Tài liệu Tơ hồng vương vấn

h ng v ng v n Bi u Chánh N TH NH T (1) GÂY CU C TÌNH DUYÊN Th cu c v n xây, h t suy t i th nh, nh n qu n t n hoá, i c u ra tân. ó là nh lu t d nhiên, d u mu n d u không, ai ai c ng ph i ch u, không làm sao s a c. Nh l i mà coi, sau khi ánh phá i n Chí Hòa r i, binh i Pháp l n l n xâm chi m t t c sáu t nh c a t Gia nh. T h ng nông phu cho t i nhà h c th c th y u t c i mà quay u trông v Phú Xuân, thì tri u ình im lìm d ng nh b x i, còn chóng m t ngó vào ám anh hùng ngh a s thì các c Tr ng Công nh, Nguy n Trung Tr c, Thiên h ng, Th Khoa Huân l n l t th t b i tiêu tan. ng tr c ngã ba ng nh v y ó, ph i i ngã nào ? N u c ng quy t gi n n n p thì l y chi mà n ng níu, còn n u i thái cho xuôi dòng thì l i v i t tiên, mà c ng th n v i cây c . Trong lúc dân trí ng phân vân nh v y, nhà c m quy n Pháp khôn ngoan, nên ch m lo gây thi n c m v i nhân dân. Ng i ta bi t thâu ph c t ai thì d , nh t là g p x không có binh i t ch c hoàn b ; còn thâu ph c nh n tâm là u r t khó kh n, ph i i thay n hoá, ph i ung úc tâm h n, m y vi c ó ph i dày công phu, ph i nhi u th k , thì m i làm c. i chi m tr t Nam Vi t, n c Pháp ph i b n lo nhi u n i: Lo chia 6 t nh c ra làm 20 h t m i, r i t quan Tham bi n m i h t ng s p t c quan hành chánh cho phù h p v i cách cai tr m i mà không ng ch m n phong hoá c truy n; Lo xây d ng an ninh cho nh n dân c l c nghi p an c , t thành th vô t i ng bái; Lo t ch c ng giao thông cho ti n b m u d ch. Tuy ph i g p rút xây n n hành chánh, ng i Pháp c ng không b d p v n thâu ph c nh n tâm. Nh ng ng i s ng trong n y n m cu i cùng c a th k 19, là kho ng t n m 1895 t i n m 1900, ai c ng nh n Pháp m i chi m tr Nam Vi t có 30 n m mà ã kh i công xây d ng m t n n v n hoá m i h ng d n tâm h n Vi t Nam quay v phía Âu Tây. i lúc y mà ã: a) Có m y ng i vi t thông minh c ch n l a em qua Pháp mà giáo hoá. y là các c Di p v n C ng, Tr ng Minh Ký, Bùi quang Nh n, Bùi quang Chiêu, Nguy n tr ng Qu ng. b) Cho xu t b n Gia nh Báo v i Thông Lo i khóa trình, l i còn cho in nhi u lo i sách ph thông ch qu c ng , do các c Tr ng V nh Ký, Tr ng Minh.Ký và Hu nh T nh C a ch m nom. c) tr ng Thông Ngôn (Collège des Interprètes) cho nh ng c i h c bên Pháp tr v hi p v i m y c nho h c uyên thâm d y các quan Tham Bi n, các nhân viên hành chánh và các s quan trong H i Quân và L c Quân h c ti ng Vi t, mà c ng d y luôn s ký cùng phong hoá c a ng i Vi t n a. Mà u c n y u c a ng i Pháp trong lúc y là ph i có nhi u ng i b n th ph s trong ch c v thông ngôn, ký l c, giúp các ngành hành chánh cùng công th ng. Mu n cho c th a mãn nhu c u kh n c p này, ng i ta ph i lo l p li n: a) t tr ng s ph m trung ng t i Sài gòn ào t o giáo viên ay các tr ng ng m y h t. b) t tr ng trung h c ph thông, phân làm hai ch ng, b t u h c t i M Tho hai n m r i lên Sài gòn h c ti p hai n m n a m i c b d ng làm thông ngôn, ký l c. H c sinh hai tr ng này u c h ng h c b ng, ngh a là c nhà tr ng nuôi n, ng và phát qu n áo, giày nón, kh i tr ti n chi h t. c) n l t m tr ng s ng Pháp Vi t t i châu thành các h t cung c p cho trr ng Trung h c M Tho. Nhà tr ng Pháp thì s t s n xây n n giáo d c m i, nh ng nh n dân Nam Vi t coi b ng h 1, ch a quy t y m c u nghinh tân. Vì dân trí còn l l ng nh v y, nên nh ng tr ng tân h c m ra không c dân chúng hoan nghinh cho l m, thành th nhà n c t n công t n a r t nhi u, mà m i n m tr ng s ph m ch ào t o ch ng 30 giáo viên, còn tr ng Trung c Chasseloup-Laubat ào t o l i 50 thông ngôn, ký l c. Không ph i ng i Vi t Nam không ham h c nên tr ng tân h c l p ra không c th nh phát. Không ph i v y. Ng i Vi t ham h c l m ch . H h ng h v i tân h c nh ng h n h ng hái v i nho h c luôn luôn. y là h th a thích món n tinh th n c c a h x a nay, say m n, h quí tr ng, h không ành b mà dùng món n tinh th n khác, ch a ch c cái khác ó mà ngon ng t béo bùi h n cái c a h ã có s n. nói riêng tình hình giáo d c trong h t Gò công h i cu i th k 19, thì bi t lúc y trong m y h t khác c ng v y. Trong kho ng ó, ng i ta nh n th y t i châu thành Gò công nhà n c có m t tr ng ng h c, g m n m l p, có m t quan c h c, ng i Pháp v i n m giáo viên ng i Vi t. l p nh t n l p t thì d y Pháp v n nhi u h n Vi t v n, còn l p n m là l p chót thì giao cho m t th y nho bi t ch qu c ng d y tr ng u h c v n xuôi, v n ng c; r i t p c, t p vi t qu c v n. c trò c th y ch ng m t tr m r i, l p chót c l i 50 trò, còn m y l p trên ch ng vài ba ch c, t i l p nh t ch còn t 10 n 15 là nhi u. L i h c trò toàn là con trai ch không có con gái, cha m t i ch , ho c trong m y xóm làng xung quanh, cách ch l i vài ba ngàn th c. Mu n l y l p trên có thêm h c trò ông, l i c ng mu n Pháp ng c thông d ng trong m y làng xa, Tham Bi n m i m t i b n ch trong b n t ng m i ch m t tr ng d y Pháp v n g i là tr ng t ng g m hai l p: l p nh chuyên d y cho bi t c, bi t vi t ch qu c ng , r i lên l p l n b t u d y Pháp v n. Trong lúc nói ây trong h t có b n tr ng t ng t i b n ch : R ch Gi ( ng S n), Gi ng Ông Huê (V nh L i), C a Khâu ( T ng Hòa) và ch T ng Châu (Tân niên Tây). c d u có hu n l nh d y H ng giáo m y làng chung quanh ch ép bu c m y ng i có con ph i cho n m y tr ng t ng ó mà h c, l i m c d u m i n m, tr c khi khai tr ng, có gom h c trò l p l n c a m y tr ng t ng v châu thành mà thi chung; m y ch c trò gi i c h ng h c b ng m i tháng n m ng b c n c m quán t i châu thành ti p h c thêm m y l p trên c a tr ng s ng h c. Th mà trong b n tr ng t ng s h c trò c ng không c ông; ch l n nh ch Gi ng Ông Huê thì c 40 n 50, còn m y ch nh thì vài ba ch c mà thôi, Có m t u áng ý là lúc y châu thành c ng nh m y ch , ã có tr ng t ng mà l i có tr ng t d y ch nho; ch ng i ta th y có t i hai ba tr ng trai gái h c chung n b n n m ch c Còn trong các làng ch a ki m c giáo viên d y ch qu c ng , thì h ng ch c r c t th y nho d y tr em t i ình h c ch nho. m y xóm ông, có tr em nhi u, thì ng i có c m ti n, có nhà r ng, c ng nuôi m t th y nho d y con cháu. Ng i trong xóm th ng cho con t u l i ó mà h c ch nho, m i tháng n n cho th y ho c m t hai quan ti n, ho c t qu u g o, ho c bánh trái hay tôm cá. 1 h ng h ng già c nghe nh c t i kho ng n y s c m xúc mà nh b t ch tèm lem d dáy c a ám tr em m i ngày b ng ng l i r ch, tr i n ng m m a i n m y tr ng làng và tr ng xóm mà h c ch nho h i i ó. S m m i n c m r i m i i h c n g n n a bu i chi u m i tr v nhà. M i trò em theo m t cái ng tre, có dây bu c hai u mang vào vai, ng ng sách v , vi t m c d u m c n a hay l i sông c ng kh i t. y trò nh m i t p vi t, không có ti n mà mua gi y m c x i x nh bây gi , thì có m s n t i tr ng, m t t