Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. NGUYỄN XUÂN KÍNH HÀ NỘI - 2016 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của tôi và công trình này đảm bảo các nguyên tắc đạo đức trong việc trích dẫn tài liệu. Nghiên cứu sinh TRƯƠNG THỊ CẨM VÂN i MỤC LỤC DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT.................................................................................... iv DANH MỤC BẢNG, HỘP .................................................................................................. v MỞ ĐẦU ............................................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1 LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ, LÝ THUYẾT VẬN DỤNG VÀ TỔNG QUAN VỀ BẮC BỘ, CHÂU THỔ BẮC BỘ ...................................................... 11 1.1. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ............................................................................................ 11 1.2. Lý thuyết vận dụng và khái niệm.................................................................................. 14 1.3. Tổng quan về Bắc Bộ và châu thổ Bắc Bộ ................................................................... 34 CHƯƠNG 2 TRI THỨC DÂN GIAN TRONG CHĂM SÓC SẮC ĐẸP CỦA NGƯỜI PHỤ NỮ VÙNG BẮC BỘ HIỆN NAY ............................................................................ 50 2.1. Những quan niệm về vẻ đẹp của người phụ nữ ............................................................ 50 2.2. Thực tế làm đẹp của phụ nữ Việt Nam hiện nay .......................................................... 62 2.3. Tri thức dân gian trong việc làm đẹp cho phụ nữ hiện nay .......................................... 79 CHƯƠNG 3: TRI THỨC DÂN GIAN TRONG CHĂM SÓC SỨC KHỎE CỦA NGƯỜI PHỤ NỮ VÙNG BẮC BỘ HIỆN NAY ............................................................. 93 3.1. Quan niệm dân gian về sức khỏe của phụ nữ và việc chữa bệnh ................................. 93 3.2. Thực tế chăm sóc sức khỏe hiện nay ở phụ nữ Việt Nam ............................................ 95 3.3. Tri thức dân gian trong việc chăm sóc sức khỏe cho phụ nữ hiện nay ....................... 100 CHƯƠNG 4: NHỮNG VẤN ĐỀ BÀN LUẬN ............................................................... 117 4.1. Mối quan hệ giữa sắc đẹp và sức khỏe ....................................................................... 117 4.2. Sự khác nhau giữa tác giả dân gian và tác giả của dòng văn học viết trong quan niệm về vẻ đẹp của người phụ nữ ............................................................................................... 121 4.3. Sức mạnh, giá trị và những số phận nổi chìm của những người phụ nữ đẹp thời trước ..... 125 4.4. Sự mở rộng trong cách nhìn nhận và điều kiện xã hội tiến bộ của khoa học, kỹ thuật, bảo vệ, cổ súy cho cái đẹp của người phụ nữ .................................................................... 131 4.5. Đánh giá tri thức dân gian trong việc làm đẹp và chăm sóc sức khỏe của phụ nữ ..... 138 KẾT LUẬN ....................................................................................................................... 147 DANH MỤC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN. 151 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................... 