Tài liệu Vận dụng mô hình logistic đo lường xác suất vỡ nợ của doanh nghiệp đối với quản trị rủi ro tín dụng của ngân hàng thương mại

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH __________ ĐỖ THỊ MINH NGỌC VẬN DỤNG MÔ HÌNH LOGISTIC ĐO LƯỜNG XÁC SUẤT VỠ NỢ CỦA DOANH NGHIỆP ĐỐI VỚI QUẢN TRỊ RỦI RO TÍN DỤNG CỦA NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI Chuyên ngành : Tài chính – Ngân hàng Mã số : 60340201 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS TRƯƠNG QUANG THÔNG TP. Hồ Chí Minh - Năm 2013 Lời cam đoan Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Những số liệu, dữ liệu và kết quả đưa ra trong luận văn là trung thực và nội dung luận văn chưa từng được ai công bố trong bất kỳ nghiên cứu nào. Tác giả Đỗ Thị Minh Ngọc MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục từ viết tắt Danh mục các bảng, biểu, sơ đồ Chương mở đầu:............................................................................................................ 1 1. Lý do chọn đề tài ......................................................................................................... 1 2. Phạm vi nghiên cứu ..................................................................................................... 1 3. Phương pháp nghiên cứu............................................................................................. 2 4. Mục tiêu nghiên cứu.................................................................................................... 2 5. Bố cục của nghiên cứu ................................................................................................ 2 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ XÁC SUẤT VỠ NỢ CỦA DOANH NGHIỆP VÀ QUẢN TRỊ RỦI RO TÍN DỤNG CỦA NHTM ................................................... 4 1.1 Cơ sở lý luận về xác suất vỡ nợ của doanh nghiệp ............................................. 4 1.1.1 Xác xuất vỡ nợ của doanh nghiệp ................................................................ 4 1.1.2 Các yếu tố ảnh hưởng đến xác suất vỡ nợ của doanh nghiệp ...................... 4 1.1.2.1 Các yếu tố vĩ mô ..................................................................................... 5 1.1.2.2 Các yếu tố nội tại của doanh nghiệp .................................................... 6 1.2 Cơ sở lý luận về rủi ro tín dụng và quản trị rủi ro tín dụng .............................. 7 1.2.1 Cơ sở lý luận về rủi ro tín dụng .................................................................... 7 1.2.1.1 Khái niệm rủi ro tín dụng....................................................................... 7 1.2.1.2 Nguyên nhân dẫn đến rủi ro tín dụng ................................................... 9 1.2.2 Quản trị rủi ro tín dụng trong hoạt động của ngân hàng ............................ 11 1.2.2.1 Khái niệm quản trị rủi ro tín dụng ....................................................... 11 1.2.2.2 Mục tiêu của quản trị rủi ro tín dụng ................................................. 11 1.2.2.3 Công cụ quản trị rủi ro tín dụng ......................................................... 12 1.2.3 Quản trị rủi ro tín dụng theo Hiệp ước Basel ............................................. 14 1.2.3.1 Giới thiệu về Basel ............................................................................... 14 1.2.3.2 Quản trị rủi ro tín dụng theo Hiệp ước Basel ..................................... 16 1.3 Mối quan hệ giữa xác suất vỡ nợ của doanh nghiệp và rủi ro tín dụng của NHTM .......................................................................................................................... 19 Kết luận chương 1 ....................................................................................................... 