m ván, m t cái ghè ng n c, vài cây c o b ng tre v i ít c c t sét nh i n n r i ph i khô. H t p vi t thì ch m u c c t sét vào ghè n c mà thoa trên m ván r i c m cây c mà vi t. H vi t r i ch ó thì l y c c t mà chà lên ng bôi b mà vi t ch khác. V i cách t p vi t ti n t n nh v y nên tr em m i h c thì tay ch n, qu n áo b bùn l m lem, d dáy h t s c. Ph i con nhà giàu, l i ph i bi t vi t r i, c lên h ng t h ng n m và h ng sáu, ngh a là m i tr ng gi y b ch vi t c b n, n m ho c sáu hàng r i, thì m i b c , b ván mà c m vi t ng vi t trên gi y. Mà th y giáo ch m v và ch m sách cho h c trò, c ng không có m c nh bây gi . Ng i ta ki m á ong tr i trên l , l a c c nào màu nhi u thì l m em v , r i l y d a chút n c mà mài thành son th y giáo ch m v và khuyên m y ch vi t t t. Hi n gi òm th y tr em i h c qu n áo p , giày nón v n vang, tay ôm c p da, túi t vi t máy, ng i ta nh l i tình c nh c a l c trò h i 60 n m v tr c, ng i ta ch ng kh i th ng tâm, t i nghi p cho tr x a c c kh cam go, nh ng c ng rán là h c, h c ng bi t ngh a, bi t nhân, bi t th o, bi t thu n, bi t qu y, bi t ph i, bi t cao, bi t th p. Xây n n tân h c, ng i ta khuyên d , v a ép bu c, mà ng i Vi t c d d và eo i theo nho h c nó s a mình n ch nào, còn tân h c thì m t mù không hi u nó s d t mình i âu, s e nó s phân r mình v i t tiên nó s làm cho mình quên c n nhà n n c. d d ó không ph i vô lý. Ai hi u bi t tâm h n c a ng i h i i ó thì không dám chê lù mù. Mà d u ti n nh n lù mù i n a, ng i ta c ng có tâm, có chí, có ngh a, có tình, l i tâm chí, ngh a tình c a ng i ta b n v ng kh kh ch không ph i th tâm chí xây chi u theo lu ng gió, hay là th ngh a tình phát sanh vì m i l i. Vì v y nên lúc tân c u giao th i ó c ng gây trong dân gian l m chuy n th c m c, có chuy n th t thà ngh l i b t t c c i, mà c ng có chuy n éo le nh t i a n c m t. H i ó ng có nhi u cu c bèo mây tan hi p, hi p tan làm cho con ng i khi au n, khi vui c i, nh ng có cu c tình duyên n y nó tr c tr d k , n u nh c l i nghe ch i d u không n n i t c i hay là mu n khóc, thì có l c ng giúp cho ng i i nay bi t c tâm h n c a ng i thu c th h tr c, th h v a m i qua trong n m sáu m i n m nay. (2) II Lúc y trong h t Gò Công, t i ch Gi ng Ông Huê, mà bây gi ng i ta g i t t là ch Gi ng, m c d u nhà n c Pháp ã có m m t tr ng t ng trong m t tòa nhà c t b ng g ch ngói p , àng hoàng, và có b hai giáo viên d y m t l p ch qu c ng và m t l p xen nhi u gi ch Pháp, mà tr ng t c a ông Giáo Huân c ng v n có h c trò h c ông hoài. Ông giáo Huân là m t nhà nho h c ho t bác, thông s kinh rành ngh a lý, gi ng sách hi u, vi t ch có gân, tu i ã quá n m m i mà s c kho còn y . Cách m i n m tr c v ông ch t l i cho ông m t th t v n trong làng V nh H u và môt a con trai 20 tu i. Ông ph i c i v s m cho con ng có dâu lo vi c c m n c trong nhà, r i ông ch p n i tóc t v i thím H ng là m t góa ph ngoài ch Gi ng. Thím H ng n y h i tr c v n là v c a m t ng i khách trú, thu c bang Tri u Châu tên H a Thêm có m t ti m bán trà và bánh in, thèo lèo ch Gi ng. V ch ng sanh c a con trai t tên là H a M . Khi H a M c 7 tu i, H a Thêm buôn bán khá, có ti n d nhi u m i giao ti m cho v r i em con v Tàu ng nó v i bà n i mà h c ch . R i thay, H a.Thêm d t con i v a c m t tháng thì thím H ng c th c a bà m ch ng cho hay H a Thêm au nên ch t, bà gi H a M l i ng trông nom cho nó n h c, ch ng khôn n r i bà s cho nó tr qua. Thím H ng bu n r u v s m t ch ng, l i xa con, thím h t mu n buôn bán n a. Thím sang ti m bánh cho ng i khác, tom góp v n li ng c g n ba ngàn. Thím mua m t nhà ngói ba c n, vách ván, phía tr c có sân, phía sau có m t mi ng v n nh nh . Sân thì thím ch t ng c i òn tr mà bán l , còn phía sau thím c t thêm m t thà lá ba c n cao ráo, kho ng khoát, tr cá khô và n c m m mà bán cho b n hàng. Buôn bán th n y thím ã th nh th i mà l i có l i nhi u. Ch ng bao lâu thím ch p n i tóc t v i ông Giáo Huân, v ch ng toan tính v i nhau, m i óng vách mà ng n m t c n trong nhà lá phía sau tr n c m v i cá khô, còn hai c n thì óng bàn gh d n thành m t tr ng h c cho ông giáo d y ch nho. Tr ng h c c a ông Giáo Huân g n chùa Ông Quan , d a bên l t phía cây Me n i lên, tr c chùa Ông, sau nhà vi c V nh L i, r i i th ng vô V nh H u. Tr ng m d y ã b y n m r i, trai gái h c chung, s h c trò luôn luôn không d i 40. H c trò ch qu n áo s ch s ch không ph i tèm lem nh tr em ng, r y. M i t p vi t thì dùng gi y dùng vi t ch không ph i dùng t mà vi t trên ván r i bôi. c trò phân nhi u l p. L p m i h c v lòng, la rùm: Thiên tr i, a t, nh n ng i, i t p vi t ch l n b ng khu tô, thì óng ti n tr ng m i tháng hai c c b c. p ã vi t c r i, d u còn vi t hàng ba thì ph i óng ti n tr ng n m c c. Còn l p nghe gi ng sách, b t lu n h c Minh Tâm B u Giám hay u H c T m Nguyên, hay T Th Th Chú, thì ph i óng ch n m t ng. Nh v y nên m i tháng ông Giáo Huân ki m vài ch c ng b c, u ng trà hút thu c không h t, huê l i trong v n trong V nh H u ông giao h t cho con v i dâu n xài thong th . Th i d ng bi u trong tr ng ông giáo Huân không gi ng v i tr ng nhà n c. S m i n c m r i ngoài 9 gi thì b t u d y. G n 12 gi th y ngh tr a. Luc y h c trò t do, nh ng không c c i gi n làm r y; mu n v nhà thì v mu n i ch i c ng c, hay là mu n ó mà h c ôn ho c t p vi t tu ý. Th ng th ng m y trò tr ng tu i, nghe sách, thì luôn mà h c, duy có m y trò nh hay i ch i ho c ra ch mua bánh mà n. Hôm nay, quá 9 gi r i, h c trò r i rác i h c, vô sân r i thì i d c theo ng bên hè mà vô tr ng phía sau. Ông Giáo Huân n c m u ng n c r i, ông ng t i c a gi a v n thu c mà hút. Ông ngó ra l th y có m t c u trai ch ng 15, 16 tu i, ng i th th n, thì ông kêu: „Xuân, vô ây cho th y h i th m m t chút coi“. u trai y nghe kêu thì xâm xâm i vô, t i th m thì ch p tay cung k nh xá th y. Ông Giáo Huân h i d n d p: „Cháu còn i h c ch Tây hay không ? H c n b c nào r i ? Nói ti ng Tây c hay ch a ? Thôi h c hay sao nên th i ch i v y h ?”