Tài liệu Vấn đề chủ nghĩa hiện thực trong khoa nghiên cứu văn học ở việt nam từ 1975 đến nay

ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ---------- NGUYỄN THỊ HỒNG HẠNH VẤN ĐỀ CHỦ NGHĨA HIỆN THỰC TRONG KHOA NGHIÊN CỨU VĂN HỌC Ở VIỆT NAM TỪ 1975 ĐẾN NAY Chuyên ngành: Lý luận văn học Mã số: 62 22 32 01 TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN Thành phố Hồ Chí Minh - năm 2015 Công trình được hoàn thành tại: Người hướng dẫn khoa học: Phản biện 1: Phản biện 2: Phản biện 3: Luận án sẽ được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án cấp Trường tại……………………………………………………………………. Vào hồi……..giờ ……. ngày ……tháng …. năm….. Có thể tìm luận án tại: 1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Chủ nghĩa hiện thực (CNHT) là một vấn đề liên quan đến mối quan hệ bản chất giữa văn học và hiện thực, là một trong hai kiểu tư duy nghệ thuật của con người để làm nên những sáng tác văn học từ xưa nay - kiểu sáng tác tái hiện, và là một trào lưu, một phương pháp sáng tác quan trọng của tiến trình văn học thế giới. Vì vậy, nghiên cứu chủ nghĩa hiện thực sẽ không bao giờ là một công việc lỗi thời và vô bổ. 1.2. CNHT đã trở thành tâm điểm chú ý của rất nhiều nhà nghiên cứu suốt hơn hai thế kỷ nay, song, thành quả nghiên cứu về chủ nghĩa hiện thực tuy phong phú nhưng vẫn đòi hỏi tiếp tục được bổ sung, hoàn thiện. 1.3. Việc khảo sát và đánh giá công tác nghiên cứu vấn đề chủ nghĩa hiện thực ở Việt Nam từ 1975 đến nay chưa được thực hiện một cách hệ thống và toàn diện nên luận án này ra đời nhằm đáp ứng yêu cầu đó. 2. Lịch sử vấn đề Những nghiên cứu về chủ nghĩa hiện thực bao gồm hai loại chính: 2.1. Những nghiên cứu về chủ nghĩa hiện thực: bao gồm những giáo trình và những công trình nghiên cứu lý luận văn học, lịch sử văn học, phê bình văn học về văn học hiện thực của các nhà nghiên cứu Việt Nam cũng như của các nhà nghiên cứu nước ngoài được biên dịch và đã đi vào đời sống sinh hoạt học thuật của Việt Nam. Loại này được nhắc đến trong nội dung luận án. 2.2. Những nghiên cứu nhằm tìm hiểu, phân tích, đánh giá về việc nghiên cứu chủ nghĩa hiện thực từ 1975 đến nay ở Việt Nam: loại này là những tư liệu quan trọng có tính chất cơ sở để nghiên cứu vấn đề. Chúng tôi tạm sắp xếp theo chủ đề và theo trình tự thời gian như sau: 2 - Những nghiên cứu có tính chất nêu vấn đề, nhằm đổi mới nhận thức về mối quan hệ giữa văn học và hiện thực, phản ánh và sáng tạo, giữa yếu tố chủ quan và khách quan trong sáng tạo và tiếp nhận văn học: Viết về chiến tranh (Văn nghệ quân đội, 11/1978) và Hãy đọc lời ai điếu cho một giai đoạn văn nghệ minh họa (Văn nghệ, 49/1987) của Nguyễn Minh Châu, Về một đặc điểm của văn học nghệ thuật nước ta trong giai đoạn vừa qua (Văn nghệ, 23/ 1979) của Hoàng Ngọc Hiến: Văn nghệ và chính trị (Văn nghệ, 1987), Vấn đề văn học phản ánh hiện thực (Văn nghệ,1988) của Lê Ngọc Trà, … Những ý kiến này đã gây nên những cuộc tranh luận văn học và kích thích sự ra đời của một số công trình nghiên cứu như: đề tài nghiên cứu cấp bộ Về một số vấn đề lý luận văn nghệ cơ bản đang được tranh luận qua công cuộc đổi mới (1987 – 1992), do Lê Bá Hán làm chủ nhiệm, trong đó có phần Về vấn đề văn học phản ánh hiện thực, do Trần Đình Sử và Lê Hồng Vân phụ trách; Sống với văn học cùng thời (Thanh niên, 1995) của Lại Nguyên Ân, Những tín hiệu mới (Hội Nhà văn, 1994) của Huỳnh Như Phương, … - Những nghiên cứu khai thác các vấn đề văn nghệ trong quá trình đổi mới, trên tinh thần chủ yếu là khẳng định tính đúng đắn trong đường lối văn nghệ của Đảng, những thành tựu của văn nghệ cách mạng cũng như mối liên hệ giữa văn nghệ và đời sống, trách nhiệm xã hội và nhiệt tình đóng góp của nhà văn cho sự nghiệp chung nhằm đổi mới văn nghệ nước nhà: Mấy vấn đề lý luận văn nghệ trong sự nghiệp đổi mới (Sự thật, 1991) và Những vấn đề lý luận và lịch sử văn học (Khoa học xã hội, HN. 2001) của Hà Minh Đức và do ông chủ biên, Việt Nam nửa thế kỷ văn học (1945 – 1995) (Hội Nhà