22 Chương 2: VẬN DỤNG MÔ HÌNH LOGISTIC ĐO LƯỜNG XÁC SUẤT VỠ NỢ CỦA DOANH NGHIỆP ĐỐI VỚI QUẢN TRỊ RỦI RO TÍN DỤNG CỦA NHTM ....................................................................................................................................... 23 2.1 Tổng quan các nghiên cứu sử dụng mô hình Logistic trong đo lường xác suất vỡ nợ của doanh nghiệp .............................................................................................. 23 2.1.1 Nghiên cứu về xác suất vỡ nợ của các doanh nghiệp vừa và nhỏ tại thị trường Mỹ ............................................................................................................. 23 2.1.2 Nghiên cứu về xác suất vỡ nợ của các công ty niêm yết tại thị trường Chứng khoán Trung Quốc ................................................................................................ 24 2.1.3 Nghiên cứu đo lường xác suất vỡ nợ của doanh nghiệp trong danh mục cho vay của Ngân hàng tại Na-Uy .............................................................................. 24 2.1.4 Nghiên cứu đo lường rủi ro tín dụng các doanh nghiệp niêm yết trên thị trường Chứng khoán Việt Nam ............................................................................ 25 2.2 Vận dụng mô hình Logistic đo lường xác suất vỡ nợ của doanh nghiệp ......... 26 2.2.1 Dữ liệu nghiên cứu ...................................................................................... 26 2.2.2 Mô hình nghiên cứu đo lường xác suất vỡ nợ của doanh nghiệp ............... 26 2.2.2.1 Các biến nghiên cứu ............................................................................ 26 2.2.2.2.Mô hình nghiên cứu ............................................................................ 32 2.2.2.3 Phương pháp nghiên cứu .................................................................... 34 2.3 Vận dụng mô hình Logistic đo lường xác suất vỡ nợ của doanh nghiệp đối với quản trị rủi ro tín dụng của NHTM .......................................................................... 40 2.3.1 Lợi ích từ việc triển khai đo lường xác suất vỡ nợ của doanh nghiệp đối với quản trị rủi ro tín dụng của NHTM ...................................................................... 40 2.3.1.1 Công cụ hỗ trợ cho hệ thống chấm điểm, xếp hạng tín dụng nội bộ ... 41 2.3.1.2 Xây dựng quỹ dự phòng rủi ro sát với thực tại của NHTM ................ 43 2.3.1.3 Tạo điều kiện triển khai các công cụ phái sinh tín dụng .................... 43 2.3.1.4 Chỉ tiêu đánh giá, quản trị đội ngũ cán bộ tín dụng ........................... 44 2.3.2 Đề xuất vận dụng kết quả mô hình Logistic đo lường xác suất vỡ nợ của doanh nghiệp đối với quản trị rủi ro tín dụng của NHTM ................................... 44 2.3.3 Phân tích tình huống giả lập xếp hạng khách hàng ..................................... 49 Kết luận chương 2 ....................................................................................................... 52 Chương 3: GIẢI PHÁP VÀ KIẾN NGHỊ NHẰM VẬN DỤNG MÔ HÌNH LOGISTIC ĐO LƯỜNG XÁC SUẤT VỠ NỢ DOANH NGHIỆP ĐỐI VỚI QUẢN TRỊ RỦI RO TÍN DỤNG CỦA NHTM ....................................................... 53 3.1 Giải pháp đối với NHTM ...................................................................................... 53 3.1.1 Xây dựng hạ tầng công nghệ thông tin và hệ thống dữ liệu đồng bộ, bảo mật .............................................................................................................................. 53 3.1.2 Nâng cao chất lượng nguồn nhân lực .......................................................... 54 3.1.3 Tiếp tục hoàn thiện hệ thống xếp hạng tín dụng nội bộ .............................. 55 3.1.4 Nhất quán quy trình và giám sát chặt việc thực thi quy trình quản trị rủi ro tín dụng ................................................................................................................. 