. Không i ng i ta tr l i, ông li n ti p xây l ng i vô nhà, và i và nói ti p: “Vô ây, vô nói chny n cho th y nghe th coi”. Ông Giáo kéo gh ng i d a cái bàn. C u Xuân th y thím H ng ng ng i trên b ván ngang ó têm tr u mà n, c u xá thím r i ng x r , tay v n cây c t. Ông Giáo Huân h i l i: - Cháu còn h c d i Gò hay không ? - Th a còn. - Còn h c sao l i c v mà i ch i ? - Th a, bãi tr ng t hôm qua con v . - À! Bãi tr ng. Ngh t i ch ng nào m i h c l i ? - Th a ngh l i 25 tháng giêng. hôn ! Ngh h n hai tháng, h c trò quên ch h t còn gì! - Th a, bãi tr ng l n nên ngh lâu. - Cháu xu ng Gò h c ã c hai n m r i. Bây gi lên t i c p nào ? Còn h c bao lâu n a m i r i ?. - Th a h i m i xu ng con ng i h c l p ba h c m t n m. N m nay con h c l p nhì mãn r i. Ra giêng khai tr ng, con s lên l p nh t, h c thêm m t n m n a thì cu i m i thi. - Thi thì ch c cháu u, vì th y bi t cháu ham h c l i siêng n ng, nên ch gì c ng y, h cháu h c thì ch c cháu gi i h n chúng b n. Mà qua n m nay cháu thi u i cháu c làm ông gì hay th y gì nè ? - Th a th y, con nghe ng i ta nói, h h c l p nh t mà thi u, nh mình thôi h c thì nhà n c cho làm th y giáo và b i d y m y tr ng công ho c tr ng làng. Còn n u mình ch u i h c thêm cho h c l c c cao, thì nhà n c nuôi c m n c áo qu n cho mình h c hai n m t i tr ng l n M tho r i lên Sài gòn h c ti p thêm hai n m n a. Mãn b n n m thì ra tr ng s c b làm thông ngôn, ký l c trong các s , ho c làm giáo viên d y m y tr ng s h c. u qua sang n m thi r i cháu thôi h c i làm giáo làng ho c giáo t ng, m i tháng lãnh l ng 9, 10 ng có ngh a gì, s không c m áo cho cháu, âu có d mà nuôi ch H ng V n c. Ph i rán h c thêm b n n m n a ng làm thông ngôn, ký l c m i khá. Cha ch , mà ch H ng V n nghèo ch s c cho cháu h c n b n n m hay không ? - Th a, con ch a nói chuy n ó cho má con bi t. B ng con thì mu n h c n a, ng t con th y má con c c kh quá, nên nên con không n lo t ng lai cho ph n con, mà cho má con c c kh thêm t i b n n m n a. Có l con h c thêm m t n m l p nh t n a r i con xin i làm giáo làng ng con giúp má con. - Cháu bi t th ng m nh v y thì cháu là con có hi u. Ng t h i tr c cháu h c v i th y, cháu thông minh m m cán, h c c i H c, Trung dung, Lu n Ng r i k cháu b qua h c ch Tây. H c thêm ã m y n m r i n u ra làm giáo làng thì ng công phu c a cháu quá. Ch chi h i ó cháu h c luôn ch nho, thì bây gi cháu s c m tr ng t mà d y h c nh th y, l ng h ng h n giáo làng mà c thong th , kho kho n. H i cháu t bi t th y ng qua tr ng t ng mà h c ch tây, thi t th y bu n quá. Ng i Nam thì h c ch Nam, ng n theo nh ngh a c a mình. H c theo ng i ta làm chi. Th h c làm tôi m i, thà d t r i làm ru ng ho c l p v n mà nuôi thân c ng còn vinh quang h n nhi u. Th y th ng cháu l m. H i tr c cháu là ngôi sao xán l ng trong tr ng c a th y. Th y ch c th y s truy n o h c c a th y cho cháu c, b i v y cháu b mà i ng khác, th y ti c h t s c. - Th a th y, t i cha con m t, má con nghe l i c u Ba con, ép con ph i qua tr ng ng mà h c cho kh i t n ti n th y, r i sau c làm giáo viên. Vì v y nên con i i h c ch Tây, ch thôi h c ch nho thi t con c ng bu n l m. - u anh H ng V n còn s ng, ch c th y c n nh, th y không nh cho cháu b nho mà h c ch Tây. Mà bây gi bãi tr ng ngh t i hai tháng cháu nhà làm cái gì ? Không l m i ngày n no r i th i ch i hoài. - Th a, con coi bài v c l i, ch không có làm chi h t. Ông Giáo Huân l l ng mà suy ngh . Ông m cái h p thu c ra và l y thu c v n mà hút n a. Thím H ng nói: “Thi u gì con nhà giàu có, b c ti n d dã mà h l i không ch u i h c. Còn cháu Xuân ây ham h c, l i có khi u thông minh, mà nhà thì nghèo, m góa con côi, i c không c. Ông tr i tr trêu quá. Ch chi ông cho cháu Xuân sanh trong m t nhà giàu có l n, thì cháu s h c gi i bi t ch ng nào”. Ông Giáo nói: i ph i có tr c tr o nh v y m i có chuy n mà nói ch . Có l t o hoá gây cu c khó kh n trui gan, th chí con ng i, b i v y g p khó kh n mà l t qua m i thi t là gi i. Thím H ng h i Xuân: - Ch H ng V n lúc n y còn bán ngoài ch hay không cháu? H t mùa b p, khoai i, ch bán th gì ? - Th a, má con bán xôi v i bánh bèo. - Bán xôi, bánh mà l i lóm bao nhiêu ? - Th a, m i b a l i n m ba c c c ng n. s ng b t bu c ph i t n hao nhi u th , nh nhà c a, áo qu n, thu c men, ch có ph i t n c m, cá mà thôi âu cháu. Ông giáo nói: - Nhà nghèo ph i ch u nhi u n i kh , nói sao cho xi t. Mà khó kh n cho m y ng i ta c ng s ng c, có sao âu mà lo. N u có lo là lo ng vì ch b n hàn mà làm trái o ngh a, làm nh c t tiên mà thôi. Ông Giáo xây câu chuy n qua a h t phong hoá, thím H ng không mu n theo, nên thím làm l . Ông giáo m i nói v i c u Xuân: - Xuân, th y gi ng T Th cho cháu v a h t b Lu n Ng thì cháu thôi h c. Cháu còn thi u b M nh T , ch a nghe. B a nay th y b t u gi ng M nh T cho con Cúc H ng h c. - Chà! Cô Cúc H ng ã h c xong i H c, Trung Dung, Lu n Ng , bây gi cô nghe t i M nh T l n ? Gi i quá ! - Nó thông minh l m, l i siêng n ng c ng nh cháu h i tr c v y. Nó c ng l n r i, cha m nó mu n b t nó nhà ng t p buôn bán. Nghe gi ng sách tay ôi, m t th y m t trò thi t bu n quá. Ng t Cúc H ng c n n n xin th y d y dùm M nh n a cho nó h c b T Th r i nó s nhà mà buôn bán. Vì v y nên th y ph i rán d y dùm cho nó ng nó kh i thi u sót. Th y ngh t Gia nh mình bây gi không còn thi c gì n a. Ng i mình c n h c nho tu tâm, d ng tánh mà i v y thôi. Mà xu t thân làm n, n u không h c M nh T thì nh i chi c thuy n không có bánh lái. Cúc H ng tính buôn bán, nó mu n h c M nh T là ph i l m. ó là thêm m t lý th y ph i d y nó n a. May g p d p bãi tr ng, cháu không t i hai tháng, th y mu n cháu th a c h i mà h c luôn M nh T v i Cúc ng. Có thêm m t trò n a thì th y m i s t s ng. Cháu ch u hay không ? Xuân d d r i áp: - Th a, th ng th ng con suy ngh coi. - Suy ngh làm chi ? Có u chi tr c tr âu mà suy ngh . - Con ph i th a cho má con hay coi má con có b ng lòng lay không. - Á! Cháu s ph i óng ti n ch gì. Không. Th y d y giùm cho cháu, cháu kh i óng ti n h c. Bãi tr ng, cháu h c thêm M nh T cho có nhân ngh a mà x , có ích quá. không mà th r u có ích gì âu. Cháu b t u h c li n b a nay i. Chi u v s nói l i cho ch H ng V n hay, nói th y d y giùm, th y không òi ti n. Mà cháu n c m s m m i r i hay ch a ? - Th a, r i. y thì i xu ng tr ng v i th y. Bây gi ch c h c trò ã t i r i. Ông giáo d t Xuân vô trong r i i c a sau mà xu ng nhà d y h c. i d c ng ông i: - sách T Th c a cháu h i tr c cháu còn hay không ? Th a, còn h t. i h c thì con gói c t trong t . Bãi tr ng con m i em ra mà c l i. Con m i l y ra h i hôm n y. c l m. V y mai cháu em M nh T theo mà h c. B a nay cháu dò chung sách a Cúc H ng. Ch ng th y gi ng gi i r i, th y s cho cháu m n sách c a th y ng cháu h c . Ông giáo b c vô nhà h c, sau l ng có Xuân i th o. H c trò ng i ch t ba cái bàn th p mà dài, c th y ng ng d y ch p tay xá th y. Ông giáo khoác tay bi u ng i xu ng và ông i ngay l i ch Cúc H ng ng i mà nói: ''Cúc H ng, th y l i ki m thêm m t trò xin nghe gi ng sách M nh T n a ây, ng cháu h c cho có b n. Cháu bi t Xuân mà”. Cô Cúc H ng ngó Xuân, mi ng chúm chím c i mà áp: “Th a bi t, anh Xuân là c trò c c a tr ng n y. Anh B i h c ch Tây m y n m nay''. Xuân bi t ý Cúc H ng mu n m h i bao bi m, nh ng ngh không ph i ch bi n b ch qu y ph i, nên c u c ng chúm chím c i ch không nói chi h t. Ông