văn, 1997) do Hữu Thỉnh chủ biên, Văn học và hiện thực (Khoa học xã hội, 1990), Văn học trên hành trình thế kỉ XX (Đại học Quốc gia Hà Nội, 1997) và Văn học Việt Nam hiện đại – lịch sử và lý luận của (Khoa học xã hội, 2003) của Phong Lê hoặc do ông chủ biên, … 3 - Những nghiên cứu tổng kết, đánh giá chặng đường nghiên cứu lý luận phê bình đã qua với ý thức phê bình những cái lạc hậu, lỗi thời, đồng thời, cổ vũ cái mới, cái tiến bộ: công trình Lý luận và phê bình văn học – Những vấn đề và quan niệm hiện đại (Hội Nhà văn, 1996), những bài viết như Đổi mới lý luận tức là hiện đại hóa lý luận (Văn nghệ, 2/1994), Phương diện chủ quan của phản ánh và đặc trưng của văn nghệ (Cộng sản, 1995), Văn học và hiện thực trong tầm nhìn hiện đại, tham luận hội thảo Văn học phản ánh hiện thực đất nước hôm nay (2010), Phản ánh tức là kiến tạo (Kiêm bàn phản ánh luận trong tầm nhìn hiện đại) (2012),…, của Trần Đình Sử; Vì một nền lý luận phê bình văn học chất lượng cao (Khoa học xã hội, Hà Nội, 2005) của Nguyễn Văn Dân, … Những nghiên cứu này nói về ưu nhược của phản ánh luận, và kiến nghị quan tâm nhiều hơn đến bản thể luận, với sự chú ý đến vai trò của chủ thể sáng tạo, đến hình thức và ngôn ngữ của tác phẩm. - Những công trình nghiên cứu về lịch sử nghiên cứu lý luận, phê bình của Việt Nam: Phê bình văn học Việt Nam (Nửa đầu thế kỉ XX 1900 – 1945) (Đại học quốc gia tp. Hồ Chí Minh, 2004) của Nguyễn Thị Thanh Xuân, Phê bình văn học – con vật lưỡng thê ấy (Tư tưởng phê bình văn học Việt Nam, Một cái nhìn lịch sử) (Hội Nhà văn, 2010) của Đỗ Lai Thúy, Phê bình văn học Việt Nam hiện đại (Văn học, 2011) và Lịch sử lý luận phê bình văn học Việt Nam (Khoa học xã hội, 2013) của Trịnh Bá Ðĩnh và do ông chủ biên,… Những công trình này khái quát lịch sử hình thành và phát triển các phương pháp lý luận phê bình, trong đó có phê bình văn học Marxist với những ưu nhược điểm khác nhau. - Những bài viết liên quan đến việc nghiên cứu và giảng dạy lý luận có liên quan đến chủ nghĩa hiện thực như: Bàn về khái niệm phương pháp sáng tác trong văn học, Góp phần xác định các khái niệm: phong cách, trào lưu văn học, phương pháp sáng tác, kiểu sáng tác, thi pháp, Nội dung và ý nghĩa 4 chủ nghĩa hiện thực làm rõ các thuật ngữ xung quanh chủ nghĩa hiện thực (in trong cuốn Văn học và văn hóa, vấn đề và suy nghĩ của Nguyễn Văn Hạnh (Khoa học xã hội, 2002); Một chặng đường phát triển của việc biên soạn giáo trình lý luận văn học của Nguyễn Phúc (in trong cuốn Việt Nam nửa thế kỷ văn học (1945 – 1995) do Hữu Thỉnh chủ biên (Hội Nhà văn, 1997), Về việc biên soạn giáo trình lý luận bậc đại học ở ta năm mươi năm qua của Nguyễn Ngọc Thiện (Nghiên cứu văn học, số 5/2006), … Ngoài các công trình có độ dày nhất định, vẫn còn vô số các ý kiến, quan điểm, các thông tin được trao đổi trên các diễn đàn báo chí. Theo trình tự thời gian, chúng ta có thể tìm thấy những bài viết sau: Về bút pháp hiện thực trong thơ Việt Nam hiện đại 1945-1980 của Phạm Tiến Duật (Văn học, 5/ 1980), Mấy vấn đề lý luận về Chủ nghĩa hiện thực của Phùng Văn Tửu (Văn học, 6/1982), Chủ nghĩa hiện thực dưới ánh sáng của nguyên lý hệ thống của Trọng Đức (Văn học, 6/1982), Ảnh hưởng của tư tưởng Marxist và phong trào cách mạng đối với sự phát triển của văn xuôi hiện thực phê phán Việt Nam 1930-1945 của Phan Cự Đệ (Văn học, 6/1982), Phản ánh hiện thực là chức năng hay thuộc tính của văn học - tổng thuật hội thảo (Văn học, 1/1989), Nhận thức lại vị trí của chủ nghĩa hiện thực và vấn đề chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa của Phong Lê (Văn học, 4/1989), Từ đặc thù văn học nhìn lại (vị trí của Phản ánh luận và thế giới quan) của Nguyễn Trung Hiếu (Văn học, 4/ 1989), Lý luận trước yêu cầu đổi mới và phát triển của Phan Trọng Thưởng (Nghiên cứu văn học, 12/2004), Suy nghĩ và kiến nghị xung quanh vấn đề đổi mới lý luận văn học của Phạm Vĩnh Cư (Nghiên cứu văn học, 12/2004), Tác động của lý luận văn học nước ngoài đối với lý luận văn