55 3.1.5 Thông tin liên kết toàn ngành ...................................................................... 55 3.2 Nhóm các kiến nghị đối với các cơ quan có liên quan ....................................... 56 3.2.1 Kiến nghị đối với Ngân hàng Nhà nước Việt Nam ..................................... 56 3.2.2 Kiến nghị đối với cơ quan quản lý Nhà nước ............................................. 58 Kết luận chương 3 ....................................................................................................... 60 KẾT LUẬN CHUNG .................................................................................................. 61 Danh mục tài liệu tham khảo Phụ lục DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT EAD Tổng dư nợ của khách hàng tại thời điểm khách hàng không trả được nợ EBIT Lợi nhuận trước thuế và lãi vay HOSE Sở giao dịch Chứng khoán Thành phố Hồ Chí Minh LGD Tỷ trọng tổn thất ước tính NHNN Ngân hàng Nhà nước NHTM Ngân hàng thương mại PD TCTD Xác suất vỡ nợ Tổ chức tín dụng DANH MỤC CÁC BẢNG, BIỂU, SƠ ĐỒ Bàng 1.1 Tỷ lệ thu nhập thuần ngoài lãi của một số quốc gia năm 2012 ....................... 9 Bảng 1.2 Tỷ lệ thu nhập từ lãi so với tổng thu nhập ...................................................... 9 Bảng 1.3 Các chỉ tiêu tính toán tổn thất dự tính được theo định nghĩa của Basel ....... 17 Bảng 2.1 Định nghĩa các biến và mối tương quan kỳ vọng giữa các biến độc lập và biến phụ thuộc ...................................................................................................................... 31 Bảng 2.2 Thống kê mô tả các biến ............................................................................... 34 Bảng 2.3 Bảng ma trận hệ số tương quan của các biến ................................................ 35 Bảng 2.4 Tổng hợp kết quả của 02 mô hình ................................................................ 36 Bảng 2.5 Kết quả từ phương pháp Hosmer – Lemeshow ............................................ 37 Bảng 2.6 Kết quả kiểm định tỷ lệ dự báo đúng của mô hình ....................................... 38 Bảng 2.7 So sánh phương pháp xếp hạng tín dụng nội bộ và mô hình Logistic ......... 41 Bảng 2.8 Quy đổi tương đương giữa xác suất vỡ nợ và hạng tín dụng của khách hàng doanh nghiệp ................................................................................................................ 48 Bảng 2.9 Kết quả xếp hạng tín dụng cho một số khách hàng ...................................... 50 Sơ đồ 1.1 Quy trình xây dựng và thực thi hệ thống xếp hạng tín dụng nội bộ ............. 20 Sơ đồ 2.1 Quy trình quản trị rủi ro tín dụng đề xuất ..................................................... 45 1 Chương mở đầu 1. Lý do chọn đề tài Hoạt động tín dụng là hoạt động mang tính truyền thống của Ngân hàng thương mại (NHTM), nguồn thu từ hoạt động tín dụng chiếm tỷ trọng cao trong tổng thu nhập của NHTM. Điều tất yếu là đi kèm với lợi nhuận cao luôn là rủi ro cũng rất lớn. Rủi ro phát sinh không chỉ ảnh hưởng đến bản thân các NHTM mà còn có thể tác động rất lớn đến toàn bộ nền kinh tế. Trong thời gian gần đây, nợ quá hạn, nợ xấu tại các NHTM Việt Nam ngày càng trở thành một vấn đề nan giải, cản trở sự phát triển toàn diện của ngành ngân hàng. Tập trung vào quản trị rủi ro nói chung và quản trị rủi ro tín dụng nói riêng được xem là định hướng đảm bảo hệ thống ngân hàng hoạt động ổn định vững chắc. Trong khi các nước trên Thế giới đã từng bước áp dụng các khuyến cáo của Basel trong quản trị rủi ro tín dụng, thì tại Việt nam, các NHTM vẫn sử dụng chỉ tiêu nợ xấu, nợ quá hạn và việc áp dụng các phương pháp lượng hoá rủi ro tín dụng hiện tại chỉ ở bước đầu nghiên cứu, thử nghiệm. Xuất phát từ lý do trình bày trên, tác giả chọn đề tài “Vận dụng mô hình hồi quy Logistic đo lường xác suất vỡ nợ của doanh nghiệp đối với quản trị rủi ro tín dụng của Ngân hàng thương