giáo bi u m y trò d n xu ng m t chút ng tr ng u bàn gi a m t ch cho Xuân ng i ngang m t v i Cúc H ng ng i phía bên kia. Ông Giáo i qua hai bàn hai bên mà ch o cho h c trò h c. Xuân ng i ngó t phía thì th y ván, bàn, gh , võng, u còn y nh m y n m tr c, không d i i chút nào h t. Phía trong lót b ván gõ nh cho th y n m ng i. Tr c b ván thì m t cái gh nghi, trên gh có m t bình trà, hai chén nh , m t h p thu c, m t l l a v i t c p ki ng, cho th y mang mà xem sách. M t bên l i có ba ch ng sách th p th p, sách c mà bìa c ng quành. Trên ván có g i d a, có g i u, có qu t lông, l i có m t ng n roi mây khi nào h c trò nh làm r y lúc th y gi ng sách, thì th y nh p trên ván mà bi u im ng. Th y ã có ch n m ng i thong th , mà ngang v i b ván l i có gi ng m t cái võng b lúc th y d y m t thì n m a nhúc nhích cho mát. Còn ba dãy bàn c a h c trò ng i h c, thì hai dãy hai bên toàn là h c trò nh c ng chung v i l i 30 trò, m t bên h c Tam T Kinh, m t bên h c Tam Thiên T , bàn nào h c theo bàn n y nên la rùm. Bên nây h c: “Ph cha, m u m , s th y, quân vua”, thì bên kia l i la: “Thiên Tr i, a t, th t m t, t n còn, t con, tôn cháu, l c sáu, tam ba, gia nhà, qu c c,…”. Xuân ng i m t ngó tr c sau, tai nghe inh i, quang c nh cách l y n m tr c di n l i tr c m t, x a nay c ng v y, c u xúc ng nên li c Cúc H ng mà c i. T i bàn gi a ch u ng i, ch có m i trò, 3 gái 7 trai, toàn là h c trò nghe sách duy có Cúc H ng, 15 tu i, c T Th , còn 9 trò kia, gái c ng nh trai, còn h c sách Minh Tâm, tu i tác x p x v i nhau, l i 13 ho c 14. Ông Giáo Huân l n l t d y giáp hai bàn hai bên r i ông nh p roi bi u nín h t ng ông gi ng sách cho h c trò l n. Nh t p quen k lu t nhi u n m, b i v y v a nghe nh p roi thì c trò nín êm, ch có ít h c trò l m th m trong mi ng. Ông Giáo l i gh nghi l y cu n sách Minh Tâm v i c p m t ki ng r i i ra mà ng i cái gh t i u bàn gi a phía ngoài c a, d sách ra c ch r i c t ngh a t ng ch , t ng câu cho h c trò nghe. C u Xuân c ng nh Cúc H ng day l i phía trò ng i g n li c m t dòm vào quy n sách mà dò chung v i b n. Ông Giáo c t ngh a c hai t sách r i ông x p l i mà nói: “Thôi b a nay gi ng bao nhiêu ó ã nhi u r i. Bây h c i, có câu nào ch a hi u rõ thì s h i l i. Bây gi th y gi ng M nh T cho cúc H ng. M y trò c ng nên lóng nghe l n ng hi u chút nh ngh a lý sau h c cho d ”. Ông i l i gh nghi i sách mà l y “M nh T th ng quy n r i kéo gh ng i u bàn phía trong. Ông th y c u Xuân ng i khoanh tay không có sách tr c m t, ông m i bi u trò gái ng i g n Cúc H ng i ch v i Xuân ng Xuân qua ng i d a bên Cúc H ng mà dò chung sách c a Cúc H ng. Xuân vâng l i th y mà i ch , không ái ng i chi h t. Cúc H ng y cu n sách qua phía Xuân. Th y b t u c t ng câu mà c t ngh a xuôi r i nói t i lý. Hai tr cúi mà dòm chung vào quy n sách, hai u g n ng nhau, nh ng m c lo dò cho nh ch và hi u ngh a nên không ái ng i chi h t. y c ba t sách r i ông Giáo nói b a u gi ng ít m t chút ng kh i ngán, quen i s gi ng nhi u h n. Ông trao quy n sách c a ông cho Xuân m n. Ông l i b ván ng i rót c trà mà u ng và l y cây qu t mà qu t. c trò a c m v lên h i ch , a c m sách l i h i ngh a, ti p t c lên xu ng không ng t. Xuân g m u vào quy n sách không ý n vi c chi khác, c ng không tính i ch ng i tr l i ng xa Cúc H ng. t tr i g n ng bóng, ông Giáo th y h c trò các c p u lo h c, không còn h i ch ngh a gì n a, ông l i võng n m, m t h i r i b i lên nhà trên. c trò bi t th y i ngh tr a, t i gi mình c thong th nên r nhau t p i ch i, t p i ch mua bánh v n. Ph n ông thì ra ch , nh ng i riêng thì t p ôi ba trò, ch không i chung. Trò nào không mu n i thì g i ti n cho chúng b n mua giùm k o, c m ho c chu i u. Bây gi trong tr ng ch còn có m i m y trò, nh ng d m nhau t khóm n m ba trò, con trai thì ra sau hè ánh áo, con gái thì ng i d i t ánh a. Trên bàn gi a ch còn có Xuân v i Cúc H ng ng i êm, ch m chú ngó vào sách mà c, ng i m t bên nhau, nh ng không ai nói t i ai. Thình lình Cúc H ng kêu mà h i: “Anh Xuân, bài u ý nói cái gì v y anh ? Nãy gi em suy ngh h t s c mà em hi u không th u. H c mà t p luôn luôn thì vui. Vui cái gì ? B n xa l i thì m ng. Sao mà m ng ? Ng i ta không bi t mà nình không h n, v y m i là quân t . Không bi t gi ng gì ? Anh hi u sao âu, anh làm n c t ngh a l i cho em nghe th coi”. Xuân ngó ngay Cúc H ng và nghiêm ch nh áp: “Theo l i th y d y h i nãy thì bài y khó hi u là t i ch “h c”. Cô ph i nh ngh a ch “h c” cho úng thì t nhiên cô hi u t”. Cúc H ng c i mà nói: - Anh kêu em b ng cô nghe k quá. Anh em h c v i nhau m t tr ng t h i nh , mà anh kêu cô thì d ng nh thu nay ch a quen bi t nhau. - Ch kêu th nào ? - Kêu b ng em. - Cô ã l n r i. Kêu em sao ph i. - Anh m y tu i mà anh nói em l n ? - Tôi 16 tu i. - Em m i 15, nh h n anh m t tu i thì làm em là ph i l m ch . Em mu n t rày s p lên anh kêu em b ng em cho có tình thân thích m t chút, ng kêu b ng cô n a nghe hôn. - Mu n vây c ng c. T ý em. - Bây gi anh c t ngh a bài sách l i cho em nghe i. - Ch “h c” ây là h c o nho, ch không ph i h c ng bi t ch Tàu, nh mình c ây v y. Sách nói: “H c nhi th i t p chi, b t duy t h ?”. Tôi hi u ngh a nh y: mình c nghe gi ng v o nhân ngh a c a nho giáo; r i m i gi m i kh c mình gia công rèn t p, làm y nh l I d y; mình h c ã c o há mình không vui lòng p d hay sao ? Ch “duy t” là vui p, nh ng vui p trong ch không l ra ngoài. - Anh gi i ngh a nh v y thì hi u quá. Em hi u r i. H i nãy em b i r i là t i em không bi t nh ngh a ch “h c”. em gi i câu th nhì cho anh nghe coi trúng hay không. “H u b ng t vi n ph ng lai b t di c l c h ?” Ý sách nói: có ng i n ph ng xa h nghe mình h c ã c o, h n mà bàn lu n ho c h c h i i mình, c nh v y mình không vui hay sao ?” - Em nói nh v y thì trúng l m. Nh ng em nên nh ch “l c” ngh a là vui nh ch “duy t”, song vui l ra ngoài ch không ph i vui trong nh “duy t”. - Cám n anh. Em s nh . Còn câu chót, ph i nh v y hay không? „Nh n b t tri nhi t u n b t di c qu n t h ?