152 PHỤ LỤC.......................................................................................................................... 164 ii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BMI Body Mass Index ĐHKHXH&NV Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn ĐH Đại học HN Hà Nội Nxb Nhà xuất bản NCS Nghiên cứu sinh PVS Phỏng vấn sâu TLN Thảo luận nhóm Tp Thành phố tr Trang Tr. CN Trước Công nguyên iv DANH MỤC BẢNG, HỘP CÁC BẢNG Bảng 1: Số lượng mẫu khảo sát tại các tỉnh........................................................................... 6 Bảng 2. Phân biệt tri thức bản địa và kiến thức khoa học ....................................................... 28 Bảng 3: Xu hướng quan tâm đến hoạt động chăm sóc sắc đẹp ........................................... 62 Bảng 4: Các nguyên liệu tự nhiên trong làm đẹp ................................................................ 79 Bảng 5: Phương pháp chăm sóc sắc đẹp dân gian được phụ nữ sử dụng hiện nay(%) ....... 86 Bảng 6: Một số nguyên liệu thường dùng để chăm sóc sức khỏe .................................... 100 Bảng 7: Những hình thức “kiêng cữ” sau khi sinh của phụ nữ ......................................... 108 CÁC HỘP Hộp 1: Tác dụng làm đẹp của một số loại lá, hoa, củ, quả ................................................. 82 Hộp 2: Làm đẹp tóc bằng bồ kết .......................................................................................... 83 Hộp 3: Làm son dưỡng môi từ sáp ong ............................................................................... 83 Hộp 4: Tác dụng chữa bệnh của một số loại cây ............................................................... 101 v MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Vẻ đẹp cơ thể là một yêu cầu quan trọng đầu tiên của người phụ nữ hiện đại vì nó tăng sự quyến rũ của nữ tính. Vẻ đẹp mà người phụ nữ thu hút người khác có được là nhờ sự bộc lộ những nét đẹp thiên phú, nhờ việc biết cách giữ gìn và chủ động làm đẹp. Ngày nay, cuộc sống đã khác trước với nhịp độ ngày càng gia tăng, người phụ nữ tham gia ngày càng nhiều vào đời sống xã hội và dần dần thay đổi cách nghĩ, cách làm và nhất là cách biểu lộ tình cảm, cách làm đẹp. Do nhu cầu làm đẹp của phái nữ, xã hội đã hình thành và phát triển dịch vụ làm đẹp (Spa). Ở Việt Nam, công nghệ này đã phát triển, tập trung chủ yếu ở các thành phố lớn và đang lan rộng ra các vùng nông thôn. Trong một cuộc điều tra xã hội học, người ta thấy 80% số người được hỏi đều cho rằng người phụ nữ Việt Nam hiện đại có tính năng động, tự tin, cởi mở, ham thích hoạt động xã hội, có khả năng lãnh đạo với tinh thần trách nhiệm cao. Một số người Việt Nam vẫn giữ một thái độ cố hữu: "Cái nết đánh chết cái đẹp". Trên thực tế, nhu cầu làm đẹp để tôn tạo những nét đẹp trên sắc mặt, cơ thể lại phát triển khá mạnh. Tiếc rằng nhu cầu và việc làm này chưa được sự hướng dẫn một cách khoa học trên quan điểm thẩm mỹ của văn hóa học. Có không ít người, vì thiếu hiểu biết đã chạy theo mốt mới, theo cái hiện đại, làm đẹp theo kiểu phản thẩm mỹ dẫn đến những hậu quả nghiêm trọng. Dù rất quan tâm đến cái đẹp hay chỉ thừa nhận nó ở mức độ vừa phải, mọi người đều cho rằng người phụ nữ đẹp cũng còn là người phụ nữ khỏe mạnh. Thực hiện đề tài khoa học Vận dụng quan niệm thẩm mĩ và tri thức dân gian trong việc làm đẹp và chăm sóc sức khoẻ phụ nữ hiện nay, chúng tôi sẽ trình bày những hiểu biết và thực hành của người dân xưa trong việc chăm 1 sóc sắc đẹp và sức khỏe cho người phụ nữ Việt, từ đó rút ra những ưu điểm của cách làm đẹp và chăm sóc sức khỏe dân gian còn phù hợp mà phụ nữ hiện đại cần học tập. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Trong việc làm đẹp và giữ gìn sức khỏe của người phụ nữ Bắc Bộ hiện nay, có những quan niệm và phương pháp dân gian nào được vận dụng? Vị trí, vai trò của tri thức dân gian trong việc làm đẹp và chăm sóc sức khỏe của phái đẹp hiện nay như thế nào? 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Làm rõ khái niệm tri thức dân gian, quan niệm dân gian về cái đẹp, thẩm mỹ, sức khỏe, những bài thuốc và cách thức sử dụng của nhân dân ta ngày xưa. - Trình bày quan niệm và những phương thức làm đẹp của người phụ nữ hiện đại, đánh giá vai trò và tác dụng của tri thức dân gian trong vấn đề này. - Trình bày những phương thức chăm sóc sức khỏe của phụ nữ hiện đại, nhận diện vai trò của tri thức dân gian trong vấn đề này. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Chúng tôi nghiên cứu việc làm đẹp, giữ gìn, rèn luyện sức khỏe của phụ nữ hiện nay ở Bắc Bộ, tìm hiểu trong số những phương thức, những bài thuốc làm đẹp và tăng cường sức khỏe hiện nay có những phương thức nào, bài thuốc nào sử dụng từ tri thức dân gian. Đối với người phụ nữ hiện nay, chúng tôi điều tra và phỏng vấn những 2 phụ nữ từ 16 đến dưới 70 tuổi (nhóm chưa có chồng, nhóm có chồng và nhóm người có tuổi). Những người này đại diện cho các thế hệ khác nhau, thể hiện việc chăm sóc sắc đẹp, sức khỏe trước và sau khi có con và sự khác biệt giữa các thế hệ. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Trong điều kiện thời gian có hạn, chúng tôi không thể nghiên cứu việc vận dụng quan điểm thẩm mĩ và tri thức dân gian trong việc làm đẹp và chăm sóc sức khỏe phụ nữ của tất cả các dân tộc ở mọi vùng trên đất nước ta. Chúng tôi xin được giới hạn nghiên cứu tri thức dân gian trong việc làm đẹp và chăm sóc sức khỏe của phụ nữ Việt ở vùng châu thổ Bắc Bộ. Khi điều kiện cho phép, chúng tôi so sánh, liên hệ vấn đề này ở một số dân tộc thiểu số cư trú tại Bắc Bộ. Việc giới hạn không gian nghiên cứu này là phù hợp với tính chất của tri thức dân gian. Tri thức dân gian (hay tri thức địa phương, hay kiến thức bản địa) có tính chất vùng, miền (địa phương) rất rõ. Các nhà nghiên cứu có nhiều phương án phân vùng văn hóa Việt Nam, trong đó có cách phân chia nước ta thành ba vùng lớn: Bắc Bộ, Trung Bộ, Nam Bộ. Trong luận án, chúng tôi quan niệm: Bắc Bộ là khu vực tính từ các tỉnh từ biên giới phía Bắc kéo đến hết Ninh Bình (chúng tôi sẽ xin trở lại vấn đề này trong tiểu mục lý thuyết vận dụng). Trong Bắc Bộ, chúng tôi tập trung khảo sát vùng châu thổ Bắc Bộ. Trong châu thổ Bắc Bộ, chúng tôi khảo sát ở tám tỉnh và thành phố: Nam Định, Ninh Bình, Phú Thọ, Vĩnh Phúc, Hải Dương, Hưng Yên, Thái Bình, Hà Nội. Đây là những nơi vừa bảo lưu nhiều nét truyền thống văn hóa, đồng thời cũng là nơi biến đổi mạnh mẽ về kinh tế, văn hóa, xã hội. Luận án nghiên cứu tri thức dân gian trong chăm sóc sắc đẹp và sức khỏe của phụ nữ Việt và đánh giá sự tồn tại của các tri thức này trong xã hội ngày nay. Tuy chủ yếu viết về người Việt, trong một số trường hợp, chúng tôi 3 có mở rộng đến những dân tộc khác nhằm làm rõ hơn vấn đề của người phụ nữ Việt. 