mại” 2. Phạm vi nghiên cứu Nghiên cứu sử dụng dữ liệu tài chính được tính toán từ Báo cáo tài chính năm 2012 của các doanh nghiệp (số liệu tập trung ở Bảng cân đối kế toán và Báo cáo kết quả hoạt động kinh doanh). Tác giả nhận thấy tầm quan trọng của thông tin và dữ liệu đầu vào khi thực hiện nghiên cứu, đồng thời dựa trên điều kiện về công bố thông tin của các mã chứng khoán niêm yết trên thị trường chứng khoán, tác giả tiến hành thu thập số liệu Báo cáo tài chính của 190 doanh nghiệp đang niêm yết tại Sở giao dịch Chứng khoán TP.HCM (HOSE), thay vì sử dụng dữ liệu là Báo cáo tài chính của cách doanh nghiệp đang vay 2 vốn tại một NHTM cụ thể nào đó. Lý do là số liệu Báo cáo tài chính của các doanh nghiệp vay vốn tại NHTM rất ít được qua kiểm toán nên tính chính xác chưa thể đảm bảo. 3. Phương pháp nghiên cứu Nghiên cứu áp dụng phương pháp nghiên cứu định lượng, sử dụng thống kê mô tả, mô hình hồi quy Logistic để phân tích số liệu. 4. Mục tiêu nghiên cứu Nghiên cứu được thực hiện nhằm các mục tiêu chính sau đây:  Tìm ra mối quan hệ giữa xác suất vỡ nợ của doanh nghiệp và rủi ro tín dụng của NHTM.  Xây dựng mô hình Logistic đo lường xác suất vỡ nợ của doanh nghiệp.  Vận dụng kết quả đo lường xác suất vỡ nợ để đề xuất xây dựng quy trình quản trị rủi ro tín dụng tại NHTM. 5. Bố cục của nghiên cứu Để thực hiện các mục tiêu nêu trên, nghiên cứu được chia thành 03 chương với nội dung cơ bản như sau: Chương 1: Cơ sở lý luận về xác suất vỡ nợ và quản trị rủi ro tín dụng Chương này giới thiệu tổng quan lý thuyết về xác suất vỡ nợ, rủi ro tín dụng và quản trị rủi ro tín dụng trong hoạt động kinh doanh của NHTM. Trong đó đặc biệt nhấn mạnh đến mối quan hệ giữa xác suất vỡ nợ và rủi ro tín dụng. Chương 2: Vận dụng mô hình hồi quy logistic đo lường xác suất vỡ nợ của doanh nghiệp đối với quản trị rủi ro tín dụng của NHTM Chương này thực hiện thu thập số liệu, định nghĩa các biến và chỉ định mô hình để tìm ra các biến có ảnh hưởng lớn đến xác suất vỡ nợ của doanh nghiệp. Từ kết quả mô hình, nghiên cứu đề nghị các bước thực hiện nhằm vận dụng mô hình này vào quy trình quản trị rủi ro tín dụng của các NHTM với mục đích đưa quy trình quản trị rủi ro tín dụng này từng bước tiến gần hơn với chuẩn mực Quốc tế. 3 Chương 3: Giải pháp và kiến nghị nhằm vận dụng mô hình Logistic đo lường xác suất vỡ nợ đối với quản trị rủi ro tín dụng của NHTM Tổng hợp các phân tích ở chương 1 và kết quả mô hình hồi quy được xây dựng ở chương 2, chương này đưa ra một số giải pháp đối với NHTM để có thể vận dụng kết quả từ mô hình Logistic trong việc quản trị rủi ro tín dụng ngân hàng, đồng thời là nhóm các kiến nghị đối với các cơ quan có liên quan: NHNN, Trung tâm thông tin tín dụng của NHNN và Chính phủ nhằm tạo điều kiện cho việc vận dụng nêu trên. 4 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ XÁC SUẤT VỠ NỢ CỦA DOANH NGHIỆP VÀ QUẢN TRỊ RỦI RO TÍN DỤNG CỦA NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI 1.1 Cơ sở lý luận về xác suất vỡ nợ của doanh nghiệp 1.1.1 Xác suất vỡ nợ của doanh nghiệp Xác suất vỡ nợ là khả năng một doanh nghiệp sẽ không thể hoàn trả nợ gốc, nợ lãi theo lịch trình, cam kết đã định trước. Khi người cho vay ước tính một doanh nghiệp có xác xuất vỡ nợ cao thì họ sẽ đưa ra một mức lãi suất cho vay cao hơn, như là một khoản bồi thường cho việc chấp nhận rủi ro cao hơn đó. Theo giải thích của Basel II thì: “Xác suất vỡ nợ được xem là một chỉ báo rủi ro tín dụng, nó cho thấy khả năng xảy ra việc một khách hàng không thể thực hiện nghĩa vụ tài chính theo cam kết ban đầu”. Xác suất vỡ nợ có thể được ước tính riêng cho từng khách hàng, hoặc cũng có thể được ước tính cho một danh mục bao gồm nhiều khách hàng có các đặc điểm tương đồng. Các tổ chức tài chính sử dụng xác suất vỡ nợ của khách hàng để tính toán tổn thất dự tính, tính toán yêu cầu vốn tối thiểu trong khuôn