“ ngh a là: ví d u ng i ta không hay, không bi t mình tu t p ã c o, n u không ai tìm t i ng h c h i v i mình, mà mình c ng không h n trách, mình n c nh v y không ph i là quân t sao? C t ngh a nh v y trúng hay không anh Xuân? - Trúng l m. Em gi i quá. - May có anh h c v i em; nên em h c d mà l i vui n a. N u em h c m t mình, ch c em b i r i l m. Anh thôi h c ch Tây hay sao nên tr l i h c ch nho ây anh Xuân.? - Lúc n y bãi tr ng, tôi c ngh t i hai tháng. H i nãy tôi ghé th m th y. Th y nói b a nay th y b t u d y em h c b M nh T . Th y bi u tôi nh n bãi tr ng c nhà, tôi nên h c luôn M nh T v i em ng thông tr n b T Th . T i v y nên tôi m i h c ây, ch không ph i tôi b ch Tây. Ch ng khai tr ng tôi ph i i c thêm m t n m n a cho mãn l p nh t r i m i thôi. u v y thì anh h c ây t i hai tháng. Em h c M nh T có anh dìu d t. Em ng l m. Em h c xong b T Th r i em c ng thôi , ng nhà t p buôn bán. Anh nh m coi trong hai tháng mình h c h t b M nh T hay không ? - Th y nói th y rán d y cho h t. - Em m ng quá. Mình c h c v i nhau t i hai tháng. Ch ng thôi mình s thôi v i nhau m t l t. Anh không có sách M nh T hay sao ? - Có nhà. B a nay tình c th y bi u h c, tôi có dè âu mà em theo. Ngày mai tôi có sách. u không có, anh h c chung sách c a em c ng c. Anh h c nho gi i, n m ó anh b nho mà h c ch Tây, th y ti c quá. Em c ng bu n. T i sao anh b nho h c ng theo tân h c v y anh Xuân? i ý c u tôi mu n nh v y. C u nói con ng i tr c h t ph i lo cho no c m m áo. i h c ph i chú tr ng v c m áo ngày sau. i n y mà còn h c nho dùng vào ch nào. Cha tôi m t, má tôi nghèo, nên tôi ph i nghe l i c u tôi mà b c theo i. - Vì c m áo nên i h c. H c nh v y em s không c cao th ng ph i hôn anh ? - Ph i l m. Nh ng nhà nghèo, n b a tr c ph i lo b a sau làm sao mà ngh n cao th p cho c em. Tôi i Gò Công mà h c hai n m nay, may có hoc b ng tôi h c i c. N u không có thì tôi c ng ph i b r i m c d u c u m tôi cho tôi n m. - Anh có chí háo h c, l i có khi u thông minh, mà b nhà nghèo, thi t u ng quá. i ng i u có m ng riêng. Tôi không phi n mà c ng không ti c chi h t. - Anh ói b ng hôn anh Xuân ? Em có ti n ây. em m n h c trò i mua c m chùi cho anh n. c d u Xuân c n, nói không ói b ng, Cúc H ng c ng ng d y i l i ch m y trò gái ng ánh a mà a ti n m n m t trò i mua n. M t lát trò y em vô hai mi ng m g o v i hai v t c m chùi. Cúc H ng b ra th ng cho trò i mua n a v t c m chùi, r i i Xuân n ch i. Xuân t ch i không ch u n, c nói không ói. Cúc H ng làm m t bu n mà h i: “C m c a em mua nên anh chê ph i hôn ? Em c ng không ói. S d em m n i mua là vì b a nay g p nhau l i, còn c h c chung v i nhau a, em m ng, em mu n anh em n chung th gì m t chút cho vui v y thôi. Anh n c m c a em mua, có gì âu mà m c c . Anh t ch i em bu n l m. Anh n m t th c m g o ây”. Cúc H ng l y m t mi ng c m g o a cho Xuân. V i nh ng l i thi t tha v a nghe ó thì khó cho Xuân t n a c, nên c u ph i l y mi ng c m g o c a Cúc H ng a m i. Nh ng c u l y r i c u b ra làm hai, phân n a trên mi ng c m th nhì, còn phân.n a c m mà n. Cúc H ng vói l y n a mi ng lai ó mà n và nói: “Anh chia hai nh v y em ch u m. Anh n phân n a, em phân n a”. Hai tr ngó nhau, ng c i v i nhau. Tuy Xuân thôi h c tr ng n y ã h n ba n m, nh ng chung m t ch , hai tr lâu lâu thì g p nhau ngoài ng hoài. Mà g p thì th y thoáng qua v y thôi, ch không ngó cho k . Tình c hôm nay c ng i d a bên nhau, c nói chuy n v i nhau nhi u, l i nãy gi l t sách, ch ch , nhi u khi ng ch m tay nhau, c hài tr ng nh n hình d ng bây gi bi n i khác h n v i hình d ng ngây th h i tr c, r i trong lòng xúc ng, d ng nh có cái gì nó lay chuy n trong u óc, mà nó còn làm ph i ph i trong ru t gan n a v y. Cúc H ng th y Xuân bây gi là m t c u trai m nh m , g ng m t hi n t , c p m t sáng tr ng, t ng m o nghiêm trang, nói chuy n hòa h n. Xuân khác h n m y c u trai tía lia, vúc v c, mà c ng không gi ng l y c u nhút nhát s t sè. Tuy Xuân là con nhà nghèo m c qu n áo v i bô, song t v n nói cho t i thái , con nhà giàu khó mà bì k p. Còn c u Xuân th y Cúc H ng n m nay ã ra mã con gái, tóc b i vén khéo, m c áo a qu n hàng, nét m t v a p , v a thu n hòa, ti ng nói v a trong ng n, v a l ngh a. ã y mà còn thêm t ng i y u u mi ng c i có duyên, ngón tay no tròn, n c da tr ng . nhan s c và tánh tình u hi p nhau, khêu g i ham thèm c a trai m i l n lên. C u Xuân tuy n t na m th m, c ch àng hoàng song c u c ng có máu có th t, bi t mu n, bi t yêu, nên thân c n v i Cúc H ng, c u ch ng kh i rúng ng can tr ng nh muôn ngàn thanh niên khác. Cúc H ng th y xuân n h t mi ng c m g o r i, cô li n l y t c m chùi b làm hai mà a phân n a cho Xuân và nói: “Anh n thêm n a v t c m chùi v i em, r i em i múc c cho anh u ng. Có anh h c chung v i em, h c t i ch ng nào, em c ng không lo”. Xuân không có lý mà t c nh ng l i m i h u tình, h u ngh a c a Cúc H ng, nên ph i lãnh n thêm n a v t c m chùi n a. Cúc H ng vui v nói chuy n không ng t, ch ng th y Xuân n r i cô m i vô trong l y tô múc m t tô n c m a b ng ra cho Xuân u ng và r a tay. Cô ng ngó Xuân, cô r t vui lòng mà c cho Xuân n u ng, b i v y cô chúm chím i hoài. i Xuân r a tay r i cô l y tô v i c m n không h t em l i ch ba trò gái ánh a mà m i n c m r i nh em giùm cái tô vô trong mà c t luôn. Ch ng cô tr l i cái bàn gi a thì th y Xuân ã em sách v qua ng i phía bên kia, i di n v i cô nên cô h i: - Sao anh không ng i bên n y n a ? - Tôi có sách nên không phép ng i chung hoài, nh t là không có th y. - Em hi u r i. Thôi bây gi em c và c t ngh a nghe luôn. Anh dò coi n u có ch nào sái, anh s a giùm cho em. Bây gi Cúc H ng m i c và gi i ngh a. Xuân dò theo, ch nào Cúc H ng gi i không rành thì Xuân nói thêm, có khi Cúc H ng c m sách i qua ng m t bên Xuân mà nói chuy n. r i, H c trò i ch ho c i ch i l n l t tr v h t. Bàn nào c ng lo h c l i ng t lát n a th y s xu ng mà d n bài. M y trò nh n u quên ch nào hay là không hi u câu nào thì h i m y trò l n mà h c. ó là t c l c a tr ng ông Giáo Huân thu nay, h l n thì ph i giùm giúp nh , gi i ph i nâng d , cho không ph i nh thói i l n thì hi p nh , gi i thì khi d . Ông Giáo Huân ngh tr a, ông th c d y t m và u ng trà r i ông m i xu ng tr ng. Ông d n bài l p nh ng i hai bàn hai bên r i ông cho v tr c. Còn bàn gi a, h c Minh Tâm i T Th , thì ông l i ng ông d n k . Ông bi u m t trò trong ám h c Minh Tâm c i gi i ngh a t câu trong m y t sách ông ã d y h i s m m i. y trò khác ng i dò mà nghe. Trò n y gi i vài ba câu thì ông bi u trò khác gi i ti p. Có câu nào gi i tr t, ho c không rành, thì ông ch n mà gi i l i. Qua t i M nh.T , ông Giáo bu c Cúc H ng ph i gi i. Cúc H ng nh có Xuân c t ngh a giùm rành r tr c r i, nên cô gi i có m ch l c, nói ý ngh a, không sai không sót chi t, làm cho ông Giáo r t hài lòng, nên ông khen Cúc H ng n c n , m c d u ông bi t có Xuân ph giúp nên Cúc H ng m i thông c nh v y. n n a chi u, d n bài xong r i, ông Giáo cho v h t. Xuân b c l i quy n M nh trên gh nghi và xá th y mà ra tr c m t mình. C u s m không bi t c u i âu nên m trông, b i v y c u ri t v nhà xóm Cây Me l n. Cúc H ng ôm sách th ng th ng ra sau, r i t xu ng phía ch ng v nhà d a mé kinh. (3) III p thi u niên nam n , x ng ôi v a l a, c hai u ham h c, u d th ng g p nhau li n kh n khít, li n thân yêu, là con nhà ai