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu của luận án 4.1. Phương pháp luận Chúng tôi vận dụng chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử để xem xét đối tượng nghiên cứu trong sự vận động và trong mối liên hệ giữa sự vật này với sự vật khác. Thí dụ, trong việc làm đẹp, ở xã hội cũ, trong thời con gái, phụ nữ rất chú ý đến việc làm đẹp và chăm sóc sắc đẹp, nhưng sau khi lập gia đình, họ ít chú ý đến việc làm đẹp cho bản thân (tuy vẫn ăn trầu cho môi đỏ, ra đường mặc quần áo đẹp hoặc chí ít cũng tươm tất hơn lúc ở nhà, đeo đồ trang sức,…). Trong xã hội ngày nay, không chỉ ở thời con gái mà sau khi đã lập gia đình hay khi tuổi đã cao, người phụ nữ vẫn quan tâm chăm sóc sức khỏe và sắc đẹp cho bản thân. Sự giao lưu với thế giới, điều kiện sống, những quan niệm mới về bình đẳng giới đã đem đến sự thay đổi đó. Đó chính là hoàn cảnh cụ thể đã giúp NCS giải thích về một hiện tượng hiện nay khác với truyền thống. 4.2. Phương pháp nghiên cứu 4.2.1. Phương pháp tổng hợp trong nghiên cứu văn hóa dân gian Theo tác giả Đinh Gia Khánh, trong khoa nghiên cứu văn hóa dân gian, phương pháp tổng hợp có tầm quan trọng đặc biệt. Vậy phương pháp tổng hợp là gì? Cũng theo tác giả Đinh Gia Khánh, đó là phương pháp tiếp cận thẩm mỹ kết hợp với phương pháp tiếp cận chỉnh thể. Để nghiên cứu một tác phẩm, một hiện tượng văn hóa dân gian thì cần phải phân tích chủ thể nguyên hợp ấy ra các thành tố, hơn nữa cần phải phân tích các thành tố ra các yếu tố nhỏ hơn để có thể đi sâu tìm hiểu nội dung cũng như cấu trúc của từng thành tố nói riêng, của chỉnh thể nguyên hợp nói chung. Trong nghiên cứu văn hóa 4 dân gian, khởi đầu bằng việc phân tích là một điều tất yếu. Nhưng quá trình phân tích ấy lại được bổ sung và nâng cao bằng quá trình tổng hợp bởi vì dẫu có tiến hành thao tác khoa học nào đi chăng nữa thì cuối cùng cũng phải đạt mục tiêu là nhận thức được sâu sắc và toàn diện tác phẩm, hiện tượng với tư cách là một chủ thể nguyên hợp [133, tr. 10-11]. 4.2.2. Phương pháp liên ngành Theo tác giả Đinh Gia Khánh, phương pháp liên ngành hay nói cho đúng hơn tổ chức nghiên cứu liên ngành thường cần thiết mỗi khi xử lý những đề tài khoa học rộng lớn, tức là mỗi khi phải đề cập đến nhiều thực thể khác nhau và nhiều đối tượng khoa học khác nhau. Tổ chức nghiên cứu liên ngành huy động nhiều ngành khoa học khác nhau, nhưng quá trình nghiên cứu thì mỗi ngành khoa học vẫn giữ tính chất độc lập của mình, vẫn tuân theo phương pháp tiếp cận của mình, vẫn sử dụng những phương pháp mà nhà khoa học cho là thích hợp hơn là với phương hướng tiếp cận của ngành khoa học khác. Trong tổ chức nghiên cứu liên ngành, có một ngành khoa học giữ vai trò trung tâm, nói cho đúng hơn là giữ vai trò tổ chức. Vai trò ấy được quy định bởi những điều kiện khác nhau như mục tiêu cuối cùng của đề tài nghiên cứu hoặc tính chất của tư liệu nghiên cứu. Theo tác giả Đinh Gia Khánh, đề tài Hùng Vương dựng nước (được Ủy ban Khoa học xã hội Việt Nam tổ chức vào nửa cuối những năm 60 – đầu những năm 70 của thế kỷ XX) đã được xử lý theo tổ chức nghiên cứu liên ngành. Nhiều ngành khoa học xã hội và cả một số ngành khoa học tự nhiên đã được huy động vào việc nghiên cứu đề tài này. Thời đại Hùng Vương không ghi lại những tư liệu thành văn, những văn bản, nhưng còn lưu lại khá nhiều hiện vật khảo cổ học. Vì vậy khoa học khảo cổ đã giữ vai trò trung tâm, vai