khổ của Basel. Một khách hàng được Basel định nghĩa là không có khả năng trả nợ như sau: “Trường hợp khách hàng không trả được nợ được cho là xảy ra khi một trong hai hoặc là cả hai sự kiện sau đây xảy ra: Thứ nhất, ngân hàng đánh giá rằng khách hàng không có khả năng trả nợ đầy đủ khi ngân hàng chưa thực hiện hành động gì để cố gắng thu hồi; Thứ hai là khách hàng đã quá hạn trả nợ quá 90 ngày. Thấu chi cũng được xem là một dấu hiệu của mất khả năng trả nợ nếu khách hàng phá vỡ hạn mức đã được thông báo trước đó hoặc bị ngân hàng thông báo một hạn mức nhỏ hơn dư nợ hiện tại của mình.” (Basel II, đoạn 452). 1.1.2 Các yếu tố ảnh hưởng đến xác suất vỡ nợ của doanh nghiệp 5 Các nghiên cứu trên Thế giới đều thống nhất quan điểm phân chia các yếu tố ảnh hưởng đến xác suất vỡ nợ của doanh nghiệp thành 02 nhóm chính, bao gồm nhóm các yếu tố thuộc về vĩ mô và nhóm các yếu tố thuộc nội tại các doanh nghiệp. 1.1.2.1 Các yếu tố vĩ mô Yếu tố vĩ mô ảnh hưởng đến xác suất vỡ nợ doanh nghiệp được định nghĩa là những thông tin của nền kinh tế gây ảnh hưởng chung đến mọi doanh nghiệp vay nợ. Trong nghiên cứu của mình, Qu (2006) đã tiến hành thực hiện phân tích tìm ra các yếu tố vĩ mô ảnh hưởng đến xác suất vỡ nợ của các công ty tại thị trường Thuỵ Điển. Đồng thời, đặt trong so sánh với các nghiên cứu cùng chủ đề được thực hiện tại các quốc gia: Đan Mạch, Na-Uy, Phần Lan, Anh, Đức và Mỹ cũng cho thấy các kết quả khá tương đồng, cho thấy các biến vĩ mô sau đây có ảnh hưởng đến xác suất vỡ nợ: Tốc độ tăng tổng sản phẩm quốc nội (GDP) GDP là giá trị bằng tiền của tất cả sản phẩm và dịch vụ cuối cùng được sản xuất ra trong phạm vi một lãnh thổ trong một khoảng thời gian nhất định, thường là một năm. GDP được đánh giá là một trong những chỉ số cơ bản để đánh giá sự phát triển kinh tế của một vùng lãnh thổ nào đó. Trong nghiên cứu tác động của GDP lên xác suất vỡ nợ, GDP được hiểu là tổng cầu của cả nền kinh tế một quốc gia và tổng cầu có liên quan mật thiết đến doanh số bán hàng của các doanh nghiệp. Tốc độ tăng GDP thấp có nghĩa là tốc độ tăng doanh số bán hàng của doanh nghiệp cũng thấp, và doanh số thấp dẫn đến sự gia tăng trong khả năng một doanh nghiệp không thể đáp ứng các nghĩa vụ tài chính của mình. Do vậy, tốc độ tăng GDP tương quan nghịch với xác suất vỡ nợ. Chỉ số giá tiêu dùng (CPI) CPI dùng để đo lường thay đổi chi phí của một giỏ hàng hoá và dịch vụ cố định, thường gồm các lĩnh vực nhà ở, điện, thực phẩm và giao thông. CPI thường được dùng như dấu hiệu đo lường lạm phát. Lạm phát cũng được xem là một nguy cơ tiềm ẩn khi 6 nó thúc đẩy mọi người dùng tiền tiết kiệm đang có để đầu tư, điều này hàm ý mọi người đang chấp nhận nhiều rủi ro hơn để đầu tư. Do vậy, nghiên cứu của Qu (2006) chỉ ra rằng, CPI có quan hệ cùng chiều với xác suất vỡ nợ. Tỷ lệ thất nghiệp Tỷ lệ thất nghiệp là phần trăm số những người lao động không có việc làm trên tổng số lực lượng lao động xã hội. Tỷ lệ thất nghiệp cao luôn dẫn đến nhiều vấn đề cho nền kinh tế nói riêng và cho cả xã hội nói chung. Do vậy, tỷ lệ thất nghiệp tương quan thuận với xác suất vỡ nợ của một doanh nghiệp. Lãi suất Đa số các doanh nghiệp đều tài trợ một phần cho các nhu cầu hoạt động sản suất kinh doanh bằng việc vay nợ. Về mặt lý thuyết, lãi suất đại diện cho chi phí một người phải trả khi đi vay mượn. Khi lãi suất tăng sẽ làm cho một số doanh nghiệp đi vay bị “ra khỏi thị trường”, tức là họ sẽ không thể chi trả cho các khoản nợ hiện hữu nếu không vay thêm nợ hoặc gia tăng thêm vốn. Lãi suất tăng cũng có nghĩa là chi phí của doanh nghiệp sẽ tăng, kéo theo là sự gia tăng của xác suất vỡ nợ. Lãi suất tương quan thuận với xác suất vỡ nợ. Tỷ giá hối đoái Tỷ giá hối đoái là giá so sánh giữa đồng tiền nội tệ của một quốc gia với đồng tiền ngoại tệ của một quốc gia khác. Những doanh nghiệp có hoạt động kinh doanh quốc tế sẽ bị ảnh