âu ? Xuân v i Cúc H ng là hai nh n v t chánh c a truy n n y, m t nghèo m t giàu, nhà nghèo thì kh v i nghèo, còn giàu c ng kh v i giàu, vì n ng tình n ng ngh a nên c hai u ch u kh nh nhau, c u mang n i kh c a d ng tr n, kh n k m t ng i còn, mà tình ngh a v n kh kh , tình không phai, ngh a không l t. y nên d n ph t tông tích c a c p thi u niên n y ra ây cho r i, không c n ph i gi u gi m n a. Xuân thi t tên h là Phan V nh Xuân, con trai c a Phan V nh Thanh, sanh tr ng t i ch Gi ng Ông Huê, trong m t xóm cách ch ít tr m th c, g i là xóm Cây Me l n, vì ch ó có m t c y me c c u, g c l n n hai ng i n i tay nhau ôm m i giáp. Phan V nh Thanh có v là Th Hài, v ch ng sanh có m t a con trai, là V nh Xuân ó mà thôi. nh Thanh nghèo, nh ng có ngh ng thúng, ng r khéo, b i v y ng i trong ch và m y làng xung quanh n t ng thúng r , ph i ng i làm t i ngày mà c ng không p cho ng i ta l y. Còn v là Th Hài l i gi i v ngh mua bán, khi làm bánh bò, bánh ch, khi n u b p, n u khoai, khi mua t, mua rau, khi mua xoài, mua mít, em ra gi a ch ng i bán. ch ng u có ngh riêng, b i v y nhà tuy nghèo, song c m g o , qu n áo lành, kh i n n n, không v t v . nh Thanh h i nh có h c ch nho v a dùng; l i có hoa tay nên vi t ch coi s c o và t i t t. Nh hoa tay ó mà c H ng ch c trong làng ch n c lên ch c H ng v n, khi cúng m u, cúng ình thì V nh Thanh vi t v n t . ch ng sanh có m t a con, mà may V nh Xuân có khi u thông minh, l i có tánh háo h c. M i n m sáu tu , V nh Xuân th y con nít trong xóm ôm v i h c, nó òi i theo. Cha nó th y v y m i mua sách Tam T Kinh r i lúc nào r nh rang thì d y nó h c ti ng m t và t p nó vi t ch . Ch ng nó c b y tu i, cha nó em n tr ng ông Giáo Huân xin cho nó h c. Ông Giáo Huân th y V nh xuân còn nh mà ã thu c sách và vi t c, thì ông em lòng yêu. Ông ân c n d y V nh Xuân trong n m n m thì ã d y t i T Th . Ai th y V nh Xuân m i 12 tu i mà h c T Th c ng cho là k quái, nên g i là Th n ng, làm cho ông Giáo Huân càng thêm t hào nên ông chuyên chú d y V nh Xuân s t s ng c bi t. i thay V nh Xuân h c Lu n Ng v a r i thì H ng v n V nh Thanh b nh trong m y ngày r i m t. Th Hài có ng i em trai tên là Ba Cao, t i ch Gò Công, hay anh r m t, v ch ng li n lên giúp v i ch lo vi c t ng táng. Ba Cao h i tr c c ng nghèo, may g p ng i v , g c Vàm Láng có v n cb y tám tr m. V ch ng lên Gò Công c t nhà g n ch r i mua m t chi c xe ki ng v i ba con ng a ch y m i a r c hành khách. Lúc y ã có l á b t t Gò Công thông ra các ch , mà xe thì ít có, b i v y Ba Cao a hành khách thâu l i d i dào. Khi H ng v n V nh Thanh ch t ây thì v ch ng Ba Cao ã có m t b y ng a sáu con kéo chi c xe t ch y ng C a Khâu m i ngày hai chuy n, m t chi c xe ki ng ch y ng ch T ng Châu v i m t chi c xe hai bánh dùng ch y m i riêng. Trong nhà có t i ba ng i b n gi ng a và ánh xe. Trong t th ng có b c ngàn luôn luôn. Ng t v ch ng không có con, nên còn bu n v ch d b c ti n mà thi u con cháu. Chôn c t H ng v n V nh Thanh xong r i v ch ng Ba Cao h i th m gia o c a ch , khuyên ch bán nhà c a, c v Gò Công mà , tr c ch em.g n nhau, sau V nh Xuân h c ch Tây, ng l p thân cho vinh hi n v i ng i ta. Th Hài nói âu quen ó, ã có ngh mua bán thì ây m con c ng có th thong th s ng v i nhau. Ch không ành b x mà i, nh t là H ng v n m i nh m m t, n m m ch a khô, nên không n lìa xa m ch ng n i quá vãng. Ba Cao mu n em ch v nuôi mà ch không ch u, chàng m i xin cho V nh Xuân làm con nuôi ng chàng cho h c ch Tây, sau làm th y ký, th y thông, r i l n l n làm ông Huy n, ông Ph . Chàng nói i ã i m i, ph i h c qu c ng v i Pháp v n m i có ch dùng, ch ch nho thông d ng h i c u trào, bây gi không ai dùng n a, d u h c gi i, h c nhi u, c ng không ích gì. Th Hài nghe l i em nói có lý, nh ng th ng con không n lìa xa, nên nói thôi ch em V nh Xuân qua tr ng T ng ch Gi ng cho h c ch Tây th m t vài n m, nh nó h c c r i s g i nó v i c u m nó d i Gò Công ng h c ti p. Vì v y nên cách vài sau, Th Hài d t con lên th a cho ông Giáo Huân hay mà em nh Xuân qua tr ng T ng cho h c ch Tây. Ông Giáo Huân m t m t trò gi i ông ti c vô cùng. Nh ng v H ng v n Thanh ã mu n con h c cho h p th i, mà ông c ng d bi t ch nho bây gi không c thông d ng n a, b i v y V nh Xuân i thì ông ti c, mà ngh t i i ng lai c a V nh Xuân thì ông không n níu l i ng h c hoài v i ông. Vì th ng V nh Xuân nhà nghèo mà l i m góa con côi, ông không dám vi n ngh a v , ho c n n c, mà khuyên ph i an b n cho tr n o. Ông Giáo Huân ph i ép b ng cho V nh Xuân b nho h c theo Pháp h c, mà ch ng nh Xuân t bi t ng theo m i v , ông ng trong c a ngó theo, ông a n c m t. ây v nh Xuân t ch n vào m t con ng m i, l y v n „A. B.“ mà ráp thành ch , thành câu, và c ng l y câu „u môn x ” làm n c thang leo lên ài danh l i. V i chí ham l c s h u, V nh Xuân h c th gì c u c ng c g ng êm ngày, b i v y h c tr ng T ng t n m thì ch qu c ng c u c mau l , vi t d dàng, còn ch Pháp c u ã hi u m y câu d . a c 15 tu i thì V nh Xuân c ch n i thi h c b ng. C u u cao, c nhà c c p cho m i tháng n m ng b c, ng xu ng tr ng s h c Gò Công mà h c l p ba. Th Hài d t V nh Xuân xu ng g i nhà Ba Cao mà i h c. V ch ng Ba Cao hay cháu h c ch Tây t n phát thì m ng r vô cùng, chiu lãnh nuôi V nh Xuân, còn s ti n h c b ng m i tháng giao l i cho Th Hài may áo qu n nhà b n. i nh v y ó nên hai n m nay V nh Xuân m i h c tr ng Gò Công ng i l p ba m t m, lên l p nhì m t n m n a, bây gi bãi tr ng và ngh i ra giêng khai tr ng s tr xu ng h c m t n m l p nh t n a r i i thi. Còn Cúc H ng là danh t c a ông Giáo Huân t riêng cho môn c a ông h c gi i. Tên thi t c a Cúc H ng là Lý Thi T , con gái th t c a Lý V n M , m t ng i buôn bán lúa g o, giàu l n, nhà và v a d a nhé kinh, g n u C u S t ch Gi ng. Thu y ch a có nhà máy nh l p trong các ch , các làng, xay lúa ra g o tr ng,mà bán nh bây gi . Duy t i Ch L n m i có nhà máy xay lúa mà thôi. Mà th ng gia ngo i qu c mua nông s n c a ta thì mua g o tr ng v i g o l c, vì x h không có nhà máy xay, n u mua lúa thì t n ti n ch chuyên nhi u, mà em v r i khó làm ra g o bán li n cho c. Vì l y nên m y nhà máy Ch L n ã mua lúa xay ra g o, mà h xay không cung c p cho th tr ng, nên ai có g o tr ng ho c g o l c ch n bán h c ng mua luôn n a. ng sông Gò Công lên Ch L n r t thu n ti n. Ghe ch lúa g o i m t có hai con c thì t i. Vì v y nên trong h t Gò Công nh ng ng i có v n c ôi ba ngàn, h x ng ra làm ngh lái lúa ng góp mua lúa mua g o ch i bán. ch Vàm Gi ng, bên C a Ti u, nh có kinh ào i ngang qua ch Gi ng r i thông i r ch Gò Công bên sông Bao Ng c là sông Vàm C , b i v y a th giúp cho ch Gi ng bi n thành m t th tr ng lúa g o trong