trò tổ chức của việc nghiên cứu liên ngành. Khi nghiên cứu về Tây Nguyên là một vùng trong đó các tộc người 5 còn giữ được nhiều hơn các nơi khác những nét đặc thù của xã hội thời kỳ tiền giai cấp. Bởi vậy trong việc xử lý đề tài này theo tổ chức liên ngành thì dân tộc học đóng vai trò trung tâm, vai trò tổ chức. Trong đề tài quy hoạch đồng bằng sông Hồng hoặc quy hoạch đồng bằng sông Cửu Long thì dù ngành khảo cổ học, dân tộc học, xã hội học, nông học, văn hóa dân gian…có thể tùy theo hoàn cảnh mà có đóng góp nhiều hoặc ít vào kết quả nghiên cứu nhưng ngành kinh tế học phải giữ vai trò trung tâm, vai trò tổ chức, bởi vì mục tiêu của việc nghiên cứu liên ngành này trước hết là mục tiêu kinh tế [133, tr.12-14]. Từ những gợi ý của tác giả Đinh Gia Khánh, để thực hiện đề tài này chúng tôi vận dụng những quy phạm của khoa nghiên cứu văn hóa dân gian bên cạnh việc tiếp thu phương pháp nghiên cứu và thụ hưởng kết quả nghiên cứu của mỹ học, y học và xã hội học, trong đó khoa nghiên cứu văn hóa dân gian đóng vai trò trung tâm. 4.2.3. Phương pháp điều tra xã hội học Cơ cấu mẫu nghiên cứu của chúng tôi như sau: Phỏng vấn bảng hỏi được thiết kế sẵn với 300 phụ nữ từ 16 đến dưới 70 tuổi tại 8 tỉnh, thành ở khu vực châu thổ Bắc Bộ, cụ thể là: Nam Định, Ninh Bình, Phú Thọ, Vĩnh Phúc, Hải Dương, Hưng Yên, Thái Bình, Hà Nội. Ở mỗi tỉnh, thành trên, chúng tôi khảo sát hai địa điểm: một là thành phố/thị xã/ thị trấn/ thị tứ và một địa điểm ở một xã trong tỉnh. Bảng 1: Số lượng mẫu khảo sát tại các tỉnh Tỉnh TT Số lượng Tỷ lệ (%) 1 Hải Dương 38 12.7 2 Hưng Yên 39 13.0 3 Thái Bình 38 12.7 4 Hà Nội 39 13.0 6 5 Nam Định 37 12.3 6 Ninh Bình 38 12.7 7 Phú Thọ 36 12.0 8 Vĩnh Phúc 35 11.7 300 100 Tổng (Nguồn: Số liệu khảo sát của tác giả, 2013) - Về độ tuổi: Nhóm tuổi từ 16-25 chiếm 35%, nhóm từ 25-35 tuổi chiếm 15%, nhóm từ 36-55 tuổi chiếm 25% và nhóm trên 55 tuổi chiếm 25%. - Về nơi sinh sống: Tỷ lệ sống ở khu vực nông thôn chiếm gần một nửa (46,7%), tỷ lệ ở khu vực thị trấn/thị tứ chiếm 22,8% và ở thành phố chiếm 30,4%. - Về nghề nghiệp: Làm nông nghiệp thuần túy chiếm 27,3%, buôn bán, dịch vụ: 12,1%, cán bộ viên chức 19,0%, làm tự do 3,5%, nội trợ, nghỉ hưu 2,1%, lĩnh vực nghệ thuật 2,4%, nhân viên trong các công ty, doanh nghiệp 5,2%, học sinh, sinh viên 20,7%, thất nghiệp 1,4%. - Về thu nhập bình quân/tháng: Tỷ lệ dưới 1 triệu/tháng chiếm 28,7%, từ 1- dưới 3 triệu chiếm 31,7%, từ 3- dưới 5 triệu chiếm 26%, trên 5- dưới 7 triệu chiếm 8,3% và trên 7 triệu chiếm 5,3%. - Về tình trạng hôn nhân: Tỷ lệ phụ nữ được khảo sát đang ở cùng chồng chiếm 46,4%, đã ly hôn/ly thân chiếm 4,8%, chưa lập gia đình 48,8%. - Về học vấn: Tỷ lệ phụ nữ có trình độ tiểu học chỉ chiếm 3,8%, trung học cơ sở 33,1%, trung học phổ thông 36,2%, trung cấp nghề 16,3%, cao đẳng, đại học 10,1% và trên đại học 0,5%. - Về tôn giáo: 95,2% không theo tôn giáo nào, 4,8% theo các tôn giáo khác như Tin Lành, Cao Đài… Các đặc điểm về đối tượng được khảo sát sẽ được phân tích nhằm giải 7 thích sự khác biệt trong nhận thức, thực hành việc vận dụng tri thức dân gian trong chăm sóc sắc đẹp và sức khỏe của phụ nữ. 4.2.4. Phương pháp phỏng vấn sâu Phương pháp phỏng vấn sâu được thực hiện với nhiều đối tượng: + Phỏng vấn phụ nữ trong cộng đồng: - Phỏng vấn phụ nữ cao niên (nông thôn, thành thị) - Phỏng vấn phụ nữ trung tuổi (nông thôn, thành thị) - Phỏng vấn phụ nữ chưa lập gia đình (nông thôn, thành thị) + Phỏng vấn chủ/đại diện các trung tâm chăm sóc sắc đẹp/thẩm mỹ tại mỗi tỉnh. + Phỏng vấn kỹ thuật viên trong các trung tâm chăm sóc sắc đẹp có sử dụng các phương pháp trị liệu (nguyên liệu truyền thống): bác sĩ, dược sỹ, chuyên gia làm đẹp… + Phỏng vấn chuyên gia về nghiên cứu văn hóa dân gian, nghệ thuật làm đẹp, chuyên gia về phụ nữ… ở các cơ quan quản lý, nghiên cứu về văn hóa, nghệ thuật. 