học Việt Nam của Lộc Phương Thủy (Nghiên cứu văn học, 1/2005), Suy nghĩ vì một vài hướng tìm tòi đổi mới trong văn học của Hà Minh Đức (Nghiên cứu văn học, 4/2006), Tính phản biện và tranh luận trong nghiên cứu, lý luận phê bình văn 5 học của Nguyễn Hữu Sơn (Nghiên cứu văn học, 5/ 2006),… Do có dung lượng nhỏ nên có tính cơ động cao, các bài viết này cho phép các nhà nghiên cứu phát biểu những ý kiến cá nhân chủ quan, những đề xuất có tính khởi phát, thử nghiệm, những phát hiện mang tính tiên phong, dự đoán, … Nhờ vậy, vấn đề chủ nghĩa hiện thực đã được soi rọi, mổ xẻ khá kĩ lưỡng. Những công trình nghiên cứu tiêu biểu được kể trên đã cho thấy một sự quan tâm lớn mà giới chuyên môn Việt Nam dành cho chủ nghĩa hiện thực. Tính đến thời điểm này, vẫn còn nhiều khía cạnh để khai thác, nhiều công trình vẫn đang được thai nghén, ấp ủ chờ ngày ra mắt. Trong số đó, có thể nói, Vấn đề chủ nghĩa hiện thực trong khoa nghiên cứu văn học ở Việt Nam từ 1975 đến nay cũng là một công trình như vậy, bởi nó cần sự bao quát rộng và sự hiểu biết sâu sắc mà một cá nhân khó lòng đảm trách chu toàn. Vì vậy, người viết luận án này chỉ mong có thể nêu lên vấn đề với những phác thảo ban đầu, ngõ hầu gợi ý cho các công trình nghiên cứu chuyên sâu về sau. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Nghiên cứu văn học là một chuyên ngành khoa học xã hội và nhân văn bao gồm nhiều bộ môn nghiên cứu độc lập nhưng chúng tôi chủ yếu khảo sát việc nghiên cứu vấn đề chủ nghĩa hiện thực ở ba bộ phận chính là lý luận văn học, phê bình văn học và lịch sử văn học, vốn là những bộ phận nghiên cứu có bề dày hơn cả, những bộ phận khác chỉ được nhắc đến với một mức độ nhất định. 3.2. Chủ nghĩa hiện thực vốn được hiểu theo nhiều cách khác nhau, nhưng chúng tôi chọn quan niệm xem chủ nghĩa hiện thực là một hiện tượng có tính lịch sử, ra đời vào thế kỉ XIX ở châu Âu. 3.3. Chủ nghĩa hiện thực là một vấn đề có tính chất quốc tế, song, do chủ yếu tìm hiểu việc nghiên cứu vấn đề chủ nghĩa hiện thực ở Việt Nam nên 6 chúng tôi tập trung khảo sát các công trình của các nhà nghiên cứu Việt Nam, trên cơ sở tiếp thu những thành tựu nghiên cứu của thế giới. 3.4. Chúng tôi tập trung khảo sát các công trình nghiên cứu từ 1975 đến nay, vì đây là giai đoạn phát triển sôi nổi, có nhiều chuyển biến quan trọng và có ý nghĩa thời sự trong tiến trình văn học Việt Nam cũng như thế giới. 4. Phương pháp nghiên cứu Nghiên cứu vấn đề này, chúng tôi chủ yếu sử dụng kết hợp các phương pháp: phương pháp lịch sử, phương pháp hệ thống, phương pháp so sánh và phương pháp phân tích - tổng hợp, trong cả 3 chương của luận án. 5. Đóng góp của luận án 5.1. Tìm hiểu Vấn đề chủ nghĩa hiện thực trong khoa nghiên cứu văn học ở Việt Nam từ 1975 đến nay giúp nhận thức đầy đủ hơn về những điểm thống nhất và đa dạng trong quan niệm về CNHT, những thành tựu và hạn chế, lịch sử và tương lai của bản thân CNHT trong tiến trình văn học. 5.2. Việc khảo sát, đánh giá về tình hình nghiên cứu CNHT của Việt Nam, góp thêm cứ liệu để dạy và học môn Tiến trình văn học trong trường đại học nói riêng và làm cơ sở cho việc tiếp nhận văn học nói chung, trong quá khứ, hiện tại và tương lai. 6. Cấu trúc của luận án Luận án có dung lượng 210 trang, trong đó có 190 trang chính văn. Ngoài phần dẫn nhập, kết luận, tài liệu tham khảo, luận án bao gồm 3 chương: Chương 1. Chủ nghĩa hiện thực - khái niệm, lịch sử và đặc điểm 29 trang (tr. 19 – tr. 47) Chương 2. Tiếp thu và vận dụng lý luận về chủ nghĩa hiện thực 52 trang (tr. 48 – tr. 99) Chương 3. Đổi mới nghiên cứu về chủ nghĩa hiện thực 85 trang (tr. 100 – tr. 184) 7 Chương 1 CHỦ NGHĨA HIỆN THỰC KHÁI NIỆM, LỊCH SỬ VÀ ĐẶC ĐIỂM 1.1. Khái niệm 1.1.1. Sự xuất hiện của thuật ngữ Thuật ngữ chủ nghĩa hiện thực (realism) đã xuất hiện vào cuối thế kỉ XVIII, trong trước tác của I. Kant, F. Schelling và J. Schiller nhưng để chỉ chủ nghĩa cổ điển. Chỉ đến năm 1857, trong tập tiểu luận mang tên Réalisme của nhà tiểu thuyết