hưởng nhiều bởi tỷ giá hối đoái. Tuy nhiên, mối quan hệ giữa tỷ giá hối đoái và xác suất vỡ nợ của doanh nghiệp lại tương đối khó xác định: tương quan giữa hai yếu tố này là thuận hay nghịch lại phụ thuộc vào đó là doanh nghiệp xuất khẩu hay nhập khẩu, hay vừa xuất khẩu vừa nhập khẩu. 1.1.2.2 Các yếu tố nội tại của doanh nghiệp: 7 Các yếu tố nội tại ảnh hưởng đến xác suất vỡ nợ của doanh nghiệp được định nghĩa là những thông tin đặc thù của một doanh nghiệp cụ thể, có thể kể ra như: Tốc độ tăng trưởng doanh số Tốc độ tăng trưởng doanh số được xem là chỉ báo quan trọng cho thấy tình hình kinh doanh của doanh nghiệp đó đang trong giai đoạn ổn định, phát triển hay suy thoái. Nhìn chung, tốc độ tăng trưởng doanh số cao và gia tăng hàm ý rằng khả năng trả nợ của doanh nghiệp cũng tăng (xác suất vỡ nợ giảm). Tỷ lệ đòn bẩy tài chính Về mặt nguyên tắc, một doanh nghiệp càng thiên về cấu trúc vốn sử dụng nợ nhiều thì xác suất vỡ nợ càng tăng. Khi tình hình của ngành kinh doanh hay tình hình kinh tế chung có nhiều bất ổn, nợ vay trở thành gánh nặng tài chính, doanh nghiệp vay nhiều nợ khó có thể đáp ứng các nghĩa vụ đối với người cho vay. 1.2 Cơ sở lý luận về rủi ro tín dụng và quản trị rủi ro tín dụng 1.2.1 Cơ sở lý luận về rủi ro tín dụng 1.2.1.1 Khái niệm rủi ro tín dụng Ngân hàng cũng như bất kỳ một doanh nghiệp nào trong nền kinh tế, đều hoạt động trên nguyên lý tối đa hoá lợi nhuận trong khoảng rủi ro có thể chấp nhận được. Do vậy, rủi ro là nhân tố luôn luôn tồn tại trong hoạt động kinh doanh của Ngân hàng. Rủi ro trong kinh doanh ngân hàng được hiểu là những biến cố không mong đợi mà khi xảy ra sẽ dẫn đến sự tổn thất về tài sản của ngân hàng, giảm sút lợi nhuận thực tế so với dự kiến. Theo Quyết định 493/2005/QĐ-NHNN ngày 22/04/2005 của Thống đốc NHNN thì “Rủi ro tín dụng trong hoạt động ngân hàng của tổ chức tín dụng” là khả năng xảy ra tổn thất trong hoạt động ngân hàng của tổ chức tín dụng do khách hàng không thực hiện hoặc không có khả năng thực hiện nghĩa vụ của mình theo cam kết. Hoạt động ngân hàng bao gồm: “việc kinh doanh, cung ứng thường xuyên một hay một số nghiệp 8 vụ sau đây: nhận tiền gửi, cấp tín dụng, cung ứng các dịch vụ thanh toán qua tài khoản” (Luật các TCTD năm 2010). Rủi ro tín dụng trong hoạt động ngân hàng được Thông tư số 02/2013/TTNHNN ngày 21/01/2013 định nghĩa là tổn thất có khả năng xảy ra đối với nợ của TCTD, chi nhánh ngân hàng nước ngoài do khách hàng không thực hiện hoặc không có khả năng thực hiện một phần hoặc toàn bộ nghĩa vụ của mình theo cam kết. Theo Bessis (2001) thì rủi ro tín dụng được hiểu là “những tổn thất do khách hàng không trả được nợ hoặc sự giảm sút chất lượng tín dụng của những khoản vay”. Vậy tóm lại, có thể nói rủi ro tín dụng là khả năng xảy ra tổn thất trong hoạt động cấp tín dụng của các ngân hàng. Rủi ro tín dụng được xem là loại rủi ro trọng yếu trong hoạt động kinh doanh của ngân hàng, bởi lẽ: cấp tín dụng hiện nay vẫn là hoạt động chủ lực của các NHTM Việt Nam. Nguồn thu nhập của NHTM có thể chia làm 02 loại: Thu nhập thuần từ lãi và thu nhập thuần ngoài lãi. (i) Thu nhập thuần từ lãi là khoản chênh lệch giữa số thu từ lãi (thu lãi cho vay; thu lãi tiền gửi; thu lãi đầu tư chứng khoán; thu lãi khác) và số chi trả lãi (chi lãi tiền gửi, kỳ phiếu, giấy tờ có giá; chi lãi vay; chi lãi khác). (ii) Thu nhập thuần ngoài lãi bao gồm số thu phí dịch vụ; thu kinh doanh ngoại tệ, vàng, bạc; thu hoàn dự chi và thu khác. Khi nói hoạt động cấp tín dụng hiện vẫn là hoạt động chủ lực của các NHTM Việt Nam có nghĩa là, trong giai đoạn hiện tại thì nguồn thu nhập thuần từ lãi là nguồn thu nhập chiếm tỷ trọng cao nhất của các NHTM Việt Nam. So với các quốc gia Châu Á Thái Bình Dương khác thì các ngân hàng thương mại tại Việt Nam có tỷ lệ thu nhập thuần ngoài lãi thấp hơn, chi tiết xem ở Bảng 1.1. 