4.2.5. Phương pháp thu thập, xử lý các tài liệu thứ cấp Luận án tổng hợp và phân tích một lượng lớn các tài liệu đã công bố có thể phân chia số tài liệu này thành năm loại. Loại thứ nhất là những công trình bàn về vẻ đẹp và làm đẹp của phụ nữ thời xưa. Loại thứ hai là những công trình bàn về việc làm đẹp của phụ nữ thời nay. Loại thứ ba là những công trình viết về việc chăm sóc sức khỏe của phụ nữ ngày xưa. Loại thứ tư là những công trình quan tâm đến việc chăm sóc sức khỏe của phụ nữ hiện nay. Loại thứ năm là những công trình sưu tầm, biên soạn văn học dân gian trong đó chủ yếu là những công trình sưu tầm, 8 biên soạn ca dao tục ngữ. Trong quá trình nghiên cứu, tác giả sắp xếp các tài liệu như trên, trong mỗi loại lại được chia nhỏ hơn nữa. Thí dụ, trong việc chăm sóc sức khỏe của phụ nữ ngày xưa gồm có những công trình viết về việc chăm sóc sức khỏe của phụ nữ Việt (Kinh), những công trình viết về việc chăm sóc sức khỏe của phụ nữ các dân tộc thiểu số. Trên cơ sở khối tư liệu đã công bố, xuất bản khá phong phú, chúng tôi tiến hành phân tích theo các vấn đề mà nội dung luận án quy định. 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án Bản luận án đã phân tích và chứng minh các thuật ngữ tri thức bản địa, tri thức dân gian, kiến thức bản địa, về cơ bản chỉ là những cách gọi khác nhau của một sự vật, trình bày có hệ thống quan niệm dân gian và tri thức dân gian về cái đẹp của người phụ nữ và việc chăm sóc sức khỏe của họ trong xã hội xưa và nay, khẳng định vai trò của tri thức dân gian trong việc làm đẹp và chăm sóc sức khỏe phụ nữ hiện nay. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án - Về mặt lý thuyết: Luận án làm sáng tỏ vai trò của tri thức dân gian trong việc làm đẹp và giữ gìn sức khỏe của người phụ nữ hiện đại, đánh giá đúng mức tầm quan trọng của tri thức này (không hạ mức, không cường điệu). Qua kết quả nghiên cứu của luận án, người đọc thấy rõ sự đa dạng trong quan niệm về cái đẹp, mối liên hệ hữu cơ giữa cái đẹp và sức khỏe. - Về mặt thực tiễn: Kết quả của luận án sẽ làm tài liệu tham khảo hữu ích cho các chị em phụ nữ và các cơ sở làm đẹp hiện nay. 7. Cơ cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, phụ lục, luận án được trình bày theo bốn chương như sau: 9 Chương 1: Lịch sử nghiên cứu vấn đề, lý thuyết vận dụng và tổng quan về Bắc Bộ, châu thổ Bắc Bộ; Chương 2: Tri thức dân gian trong chăm sóc sắc đẹp của người phụ nữ vùng Bắc Bộ hiện nay; Chương 3: Tri thức dân gian trong chăm sóc sức khỏe của người phụ nữ vùng Bắc Bộ hiện nay; Chương 4: Những vấn đề bàn luận. 10 CHƯƠNG 1 LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ, LÝ THUYẾT VẬN DỤNG VÀ TỔNG QUAN VỀ BẮC BỘ, CHÂU THỔ BẮC BỘ 1.1. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 1.1.1. Các công trình nghiên cứu về vẻ đẹp của người phụ nữ Việt theo quan niệm dân gian Các tác giả thường dành một bài viết hoặc một số trang sách đề cập đến cái đẹp của người phụ nữ cổ truyền. Trong bài thuyết trình năm 1990, tác giả Phạm Thị Nhung cho rằng, người phụ nữ Việt Nam xưa có hai giai đoạn quan trọng trong cuộc đời, đó là khi còn con gái và khi đã lập gia đình. Tác giả nhận xét, nhìn chung quan niệm về dung nhan người đẹp thời trước qua ca dao không thấy khác ngày nay bao nhiêu. Ở thời đại hiện nay, người ta thích răng trắng và chuộng những người có vóc dáng cao. Nhưng ở thời nào thì đa phần người phụ nữ cũng thích trang điểm và có ý ăn mặc điệu đà đôi chút nhằm tôn thêm nhan sắc. Tác giả Trần Ngọc Thêm nhận thấy, chiếc yếm ngày xưa tạo nên nét đẹp duyên dáng và sức quyến rũ của người phụ nữ Việt Nam [102, tr.382383]. Cũng quan tâm đến vấn đề này, tác giả Phạm Anh Trang nhận xét, cách ăn mặc của người phụ nữ luôn thể hiện sự linh hoạt, phù hợp với từng thời đại, chẳng hạn như sự thay đổi của chiếc yếm và chiếc áo dài [122]. Theo tác giả Vũ Ngọc Khánh, trang phục còn thể hiện địa vị xã hội, phẩm chất của người phụ nữ [55]. Cũng quan tâm đến trang phục của người phụ nữ xưa, tác giả Ngô Đức Thịnh viết khá kỹ về chiếc áo dài của người phụ nữ thuở trước. Ngoài ra ông cũng viết về cách thức chải tóc rẽ ngôi của người phụ nữ ngày trước và cách chít khăn vuông, khăn mỏ quạ của phụ nữ Bắc Bộ 11 và việc phụ nữ Nghệ Tĩnh đội khăn đầu rìu [108]. Đáng chú ý có hai nữ tác giả dành số trang đáng kể, viết một cách có hệ thống về chủ đề đang bàn. Năm 2008, tác giả Lê Thị Nguyệt hoàn thành luận văn thạc sĩ Nét đẹp của người phụ nữ trong ca dao cổ truyền người Việt [84]. Năm 2012, nhà giáo Nguyễn Thị Thúy Loan bảo vệ luận văn thạc sĩ Vấn đề miêu tả ngoại hình con người trong “Kho tàng ca dao người Việt” [71]. Hai tác giả, bằng phương pháp thống kê đã phân tích vẻ đẹp bộ phận và vẻ đẹp tổng thể ngoại hình của người phụ nữ Việt trong thơ ca dân gian. Các kết quả nghiên cứu của Lê Thị Nguyệt, Nguyễn Thị Thúy Loan đã giúp ích rất nhiều cho NCS trong quá trình thực hiện đề tài luận án. 1.1.2. Các công trình đề cập đến việc chăm sóc sắc đẹp và sức khỏe của người phụ nữ bằng phương pháp dân gian 1.1.2.1. Các công trình đề cập đến việc chăm sóc sắc đẹp và sức khỏe của người phụ nữ Việt bằng phương pháp dân gian Năm 2000, trong cuốn sách Những phương thuốc làm đẹp từ cây thuốc nam, tác giả Thiên Kim đề cập đến đặc điểm, thành phần cấu tạo, cách sử dụng và phòng tránh cũng như những công dụng làm đẹp từ cây thuốc nam. Các phương thuốc này rất dễ tìm kiếm và rất hiệu quả trong sử dụng [58]. Năm 2007, trong cuốn Cây nhà lá vườn vị thuốc chữa bệnh và làm đẹp, tác giả Công Anh sưu tầm và giới thiệu nguyên liệu rau, củ, quả và cách chế biến để có công dụng chữa bệnh, làm đẹp, dưỡng sinh chăm sóc sức khỏe [6]. Năm 2008, cuốn sách đồ sộ Almanach người mẹ và phái đẹp của nhiều tác giả được xuất bản. Trong sách này, có mục “Bí quyết làm đẹp”. Mục này gồm nhiều bài, trong đó có những bài như “Bí quyết kéo dài tuổi thanh xuân và sắc đẹp”, “Một số thực phẩm giúp con người kéo dài tuổi thanh xuân”, “Dưỡng da bằng tỏi”, “Day huyệt, xoa bóp giữ gìn sức khỏe và nhan sắc”,… 12 Tất cả gồm 36 bài với 32 trang khổ lớn. Sách này còn có mục “Phái đẹp với y học” gồm 69 bài với 89 trang khổ lớn. Những bài trong tập sách là những bài viết ngắn, chưa phải là những công trình khoa học chuyên sâu [87]. Ngoài ra còn có các cuốn sách của Hoa