Pháp Champfleury, thuật ngữ này mới xuất hiện với tư cách là một trào lưu văn học ra đời vào thế kỉ XIX. Sau đó, chủ nghĩa hiện thực đã trở thành thuật ngữ vô cùng phổ biến trong sáng tác và lý luận, phê bình văn học. 1.1.2. Một số cách lí giải khái niệm Chủ nghĩa hiện thực đã và đang được lí giải và sử dụng theo nhiều ý nghĩa khác nhau: - Một trong hai kiểu sáng tác, hai khuynh hướng sáng tác chủ yếu trong nghệ thuật của nhân loại – kiểu sáng tác tái hiện. - Một trong hai phương pháp phản ánh cuộc sống, hiện thực và phản hiện thực (réalisme và antiréalisme) (G.A. Nedosivin), một đúng đắn, sâu sắc, tiến bộ và một nông cạn, sai lệch, phản động. - Chân lý trong nghệ thuật, là cơ sở của mọi nghệ thuật chân chính (M. Livsit), đề cao yếu tố hiện thực, phẩm chất hiện thực, giá trị hiện thực trong tác phẩm văn nghệ mọi thời đại. - Là một kiểu tư duy nghệ thuật, một phương pháp nhận thức ở trình độ cao, hình thành từ một thời kỳ lịch sử nhất định, nhấn mạnh vai trò và ý nghĩa của CNHT, tuyệt đối hóa CNHT, dẫn đến xem nhẹ các hiện tượng văn học khác. 8 - Chủ nghĩa hiện thực không bờ bến (Garaudy): chủ trương mở rộng biên độ của CNHT vì “không có nghệ thuật nào là không hiện thực” và cần “mở rộng định nghĩa của chủ nghĩa hiện thực”. - Một thủ pháp, kĩ xảo nghệ thuật (J.J. Abrams). - Một số cách hiểu mới (Jakobson): hiện thực theo quan niệm của nhà văn, hiện thực theo quan niệm của người tiếp nhận, chủ nghĩa hiện thực trong sự tiệm cận với chủ nghĩa tự nhiên, hay chủ nghĩa hiện thực được tiếp cận trên bình diện ngôn ngữ học, thi pháp học, … Luận án sử dụng khái niệm chủ nghĩa hiện thực với tư cách là một hiện tượng lịch sử cụ thể, một trào lưu văn học, một phương pháp sáng tác hình thành trong văn học Tâu Âu vào thế kỉ XIX. 1.2. Lịch sử hình thành 1.2.1. Hai quan niệm khác nhau về lịch sử hình thành chủ nghĩa hiện thực Xung quanh thời điểm ra đời của chủ nghĩa hiện thực hiện tồn tại hai ý kiến trái ngược nhau. - Ý kiến thứ nhất, với những đại biểu như Enberg, Samarin, Petrov, và Suskov,…, cho rằng chủ nghĩa hiện thực với tư cách là một phương pháp sáng tác đã xuất hiện từ thời kỳ Phục hưng ở châu Âu, trong sáng tác của Shakespeare, Cervantes, Rabelais, … - Ý kiến thứ hai, với những đại biểu như Konrad, Blagoi, Arnuse, Vinogradov, Fridlender, …, chỉ chấp nhận sự xuất hiện chính thức của chủ nghĩa hiện thực vào thế kỉ XIX trong những sáng tác của Stendhal, Balzac, Dickens, Gogol,.... Hai ý kiến trên có chỗ gặp nhau. Trong khi cho rằng chủ nghĩa hiện thực bắt đầu từ văn học Phục hưng, các nhà nghiên cứu cũng quan tâm đến những điểm chưa hoàn thiện của chủ nghĩa hiện thực trong giai đoạn văn học này. 9 Ngược lại, trong khi quả quyết chủ nghĩa hiện thực chỉ xuất hiện vào thế kỷ XIX, những nhà nghiên cứu theo quan điểm này cũng cho rằng đó là đỉnh cao, là thời điểm cực thịnh của chủ nghĩa hiện thực, vì những dấu hiệu của trào lưu, phương pháp sáng tác này đã có từ văn học Phục hưng, văn học Khai sáng… Cả hai quan niệm này đều có hạt nhân hợp lí. Rõ ràng, sẽ không thể có được chủ nghĩa hiện thực thế kỉ XIX nếu không có chủ nghĩa hiện thực trong văn học Phục hưng, văn học Khai sáng,… vì chủ nghĩa hiện thực đã kế thừa những thành tựu, đồng thời khắc phục những hạn chế của các nền văn học này. Tuy nhiên, nếu xem chủ nghĩa hiện thực với tư cách là một trào lưu văn học hoàn chỉnh thì chỉ đến thế kỉ XIX, mới có đủ những cơ sở xã hội và cơ sở tư tưởng cho sự hình thành và phát triển của nó. 1.2.2. Cơ sở hình thành của chủ nghĩa hiện thực thế kỉ XIX Chỉ đến thế kỉ XIX, chủ nghĩa hiện thực mới có đủ điều kiện để hình thành với tư cách là một trào lưu văn học. Cơ sở xã hội cho sự ra đời của trào lưu này là mâu thuẫn gay gắt giữa các giai cấp, đặc biệt là giữa tư sản với vô sản và cuộc đấu tranh giải quyết mâu thuẫn đó. Cơ sở tư tưởng là sự phát triển rực rỡ của khoa học thế kỉ XIX, với nhiều thành tựu của cả khoa học tự nhiên lẫn khoa học xã hội, giúp cho nhận thức của con người đạt đến trình độ duy vật biện chứng. 