h t Gò Công. ây có nhi u ng i c t v a tr lúa, tr g o t ngoài ng em vô bán. H mua bán l i cho nh ng lái lúa g o ch lên Ch L n mà bán ngay cho m y nhà máy ho c bán cho m y tàu kh u làm trung gian mua cho nhà máy. i ó, h n mùa g t lúa, thì ch Gi ng ph n th nh l m. D i kinh ghe mua lúa u ch t. Còn trên b , t n a bu i chi u cho t i h t canh m t, ngoài ng h gánh g o vô bán n m y tr m ng i, m i xóm i chung m t t p, l i có n m ba xe bò ch lúa em vô n a. Ch lúa g o n y bu i chi u nhóm t i d c c u s t. àn bà, con gái, d n ng i bên ng mà bán d u l a, n c m m, h p qu t, trà tàu, cá khô, bánh trái, thúng, r , nón, gu c, nia m, ngh a là bán th th ng c n dùng ch n thôn quê. y ng i v a lúa g o l i ó tr giá mà mua. H nh giá xong r i thì ng i ta gánh i v a mà ong. L y ti n r i thì ng i ta tr l i d c c u s t mua mà v . Lý v n M g n u c u s t, nên mua bán lúa g o thu n ti n vô cùng. Ông ta nh ngh n y mà làm giàu to. Mà thêm bà v , là Th Phú, c bà m chia gia tài cho m t s n g n m t m u ngoài Ch M i, thu c làng V nh H u, v i m i m u ru ng t t phía U Gi a, thu c trong a ph n làng V nh Tr n a, nên v ch ng ông Lý v n M th y gia tài càng thêm v ng vàng. Ông M g c con cháu khách, cha ông h i tr c là m t khách Tri u Châu, có ti m bán i t i ch Gi ng, vì v y nên làng g i ông là Minh H ng, m c d u ông giàu, làng c ng không kh ng c ông làm H ng ch c. Ông M không thèm l y s ó mà phi n lòng, ông nói làm ông gì c ng không b ng ông có ti n, mình làm ông y mình kh i b m d ai, mà c ng kh i lo s ai cách ch c mình c. ch ng ông M có c b n a con, a l n th hai nên t tên Hai, ã có v mà ti m bán v i v i hàng l a t i u ch . a k th ba, con gái, nên t tên Th Ba, v ch ng ông ã g nó cho con ông C Quí trên ch C u Ngang. a k n a th t , nên t tên Th T . y là cô Cúc H ng ng h c v i ông Giáo Huân ó. Hi n gi cô m i 15 tu i. Cha cô nh t nh n m t i cô 16 tu i, cô ph i thôi h c t p bán buôn, may vá, r i g l y ch ng. Còn a con út, c ng con gái, n m nay ã c m i tu i, t nh t i gi khí b m y u t, nên èo u t hoài, cha m không ch u cho i h c. Cúc H ng n 11 tu i, cha m m i cho i h c ch nho v i ông Giáo Huân. Khi cô vô tr ng b t u h c v lòng, thì V nh Xuân ã h c r i, ng nghe gi ng Minh Tâm, b i y cho nên hai tr không g n nhau. Mà cô h c m i c h n m t n m thì V nh Xuân l i xin thôi, ng i h c bên th ng t ng. ó g c tích c a V nh Xuân v i Cúc H ng là v y ó; c u nghèo, cô giàu, nên gia o khác nhau, nh ng c u cô u ham h c nh nhau, h c nho c ng ng s c v i nhau, b i v y gây tình b ng h u d dàng. Tr c kia, hai tr g p nhau h ng ngày, ngó nhau v i c p m t ngây th không th y v gì áng th ng yêu, ho c khêu tình c m. Hôm nay không ph i v y n a. Hai.tr g p nhau l i r i, nhìn nhau mà không dám ngó chán ch ng, Cúc H ng t ý s t.sè, còn V nh Xuân ra b ái ng i. C hai u l p nghiêm làm t nh, nh ng trong lòng d ng nh có cái gì làm ph i ng, không dám tìm hi u, mà c ng không mu n nói ra. Ph i i ông Giáo i ngh r i, l i c ng ph i nh Cúc H ng ki m th g i khêu câu chuy n tr c, b t u c y gi i thích bài sách, r i l n l n nói t i vi c h c hành, nói cho quen ng phá tan ái ng i, s t sè, r i i dám m i n c m, m i dám ngó ngay nhau mà nói mà c i, m i dám bi u l thân yêu, i dám vui m ng tái hi p. Chi u b a ó V nh Xuân v nhà, bà H ng v n h i con i ch i nhà nào mà lâu d y, V nh Xuân c i ng n ngo n, thu t chuy n ông Giáo Huân bi u th a d p bãi tr ng l i nghe ông d y b M nh T . Ông nói ông d y giùm, ông không n ti n. Ông bu c ph i h c luôn M nh T cho tr n b T Th . Bà H ng v n nghe nh v y bà r t vui lòng, th m ngh lúc bãi tr ng d u h c ch nho c ng có ích h n i ch i, b i v y bà không ng n c n, l i h a i b a bà n u c m s n r i s i ch mà bán, ng con có c m n s m mà i h c. Còn Cúc H ng v nhà, cô không nói t i s g p g V nh Xuân cho ai bi t, nh ng th y a em gái thì cô vui v phi th ng, mà h ng i ng m t mình thì cô bu n hiu, coi b l ng ,t l . Sáng b a sau, n c n r i, Cúc H ng l t t ôm sách i h c s m. Vô t i tr ng cô th y m i có vài trò nh t i tr c mà thôi. Cô th ài, i l i bàn mà ng i, d sách ra coi, nh ng c p m t c ngó ch ng ra góc nhà trên, là ng h c trò vô ra, có ý trông V nh Xuân n. c trò, t p ôi ba a, l n l t i vô tr ng. Bây gi Cúc H ng m i th y V nh Xuân th ng th ng i vô v i m y trò nh . Cô m ng, ng c nh y th ch th ch trong trí b i r i, không bi t nên ng i ây mà ti p V nh Xuân, hay ph i làm sao. Cô lính quýnh, vói l y nghiên c c m i vô trong m t chút n c ng mài m c mà vi t. Ch ng cô b ng nghiên m c i tr ra, th y V nh Xuân ã ng i trên bàn r i, ng i i di n v i cô, tr c m t có m t cây vi t i m t quy n sách, bìa có b n ch “M nh T th ng quy n”, thì cô i th ng l i ng t i u bàn cho g n c u, r i l y th m c mà mài, mi ng c i, m t ngó c u mà nói: - Em t ng anh i h c s m, nên em i s m d quá. Nãy gi em ch anh lâu d . - Th y n c m r i th y d y m y trò nh tr c, g n tr a m i gi ng sách cho mình, i m làm chi. - Vô s m mình t p vi t, r i xem th bài h c tr c, ng ch ng th y c t ngh a mình hi u cho nhau. Anh m i mua cây vi t ó ph i hôn ? - Không. Vi t c h i tr c tôi c t dành, th y còn dùng c, nên tôi em theo ng có mà ch m sách, ho c âm ngh a. - Em có em theo m t cây vi t m i ng em cho anh ây. Hi u vi t c a em t t l m. Tía em m n tài phú ti m X ng Th nh mua giùm trên Ch L n, mua m i l n t ch c dành vi t. - Cây vi t c a tôi còn dùng c. Cúc H ng mài m c r i, nghiên m c tr c m t V nh Xuân, và l y cây vi t m i v i t t l y a mà nói: âu anh vi t th m t hàng coi ch còn t t hay không. - Tôi b m y n m nay, b bút lông mà c m bút thép, thì còn hay gì n a c. y, anh vi t th coi mà. nh Xuân d p cây vi t m i m t bên, c u l y cây vi t c c a c u, r i coi theo sách mà vi t ra m t hàng. Cúc H ng ng m t bên, ch ng tay trên bàn mà coi vi t, ch ng th y vi t hàng r i cô nói: “Anh b lâu mà anh vi t còn hay quá, ch t t l i c ng h n ch c a em nhi u. Anh l y cây vi t m i anh vi t th m t hàng n a coi”. nh Xuân t m cây vi t m i ch m m c vi t thêm m t hàng n a, vi t ch nh h n. Cúc H ng càng khen h n n a. Cô l y t gi y Xuân m i vi t ó em v ch mà ng i, r i l y cây vi t c a cô, c m c i vi t hai hàng c ng nh Xuân v y. Vi t r i cô a t gi y qua cho Xuân mà nói: “Thi t ch c a em y u h n ch c a anh”. nh Xuân coi r i nói; “Con gái vi t ch c nh v y thì ã hay l m r i, còn mu n sao n a. N u mu n vi t ch cho t t thì c n ph i luôn t p nhi u n m. Mà hay ch quí h n ch hay. Vi t ch hay không có ích l m. Nghe th y nói h i x a ai vi t ch hay, h thi u thì c b vào Hàn Lâm Vi n chép sách ng kh c b n mà in. i nay có thi c gì n a âu. Vi t ch hay ch i ch T t ra ng i vi t li n m n n ti n v y thôi”. c trò t u nãy gi r i. Ông Giáo trên