Phượng, Nguyễn Thúy Ngà, Nam Việt, Thanh Hải và Thanh Minh, Hà Hương, Nguyễn Trúc Chi,… Các phương pháp làm đẹp (qua ăn uống, luyện tập, trang điểm) của người phụ nữ chủ yếu được đúc kết từ kinh nghiệm trong dân gian. Các tài liệu đề cập cụ thể đến các bài thuốc, công thức, cách chế biến ra sản phẩm làm đẹp từ các sản phẩm tự nhiên, cách sử dụng để làm đẹp cho phụ nữ ở các lứa tuổi khác nhau. Riêng về việc chăm sóc sức khỏe dưới cái nhìn dân gian, năm 2002, nhóm tác giả Nguyễn Xuân Kính, Nguyễn Thúy Loan, Phan Lan Hương, Nguyễn Luân giới thiệu 54 câu tục ngữ (có chú giải) nói về ốm đau, chữa bệnh [63, tr.82-88]. Cho đến nay, còn thiếu các nghiên cứu từ cách tiếp cận văn hóa, xã hội để đánh giá, tìm hiểu nhu cầu thẩm mỹ, xu hướng về chăm sóc sắc đẹp, sử dụng lựa chọn các phương pháp làm đẹp (truyền thống và hiện đại) để từ đó có những khuyến nghị phù hợp nhằm duy trì và phát huy văn hóa truyền thống (qua hệ thống tri thức dân gian), đồng thời giúp phụ nữ Việt Nam tiếp cận lựa chọn các phương pháp làm đẹp an toàn, tiết kiệm và hiệu quả bên cạnh các công nghệ làm đẹp hiện đại. 1.1.2.2. Các công trình đề cập đến việc chăm sóc sức khỏe của người phụ nữ các dân tộc thiểu số bằng phương pháp dân gian Những năm gần đây, một số lượng đáng kể những cuốn sách có nội dung bàn về việc chăm sóc sức khỏe của người phụ nữ các dân tộc thiểu số. Các tác giả chủ yếu viết về việc chăm sóc sức khỏe của người phụ nữ trong khi mang thai và sau khi sinh: Tri thức dân gian liên quan đến tập quán sinh đẻ và chăm sóc trẻ em của dân tộc Sán Dìu ở huyện Sơn Dương, tỉnh Tuyên 13 Quang của Đinh Thị Hồng Thơm [113], Phong tục sinh đẻ và chăm sóc trẻ sơ sinh của người Dao Tuyển do Lê Thành Nam chủ biên [78], Tri thức dân gian về cúng chữa bệnh cho phụ nữ và trẻ em của người Dao Tuyển ở Lào Cai của Nguyễn Thị Minh Tú và Triệu Văn Quẩy [128], Tri thức dân gian chăm sóc sức khỏe sinh sản cho phụ nữ và trẻ em người Phù Lá, Bắc Hà, Lào Cai của Chảo Chử Chấn [17],…Đáng chú ý là sức khỏe của những phụ nữ thuộc các dân tộc thiểu số đã được quan tâm. Điều này chứng tỏ cái nhìn tiến bộ và đúng đắn đối với phụ nữ và các dân tộc thiểu số ngày một phổ biến. Nhìn chung, các tài liệu viết về tri thức dân gian trong việc làm đẹp và chăm sóc sức khỏe của phụ nữ còn khá hiếm. Các tài liệu viết về việc làm đẹp hiện nay của phụ nữ chủ yếu là các bài thuốc, các phương pháp có tính chất kĩ thuật, ít có những tổng kết lí luận. Tuy nhiên, những gì của các tác giả đi trước đã được công bố sẽ là những gợi ý bổ ích đối với NCS. 1.2. Lý thuyết vận dụng và khái niệm 1.2.1. Lý thuyết vận dụng Trong luận án, chúng tôi vận dụng bốn lý thuyết chính. Đó là lý thuyết về thẩm mĩ và cái đẹp, lý thuyết về tri thức dân gian, lý thuyết về văn hóa vùng, lý thuyết sinh thái học văn hóa. Có nhiều quan niệm thẩm mĩ và cái đẹp. Ở đây, NCS tiếp thu quan niệm của các tác giả Đỗ Huy, Nguyễn Văn Huyên, Nguyễn Ngọc Long, Lại Nguyên Ân [48], [8]. Đây chính là quan niệm vận dụng mỹ học mác xít. Lý thuyết về tri thức bản địa được khởi xướng bởi các nhà nghiên cứu quốc tế. Ở ta, các tác giả Hoàng Xuân Tý, Ngô Đức Thịnh, Nguyễn Ngọc Thanh, Vương Xuân Tình,… đã vận dụng nó và tác giả Ngô Đức Thịnh còn gọi nó là tri thức dân gian [132], [107]. Nội dung chủ yếu của lý thuyết này chỉ ra các đặc điểm của tri thức dân gian, vai trò và tác dụng của nó trong xã 14