1.3. Đặc điểm của chủ nghĩa hiện thực 1.3.1. Nguyên tắc lịch sử - cụ thể Chủ nghĩa hiện thực hướng ra cuộc sống bên ngoài và phản ánh hiện thực đang diễn ra xung quanh như nó vốn có. Nhà văn hiện thực luôn tôn trọng hiện thực khách quan và nhận thức rõ trách nhiệm phản ánh trung thực hiện thực đó vào trong tác phẩm. Nguyên tắc lịch sử - cụ thể giúp nhà văn bám sát vào thực trạng của sự vật trong một quan hệ xã hội với một tình thế 10 mâu thuẫn và đấu tranh giai cấp cụ thể, cũng như trong quá trình phát sinh, phát triển và chuyển hóa của nó. Muốn làm được điều đó, nhà văn phải luôn thấm nhuần cảm quan lịch sử, nghĩa là nhà văn luôn có ý thức về thời đại mình đang sống và thể hiện thời đại đó vào trong tác phẩm của mình, có khi không cần đến tính chính xác của sử học. Không dừng lại ở sự lựa chọn, mô tả, các nhà văn còn phân tích, lí giải về hiện thực cuộc sống để nắm bắt được bản chất, quy luật bên trong của xã hội, tạo nên giá trị nhận thức cho tác phẩm hiện thực. 1.3.2. Nhân vật trung tâm và cảm hứng chủ đạo Các nhà văn hiện thực thường quan tâm tới những nơi có sự phân hóa giàu nghèo, có những xung đột về lợi ích giữa các giai cấp, nhất là giữa tư sản và vô sản, cùng các cuộc đấu tranh giải quyết các mâu thuẫn đó. Vì vậy, bức tranh xã hội được tái hiện trong các sáng tác hiện thực chủ nghĩa có mảng màu chủ đạo là xám tối, mặc dù có đôi chỗ tươi sáng. Trên nền hiện thực ấy nổi lên hình tượng nhân vật trung tâm là nhân vật dục vọng, có triết lí sống là tôn thờ “con bê vàng”, với một lòng tham không đáy và những thủ đoạn kiếm tiền quỷ quyệt. Giữa con người chỉ giữ lại một mối quan hệ “trả tiền ngay không tình nghĩa”. Xoay quanh nhân vật trung tâm này còn một số loại nhân vật khác nhân vật vỡ mộng, con người thừa, con người bé mọn, … Hiện thực cuộc sống đen tối cùng những con người tiêu cực chiếm vị trí trung tâm quyết định cảm phê phán của văn học hiện thực chủ nghĩa, mặc dù có khi, nhà văn cũng thể hiện cảm hứng ngợi ca hay thương cảm, khiến văn học hiện thực luôn thể hiện rõ tính giai cấp, tính nhân dân, tính khuynh hướng và giá trị nhân đạo sâu sắc. 11 1.3.3. Nguyên tắc điển hình hóa Điển hình hóa được xem như một nguyên tắc đặc trưng cho chủ nghĩa hiện thực, yêu cầu kết hợp hài hòa sự khái quát hóa và cụ thể hóa, giữa tính chung và tính riêng, giữa quen và lạ, trong đó, cái khái quát được thể hiện thông qua cái cụ thể. Nguyên tắc điển hình hóa giúp văn học hiện thực không những chọn lựa được những chi tiết điển hình, mà còn xây dựng được những tính cách điển hình và hoàn cảnh điển hình, giữa chúng có mối liên hệ qua lại với nhau, hoàn cảnh luôn vận động và làm thay đổi tính cách, tính cách cũng tác động trở lại hoàn cảnh. Các nhà văn hiện thực cũng xem việc thể hiện thế giới tinh thần của nhân vật như là một trong những yêu cầu quan trọng nhất để xây dựng tính cách điển hình. 1.3.4. Mối quan hệ giữa chủ quan và khách quan Nhà văn hiện thực chủ nghĩa không để nhân vật trở thành cái loa phát ngôn cho mình, không quá nuông chiều hay ác cảm với nhân vật mà luôn giữ thái độ khách quan. Sự vận động của tính cách được quyết định bởi logic nội tại của nó trong mối quan hệ với hoàn cảnh xung quanh. Nguyên tắc khách quan phát triển đến cao độ thì sinh ra nhân vật nổi loạn, hiện tượng nhân vật có logic phát triển trái với dự định ban đầu của nhà văn. 1.3.5. Một số phương diện nghệ thuật khác Yêu cầu phản ánh hiện thực cuộc sống phong phú, toàn vẹn, sinh động, đã dẫn đến sự phát triển của thể loại tiểu thuyết, đặc biệt là tiểu thuyết xã hội, với quy mô lớn; có những nhân vật được tái hiện nhiều lần trong nhiều tác phẩm khác nhau, và sự đa dạng trong bút pháp nghệ thuật, kể cả việc sử dụng những yếu tố kì ảo, hoang đường. 