9 Bảng 1.1: Tỷ lệ thu nhập thuần ngoài lãi của một số quốc gia năm 2012 Quốc gia Úc thuần ngoài lãi Singapore Thái Lan Việt Nam 33% Tỷ lệ thu nhập Trung Quốc 21% 40% 36% 14% (Nguồn: KPMG, Khảo sát về Ngành Ngân hàng Việt Nam năm 2013) Theo số liệu thống kê từ 10 NHTM tại Việt Nam được trình bày tại Bảng 1.2 cho thấy tỷ lệ thu nhập từ lãi trong tổng thu nhập của các ngân hàng đều rất cao, bình quân là từ 75% đến 90%. Bảng 1.2: Tỷ lệ thu nhập thuần từ lãi so với tổng thu nhập Stt Ngân hàng Tỷ lệ thu nhập từ lãi so với tổng thu nhập 2012 2011 2010 1 BIDV 80% 82% 80% 2 Vietcombank 73% 84% 71% 3 Vietinbank 84% 90% 82% 4 Eximbank 91% 85% 79% 5 ACB 118% 86% 76% 6 Sacombank 95% 86% 77% 7 Techcombank 89% 80% 67% 8 NH Quân Đội 85% 101% 86% 9 VIBank 92% 106% 76% 10 NH Hàng Hải 77% 65% 74% (Nguồn: Từ báo cáo tài chính của các Ngân hàng) Do vậy chất lượng khoản vay (đo lường bằng rủi ro tín dụng) được xem như một trong những nhân tố quan trọng ảnh hưởng lớn đến lợi nhuận của hệ thống NHTM tại Việt Nam. 1.2.1.2 Nguyên nhân dẫn đến rủi ro tín dụng Nguyên nhân chủ quan 10 Nguyên nhân chủ quan bao gồm: nhóm các yếu tố chủ quan đến từ nội tại của ngân hàng và nhóm các yếu tố chủ quan phát sinh từ phía bên đi vay. Thứ nhất, nhóm các nguyên nhân chủ quan từ phía ngân hàng, cụ thể: - Do chính sách của ngân hàng cho vay không phù hợp, thiếu sự kiểm soát chặt chẽ hoặc đặt mục tiêu lợi nhuận quá cao. Danh mục cho vay tập trung vào một hoặc một nhóm đối tượng khách hàng, trong điều kiện nền kinh tế chung hoặc yếu tố ngành không bền vững dễ làm cho các khoản cấp tín dụng đối với nhóm đối tượng tập trung này trở thành nợ xấu dây chuyền. - Trình độ, năng lực, phẩm chất đạo đức của đội ngũ cán bộ cho vay yếu kém dẫn đến cán bộ cho vay không đánh giá chính xác về khách hàng. Thiếu kiểm soát tín dụng hoặc thất bại trong quá trình giám sát tín dụng (kiểm tra trước, trong và sau khi cho vay). - Rủi ro phát sinh từ việc thực hiện các thủ tục bảo đảm tiền vay, đi từ khâu thẩm định giá trị tài sản cho đến khâu ký kết hợp đồng hoặc kiểm soát tài sản đảm bảo. Công tác định giá tài sản bị sai lệch hoặc bị cố tình làm cho sai lệch: vì áp lực chỉ tiêu mà ngân hàng định giá tài sản không phù hợp và cao hơn nhiều so với giá thị trường, do vậy, khi tình hình kinh tế xấu đi, nhiều tài sản giảm giá dẫn đến nguy cơ mất vốn. Quản lý tài sản không chặt chẽ, đặc biệt là động sản và hàng hoá, cũng dẫn đến thất thoát tài sản của ngân hàng. Thứ hai là nhóm các nguyên nhân chủ quan từ phía khách hàng, có thể liệt kê một vài nguyên nhân như sau : - Khả năng kinh doanh và điều hành yếu kém, không đưa ra các đối sách kịp thời và thích hợp trong giai đoạn mà nền kinh tế biến động phức tạp không ngừng. - Thiện chí trả trợ của khách hàng không cao, thiếu hợp tác trong việc cung cấp thông tin kịp thời để cùng ngân hàng bàn đối sách khi tình hình kinh doanh gặp khó khăn. - Một số đối tượng khách hàng cố tình lừa đảo, có hành vi vi phạm pháp luật. 11 Nguyên nhân khách quan Nguyên nhân khách quan là nguyên nhân do môi trường bên ngoài tác động vào, là loại nguyên nhân xuất hiện đột ngột và khó kiểm soát. Một số nguyên nhân khách quan có thể liệt kê như sau: Thứ nhất, thay đổi trong các chính sách điều hành chung của chính phủ, như chính sách tài khoá và chính sách tiền tệ. Thứ hai, nguyên nhân từ phía môi trường pháp lý. Hoạt động kinh doanh của các ngân hàng liên quan đến nhiều lĩnh vực của nền kinh tế, khi hệ thống pháp luật ổn định và lành mạnh thì môi trường kinh doanh của ngân hàng thương mại sẽ có nhiều thuận lợi. Ngược lại nếu môi trường pháp lý thiếu đồng bộ, có nhiều khe hở thì hoạt động của ngân hàng cũng gặp nhiều rủi ro. Thứ ba, nguyên nhân đến từ các yếu tố của môi trường tự nhiên như thiên tai, dịch hoạ làm cho tình hình kinh doanh của khách hàng (đặc biệt là các khách hàng ở lĩnh vực sản xuất nông nghiệp) sẽ bị tổn thất lớn, làm