12 1.3.6. Đặc điểm của chủ nghĩa hiện thực trong văn học Việt Nam Bên cạnh những đặc điểm chung của chủ nghĩa hiện thực, chủ nghĩa hiện thực trong văn học Việt Nam có nét đặc trưng riêng. Do sự quy định của điều kiện lịch sử, xã hội nên văn học hiện thực Việt Nam chủ yếu xoay quanh mâu thuẫn giữa địa chủ phong kiến với nông dân. Hình tượng nhân vật tư sản trong văn học Việt Nam tương đối mờ nhạt, nhường vị trí trung tâm cho những tên quan lại bóp nặn, áp bức nhân dân. Bên cạnh đó, hình ảnh người nông dân thấp cổ bé họng chiếm một vị trí rất đáng kể trong văn học hiện thực Việt Nam, với cảm hứng trân trọng và cảm thương sâu sắc. Trong giai đoạn cách mạng dân tộc dân chủ, văn học hiện thực còn có thêm hình ảnh của giai cấp công nhân, thể hiện tinh thần chiến đấu và lạc quan cách mạng. Chương 2 TIẾP THU VÀ VẬN DỤNG LÝ LUẬN VỀ CHỦ NGHĨA HIỆN THỰC Chủ nghĩa hiện thực đã có mặt trong văn học phương Tây gần một thế kỉ trước khi du nhập vào Việt Nam. Lý luận về chủ nghĩa hiện thực cũng đã được nghiên cứu tương đối hoàn chỉnh trong các công trình nghiên cứu nước ngoài. Vì vậy, nghiên cứu chủ nghĩa hiện thực trong lý luận văn học Việt Nam phải nhận thấy quá trình tiếp thu và vận dụng những thành quả nghiên cứu của nước ngoài về chủ nghĩa hiện thực. 2.1. Tiếp thu lý luận về chủ nghĩa hiện thực từ các nghiên cứu nước ngoài Việc nghiên cứu chủ nghĩa hiện thực ở Việt Nam được tiến hành chủ yếu trên nền tảng tư tưởng văn nghệ Marx – Lenin. Vì vậy, nói đến lịch sử 13 nghiên cứu chủ nghĩa hiện thực ở Việt Nam không thể không nói đến việc tiếp thu và truyền bá lý luận văn nghệ Marxist. 2.1.1. Tiếp thu và truyền bá lý luận văn nghệ Marxist Marx – Lenin luôn coi văn nghệ là một hình thái ý thức xã hội đặc thù, có nguồn gốc trong đời sống xã hội, gắn liền với quá trình lao động và đấu tranh của con người, phản ánh thực trạng và những quan hệ xã hội nhất định. Phản ánh luận được xem là cơ sở triết học và mỹ học để giải quyết đúng đắn mối quan hệ giữa văn học với hiện thực. Về mối quan hệ giữa thế giới quan và sáng tác, Marx – Engels xem nhà văn là người phát ngôn cho giai cấp của mình. Các nhà kinh điển của chủ nghĩa Marx còn rất quan tâm đến phương pháp sáng tác. Xuất phát từ chức năng nhận thức và vai trò cải tạo xã hội của văn nghệ, Marx và Engels trong nhiều trường hợp đã phê phán chủ nghĩa lãng mạn ở thái độ quay lưng lại với thực tại đen tối, ngược lại, đánh giá cao sáng tác của các nhà văn hiện thực, đề xuất nhiều luận điểm quan trọng về chủ nghĩa hiện thực. Tư tưởng của Lenin còn đặt nền móng cho đường lối, chính sách văn nghệ của đảng Cộng sản, về mối quan hệ giữa văn học và chính trị, vai trò lãnh đạo của Đảng với văn nghệ, quần chúng và văn nghệ, tính đảng, tính giai cấp, tính nhân dân, tính dân tộc, chức năng của văn nghệ và các phương pháp sáng tác, … Quan điểm của Marx, Engels và Lenin đã kết tinh thành tư tưởng văn nghệ Marxist, được quán triệt một cách sâu rộng vào sinh hoạt văn nghệ Việt Nam. Phản ánh luận là cơ sở cho đường lối văn nghệ của Đảng cộng sản Việt Nam, trở thành kim chỉ nam cho hoạt động sáng tạo, nghiên cứu và là một trong những tiền đề đem lại những thành tựu cho nền văn nghệ cách mạng Việt Nam. Thâm nhập vào Việt Nam khoảng những năm 20, đã được giới thiệu công khai trong thời kỳ Mặt trận Dân chủ (1936-1939), tư tưởng Marxist cùng 14 với phong trào cách mạng đã tạo điều kiện cho văn học hiện thực phê phán phát triển rực rỡ. Người có công đưa chủ nghĩa Marx vào đời sống văn nghệ Việt Nam là Hải Triều (Nguyễn Khoa Văn) cùng nhóm Tứ Hải (1936-1939) ở miền Bắc, nhóm Chân trời mới (1947-1949) ở miền Nam và những người đồng chí hướng như Phan Văn Hùm, Tạ Thu Thâu, Thiếu Sơn, Hợp Phố, Bách Việt, … Sau giai đoạn mở đường cho chủ nghĩa Marx thâm nhập vào đời sống sinh hoạt tư tưởng của Việt Nam là giai đoạn nhân rộng ảnh hưởng của lý luận văn nghệ Marxist. Nhà xuất bản Sự thật đã cho dịch và xuất bản nhiều cuốn sách thể hiện quan điểm của Marx, Engels, Lenin về văn học nghệ thuật. Từ những năm 1960, tư tưởng văn nghệ Marxist đã trở thành tư tưởng chủ đạo. Bên cạnh dịch thuật, nhiều nhà nghiên cứu còn vận dụng những nguyên tắc của hệ thống tư tưởng này vào điều kiện văn hóa xã hội Việt Nam, cho ra đời nhiều cuốn sách mới. Sau 1975, với sự đóng góp của các nhà nghiên cứu đầu ngành như Lê Đình Kỵ, Hà Minh Đức, Phương Lựu, Nguyễn Văn Hạnh, …, nhiều công trình quan trọng nghiên cứu về chủ nghĩa Marx được biên dịch và giới thiệu, thể hiện sự tiếp nhận cũng như vận dụng lý luận văn nghệ Marxist vào thực tiễn nghiên cứu văn học Việt Nam. Nội dung chính của các công trình trên đều tập trung làm rõ những vấn đề cơ bản của lý luận văn nghệ Marxist, chỉ ra nguồn gốc xã hội của văn nghệ, mối quan hệ giữa phản ánh với nhận thức, với biểu hiện, sáng tạo và tác động, về vai trò quyết định của thế giới quan đối với sáng tác, những phạm trù như tính giai cấp, tính đảng, về mối quan hệ giữa văn nghệ và chính trị, vai trò lãnh đạo của đảng trong việc hướng đến một nền văn nghệ tiên tiến của tương lai, trách nhiệm của văn nghệ sĩ trong việc xây dựng và phương pháp sáng tác hiện thực xã hội chủ nghĩa, … Đây cũng chính là đặc điểm có mối liên hệ thiết thân của văn học hiện thực chủ nghĩa. Hơn 15 nữa, hoạt động của các nhà nghiên cứu nhằm quảng bá cho chủ nghĩa Marx, đã góp phần kích thích sự phát triển của chủ nghĩa hiện thực trong văn học Việt Nam thời kì trứng nước và làm điểm tựa cho nghiên cứu lý luận, phê bình và lịch sử văn học nói chung và về chủ nghĩa hiện thực nói riêng từ đó về sau. Bên cạnh việc tiếp thu tư tưởng văn nghệ Marxist, các nhà lý luận Việt Nam còn tiếp thu lý luận về chủ nghĩa hiện thực trong các công trình nghiên cứu nước ngoài. 2.1.2. Tiếp thu lý luận về chủ nghĩa hiện thực của nước ngoài Trước 1975, để xây dựng bộ môn lý luận văn học, bên cạnh việc biên soạn những bộ giáo trình đầu tiên, chúng ta đã dịch những công trình lý luận văn học nước ngoài, nhất là của Liên Xô. Những công trình này đã có ảnh hưởng lớn đối với nhiều giáo trình lý luận văn học về sau của Việt Nam. Sau 1975, việc dịch thuật các công trình lý luận văn học của Liên Xô tiếp tục được đẩy mạnh, như Lý luận văn học của Gulaiev (Đại học và trung học chuyên nghiệp, 1982) và Dẫn luận nghiên cứu văn học do G.N. Pospelov chủ biên (Đại học và trung học chuyên nghiệp, 1985), Số phận lịch sử của chủ nghĩa hiện thực (Suy nghĩ về phương pháp sáng tác) của Boris Suskov (Tác phẩm mới, tập 1 năm 1980 và tập 2 năm 1982) và Chủ nghĩa hiện thực phê phán của X.M. Petrov (Đại học và trung học chuyên nghiệp, 1986), Tâm lí học sáng tạo của M.Ar. Naudov (Văn học, H. 1978), Sáng tạo nghệ thuật, hiện thực, con người của M.B. Khravtrenko (Khoa học xã hội, 1984), Phương Đông và phương Tây - Những vấn đề triết học, triết học lịch sử, văn học Đông và Tây (Giáo dục, 1997), … Đây là những giáo trình và công trình nghiên cứu lý luận văn học có ảnh hưởng lớn đến việc biên soạn các bộ giáo trình lý luận văn học của Việt Nam. 16 2.2. Vận dụng tư tưởng văn nghệ Marxist và lý luận về chủ nghĩa hiện thực trong nghiên cứu văn học Việt Nam 2.2.1. Nghiên cứu lý luận văn học Trước 1975, các nhà lý luận như Đặng Thai Mai, Nguyễn Lương Ngọc, Hồng Chương, Lê Đình Kỵ, … đã cho ra mắt những công trình lý luận văn học có nghiên cứu chủ nghĩa hiện thực trên nền tảng lý luận văn nghệ Marxist. Sau 1975, có 6 bộ giáo trình lý luận văn học được biên soạn. Nội dung về chủ nghĩa hiện thực chủ yếu được thực hiện bởi 3 nhà nghiên cứu Lê Đình Kỵ, Phương Lựu và Đỗ Văn Khang. Tìm hiểu những giáo trình lý luận văn học Việt Nam, không khó để chúng ta nhận thấy những điểm tương đồng với các giáo trình lý luận Soviet, từ quan điểm và phương pháp tiếp cận (xem chủ nghĩa hiện thực là kết quả của quá trình phát triển tất yếu của mọi nền nghệ thuật chân chính và mọi nhà văn, do đó, đề cao chủ nghĩa hiện thực hơn các giai đoạn văn học trước đó) cho đến những luận điểm về chủ nghĩa hiện thực (nguyên lí khách quan, nguyên tắc lịch sử - cụ thể, nguyên tắc điển hình hóa,…). Tư tưởng Marxist và lý luận về chủ nghĩa hiện thực còn thể hiện qua nhiều nghiên cứu chuyên sâu khác, bên ngoài phạm vi học đường. Hệ thống lý luận