cho kế hoạch, phương án kinh doanh chuyển từ trạng thái khả thi ban đầu sang khó khăn, đồng nghĩa với việc ngân hàng khó khăn trong việc thu hồi nợ. 1.2.2 Quản trị rủi ro tín dụng trong hoạt động của ngân hàng 1.2.2.1 Khái niệm quản trị rủi ro tín dụng Quản trị rủi ro tín dụng trong NHTM là quá trình ngân hàng tác động đến hoạt động tín dụng thông qua bộ máy và công cụ quản lý để phòng ngừa, cảnh báo, đưa ra các biện pháp nhằm hạn chế đến mức tối đa việc không thu được đầy đủ gốc và lãi của khoản vay hoặc thu gốc và lãi không đúng hạn. 1.2.2.2 Mục tiêu của quản trị rủi ro tín dụng Quản trị rủi ro tín dụng nhằm hai mục tiêu chính: Thứ nhất, đảm bảo hoạt động cho vay phát triển, an toàn và hiệu quả cao; Thứ hai, hạn chế và kiểm soát được những tổn thất phát sinh từ hoạt động tín dụng. Tóm lại, quản trị rủi ro tín dụng nhằm mục 12 đích cuối cùng là đem lại lợi nhuận cao nhất và đảm bảo an toàn vốn cho hoạt động kinh doanh của ngân hàng. 1.2.2.3 Công cụ quản trị rủi ro tín dụng Có thể liệt kê một số công cụ chính sử dụng quản trị rủi ro tín dụng như: Chính sách tín dụng Chính sách tín dụng là hệ thống các chủ trương, định hướng quy định chi phối hoạt động tín dụng do Hội đồng quản trị của ngân hàng đưa ra nhằm sử dụng hiệu quả nguồn vốn để tài trợ cho các doanh nghiệp, các tổ chức, các hộ gia đình và cá nhân trong phạm vi cho phép của những quy định của chính phủ. Thông qua chính sách tín dụng, các ngân hàng sẽ xác định được:  Các đối tượng có thể vay vốn.  Phương thức quản lý các hoạt động tín dụng.  Những ràng buộc về tài chính.  Các loại sản phẩm tín dụng khác nhau do ngân hàng cung cấp.  Phương thức quản lí các danh mục cho vay.  Thời hạn và các điều kiện áp dụng cho các sản phẩm tín dụng khác nhau. Mục đích của chính sách tín dụng:  Chính sách tín dụng xác định những giới hạn áp dụng cho các hoạt động tín dụng. Đồng thời cũng thiết lập môi trường nhằm giảm bớt rủi ro trong hoạt động tín dụng.  Chính sách tín dụng được đưa ra nhằm bảo đảm rằng mỗi quyết định tín dụng (quyết định tài trợ vốn) đều khách quan, tuân thủ quy định của NHNN và phù hợp thông lệ chung của quốc tế. Không một tổ chức, cá nhân nào được can thiệp trái pháp luật vào quyền tự chủ trong quá trình cho vay và thu hồi nợ của ngân hàng. Giới hạn cấp tín dụng 13 Giới hạn tín dụng của một khách hàng là tổng mức dư nợ tín dụng tối đa và ngân hàng có thể chấp nhận giao dịch đối với khách hàng đó trong một thời kỳ (thường một năm). Chính sách quy mô và giới hạn tín dụng là những quy định về quy mô và giới hạn tín dụng theo pháp luật và quy định riêng của ngân hàng. Đây chính là một trong những công cụ trong quản trị rủi ro của ngân hàng, nó giúp khống chế những rủi ro tổng thể của khách hàng vay vốn (khách hàng thua lỗ và mất khả năng trả nợ). Xếp hạng tín dụng Theo định nghĩa của Standard and Poor’s thì xếp hạng tín dụng là những ý kiến đánh giá hiện tại về rủi ro tín dụng, chất lượng tín dụng, khả năng và thiện chí của chủ thể đi vay trong việc đáp ứng các nghĩa vụ tài chính một cách đầy đủ và đúng hạn. Xếp hạng tín dụng được NHTM sử dụng để:  Lựa chọn khách hàng cho vay.  Xây dựng chính sách khách hàng và chính sách tín dụng.  Xây dựng danh mục tín dụng.  Phân loại nợ và trích lập dự phòng rủi ro. Tài sản đảm bảo Quyết định cho vay của NHTM hiện nay dựa trên các cơ sở sau đây:  Hồ sơ pháp lý, mức độ tín nhiệm của khách hàng.  Năng lực tài chính.  Tính hiệu quả của dự án, phương án vay vốn.  Tài sản đảm bảo vốn vay. Sự thiếu hụt về thông tin trên thị trường đã gây không ít khó khăn, trở ngại cho các ngân hàng khi thực hiện quy trình tín dụng. Khi đó, tài sản đảm bảo được xem là phương pháp cổ điển để hạn chế một phần ảnh hưởng của hiện tượng bất cân xứng: ngân hàng luôn có ít thông tin hơn khách hàng đi vay về dự án đầu tư, phương án vay vốn, mục đích sử dụng vốn và thông tin về chính khách hàng.