được trình bày trong các công trình này thống nhất cao độ với quan điểm của các giáo trình lý luận văn học, do cùng chịu ảnh hưởng của lý luận Marxist nói chung và lý luận về chủ nghĩa hiện thực nói riêng. Đến lượt mình, hệ thống lý luận này đã chi phối sâu sắc hoạt động nghiên cứu lịch sử và phê bình văn học. 17 2.2.2. Nghiên cứu lịch sử văn học Trước 1975, đã có những nghiên cứu nhằm vận dụng quan điểm Marxist vào nghiên cứu lịch sử văn học như trường hợp của nhóm Lê Quý Đôn hay Trương Tửu. Sau 1975, với sự ra đời của lý luận văn học Việt Nam, nghiên cứu lịch sử văn học ở Việt Nam đã có nền tảng lý luận tương đối vững chắc. Các giáo trình văn học sử của Việt Nam đã quán triệt sâu sắc quan điểm Marxist trong việc coi trọng nguồn gốc hiện thực của văn học, từ đó, đề cao tính chất hiện thực, giá trị hiện thực của tác phẩm và ý thức xã hội của nhà văn. Tiếp thu tinh thần đề cao chủ nghĩa hiện thực hơn so với phương pháp sáng tác khác của các giáo trình lý luận văn học, các giáo trình lịch sử văn học cũng coi trọng chủ nghĩa hiện thực hơn các trào lưu văn học khác. Lịch sử văn học thường được xem xét như một quá trình chuẩn bị để tiến đến hình thành chủ nghĩa hiện thực trong văn học. Điều này cũng diễn ra trong bộ phận nghiên cứu lịch sử văn học nước ngoài nhưng thể hiện đậm nét hơn trong nghiên cứu lịch sử văn học Việt Nam. Khảo sát các bộ giáo trình lịch sử văn học được biên soạn từ 1975 đến nay, chúng ta nhận thấy yếu tố hiện thực, giá trị hiện thực, ý thức xã hội của nhà văn luôn là những tiêu chí đánh giá quan trọng đối với văn học quá khứ. Đặc biệt, văn học trung đại thế kỉ XVIII đã được xem là có sự hình thành và phát triển của chủ nghĩa hiện thực, thể hiện qua sáng tác Truyện Kiều của Nguyễn Du, Hoàng Lê nhất thống chí của Ngô gia Văn phái,… Một số nhà nghiên cứu khác thì xác định sự ra đời của chủ nghĩa hiện thực trong sáng tác của Phạm Duy Tốn, Trần Chánh Chiếu, Phan Bội Châu, Nguyễn Khuyến, Trần Tế Xương, Tản Đà, … với tinh thần chủ nghĩa hiện thực càng xuất hiện sớm càng làm vinh dự cho văn học dân tộc. 18 Việc phân kì văn học cũng thể hiện mối quan hệ mật thiết với các sự kiện trong đời sống chính trị hơn là gắn với đặc trưng thẩm mĩ của các hiện tượng văn học, chẳng hạn việc chọn mốc 1930 – 1945, gắn với sự ra đời của Đảng Cộng sản năm 1930,… Khi phân chia văn học thành các khuynh hướng văn học yêu nước, văn học hợp pháp, văn học cách mạng, văn học lãng mạn, văn học hiện thực, …, các nhà nghiên cứu cũng xuất phát trên tinh thần giai cấp, cho mỗi dòng là do một giai cấp, xuất phát từ chỗ đứng xã hội và tâm lí nảy sinh từ chỗ đứng ấy, tạo ra. Từ dó, đã có sự phân biệt đối xử với giữa các khuynh hướng văn học với nhau. Trong khi văn học cách mạng và văn học hiện thực được đề cao thì văn học lãng mạn, nhất là văn học “suy đồi” (tức mang dấu ấn hiện đại chủ nghĩa hoặc tự nhiên chủ nghĩa) bị đánh giá thấp. Tình hình trên cũng ít nhiều xuất hiện trong các nghiên cứu lịch sử văn học nước ngoài được biên soạn bởi các nhà nghiên cứu Việt Nam. Ngoài những bộ giáo trình còn có các công trình nghiên cứu chuyên sâu về lịch sử văn học. Bộ phận này cũng quán triệt sâu sắc tư tưởng văn nghệ Marx – Lenin nói chung và lý luận về chủ nghĩa hiện thực nói riêng. Tuy nhiên, sự có mặt của các công trình này đã làm cho phạm vi và nội dung nghiên cứu phong phú hơn, cho phép chúng ta hình dung một cách đầy đủ hơn về lịch sử văn học, nhất là lịch sử văn học Việt Nam, trong đó có lịch sử hình thành và phát triển của chủ nghĩa hiện thực trong văn học dân tộc. 2.2.3. Nghiên cứu phê bình văn học Việc vận dụng tư tưởng Marxist và lý luận về chủ nghĩa hiện thực vào phê bình đã tạo nên khuynh hướng phê bình xã hội học Marxist. Có nguồn gốc từ Pháp, nơi ngành xã hội học ra đời, nhưng phê bình xã hội học lại phồn thịnh ở Nga, bởi gắn với sự phát triển của chủ nghĩa hiện thực thế kỉ XIX và chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa thế kỉ XX. Khuynh hướng phê bình này