nhà th ng th ng i xu ng tr ng. Cúc H ng vói l y t gi y vi t nãy gi ó mà c t và nói nho nh : “Em c t dành làm v t k ni m. Anh l y luôn cây vi t m i mà dùng”. Ông Giáo b c vô. H c trò các bàn u ng d y chào th y. Ông Giáo h i Xuân có em sách theo hay không. Xuân th a có và luôn d p chuy n l i bà H ng v n c m n th y chi u c n Xuân. Ông Giáo g c u r i i d y h c trò t nh lên l n nh ngày hôm qua và các b a thu nay. n tr a ông Giáo c ng lên nhà trên ngh . H c trò c ng ngh h c ra i ch i. a nay Cúc H ng không c n h i V nh Xuân no ói gì n a, c a ti n cho m y trò i ch mà m n mua chu i n u v i chu i chiên. Cô c m sách qua ng i khít m t bên Xuân, i hai tr c và t p gi i ngh a l i v i nhau. Ch ng h c trò em chu i v , Cúc H ng m i Xuân n thì Xuân vui mà n v i b n li n, không ái ng i t ch i nh b a tr c n a. Cách thân thi t c a hai tr m i ngày càng m thêm m t chút. Trong vài b a Cúc ng em bi u cho Xuân m t cái kh n v i tr ng góc có thêu m neo xanh. Cô nói: “Em cho anh kh n n y anh lau mì ng, h l y kh n ra thì nh n em. Em l a kh n có thêu m neo, anh hi u t i sao hay không ? Ý em mu n nh c cho anh nh thân em nh chi c thuy n b neo u mà ch anh”. nh Xuân châu này và ngó l mà h i: “Ch chi v y”? Cúc H ng chúm chím c i, mi ng h u duyên, m t h u tình, cô d d r i m i áp: “Ch coi anh h c ch Tây r i anh làm ông gì”. nh Xuân l ng thinh, g m u ngó vào cu n sách. Cúc H ng h i: - Trong ít n m n a anh h c xong r i, th nào anh c ng ph i c i v .V y ch có khi nào anh suy ngh anh mu n có ng i v thu c vào h ng nào hay không ? Anh mu n có v m p hay m, vui hay bu n, t t hay x u, giàu hay nghèo, hay ch hay là d t nát, gi i mua bán hay là gi i làm ru ng. - Tôi ch a có tính t i vi c v ch ng. - Sao v y ? - Má tôi nghèo, ph i mua bán c c kh ng có c m mà nuôi s ng h ng ngày. Tôi còn i h c, ch a làm ra ti n giúp má tôi. Tôi ph i lo l p thân mà tr th o tr c ã, ch ng nào có c m ti n d dã r i s tính c i v ch . âu anh nói th ý anh cho em bi t ch i v y mà. - Tôi t ng trai v i gái k t làm v ch ng u do ông T , bà Nguy t nh t, ch không ph i t i mình mu n mà c âu. Ph i có duyên n m i làm v ch ng. - Làm sao mà bi t mình có duyên n v i ng i n y, còn không có v i ng i kia ? - Cái ó tôi kh ng hi u. Em h i m y ng i l n h có ch ng có v r i có l h bi t, s c t ngh a cho em nghe. - Con gái mà i h i nh v y h c i ch t. M c c quá ai h i cho c. Em mu n anh c t ngh a cho em bi t mà thôi, ch em không ám h i ng i khác. Ví nh m t p trai v i gái c g n nhau, r i yêu m n nhau, nh v y không ph i là duyên n hay sao ? - Qua s không ph i âu em. Qua có nghe má qua nói xóm qua h i n m ngoái có anh T n nh th ng ch L i, mà ch L i c ng th ng nh n a, té ra tía ch L i g ch cho anh nào Bình Phú Tây. Anh T n bu n, nh bán nhà vô ch Sáu Thoàn mà , r i nh có v trong ó. y v y th ng yêu nhau ó không ph i là duyên n âu. - Em mu n làm sao mà bi t ai là duyên n , ai không ph i. - Ch có ông T , bà Nguy t, m i bi t c, ch ng i phàm làm sao mà bi t. - Ai bi t ông T , bà Nguy t, âu mà h i. - Em mu n h i qua ch cách cho mà h i. Ban êm canh v ng, em c vái ông T , bà Nguy t, làm n mách b o l ng duyên c a em là ai. Em thành tâm kh n vái nh v y hoài, m i êm m i vái, có l Nguy t Lão ng lòng s ch giùm em. - Cám n anh. B t u t i nay em se vái. Y V nh Xuân mu n gi u ch i, mà th y Cúc H ng h ng hái tin ch c nh v y thì c u c c i nên nói: „Em vái mà có ông T , bà Nguy t v nói v i em làm sao, em nh thu t l i cho qua nghe v i. ng có quên nghe hôn. y b a sau, lúc ngh tr a, Cúc H ng không nói t i vi c v ch ng n a; nh ng i i V nh Xuân càng b a cô càng thêm dan díu, càng thêm kh n khít, t ý m n yêu, nói chuy n thân m t, khi cô ng i ng vai Xuân, khi cô n m tay Xuân, mà cô không ái ng i chút nào h t. Còn c u V nh Xuân, c u quen bi t Cúc H ng nhi u r i, c u th y Cúc H ng vui v i thành thi t, c u c ng b t u có c m tình, b i v y c u hài lòng mà cho Cúc H ng chi u chu ng, ân c n, c u không thèm dè t, mà c ng không tính ng n c n. Nh ng có êm c u n m nh t i Cúc H ng, nh cách cô dan díu thân yêu, nh b cô kh n khít vô ng i, thì c u gi t mình. Nam n g n nhau c ng nh l a g n r m. Mình có ngh l c và kiên nh n mà gi gìn, c m c n cho l a kh i táp r n mà phát h a hay không ? V y ph i dè t, ph i phòng cho nàng kh i mang ti ng gái h , mà mình c ng kh i ôm lòng h i n. (4) IV c d t M nh T th ng quy n r i thì m i mùng 10 tháng ch p, ông Giáo Huân nói ph i h c rút h t trung quy n cho mau, ng ngh n t t. Mùng 8 tháng giêng h c h quy n cho i tr c khi V nh Xuân xu ng Gò Công t u tr ng. K t ây ông d y m i b a t i sáu b y sách.V nh Xuân v i Cúc H ng m c h c nhi u quá, nên bu i tr a ph i lo h c, không th nói minh mông n a c. t bu i s m m i, V nh Xuân ôm sách vô tr ng, c u v a ng i thì Cúc H ng h n ngó c u, v a c i, v a nói: „H i hôm ông T v mách b o cho em r i anh Xuân à“. nh Xuân nghe nh v y thì ch ng h ng, nên nghiêm nét m t mà h i: - Ông mách b o sao ó?. - Ông nói ng l m. tr a ngh h c r i em s nói cho anh nghe. n tr a ông Giáo i ngh , h c trò i ch i, Cúc H ng li n l i ng t i u bàn cho n V nh Xuân mà nói: i hôm ông T hi n v nói anh chánh là duyên n c a em. Em nghi trúng quá. i anh em mình có duyên n v i Nhau, nên g p nhau m i th ng yêu nhau li n ó ch . - Ông T nào âu mà nói k v y ? - Em nói thi t ch không ph i nói ch i âu. Em nghe l i anh d y hôm n , h m nay t i i ng thì em kh n vái, xin ông T , bà Nguy t, làm ph c ch giùm c n duyên c a em cho em bi t tr c ng em kh i l m. H i hôm n y, lúc n a êm, t im lìm, em n m m màng, b ng.th y m t ông già tóc râu u b c tr ng, u b t kh n , mình m c áo xanh, tay c m qu t lông tr ng, ông ng trên u gi ng em, ông kêu em mà nói nh v y: „Cúc H ng, lão ây là ông T , vâng l nh Thiên ình, c m s xu ng tr n gian coi trai nào có duyên n v i gái nào, thì l y ch u bu c ch n thành v ch ng v i nhau. Lão th y nàng thành tâm kh n vái lão v i Nguy t Bà, nên lão làm n mách b o cho nàng bi t: Phan V nh Xuân là l ng duyên c a nàng. S Nam Tào có biên rõ ràng. V y ch ng nên th y V nh Xuân nghèo mà chê, ng ng i khác giàu có mà trái m ng tr i. Em m ng quá, em ch n v n ng i d y, tính cám n ông, r i h i th m i c a v ch ng mình sau; té ra em v a m m t thì ông T ã bi n m t. Em m hôi t áo. Em mò l y h p qu t mà t èn, r i ng i ti c không k p h i coi anh em mình thành v ch ng mà ngày sau c hi n t hay không, có c m y a con và s ng c bao nhiêu tu i i ch t. nh Xuân cho Cúc H ng nói, c u c ngó cô mà c i. Ch ng cô nói d t r i, c u i tr môi mà nói: c truy n v chuy n ông T , bà Nguy t, nh ng thu nay có ai c th y ông T , bà Nguy t h i nào âu. Hôm tr c qua nói ch i v i em, qua bi u em n u mu n bi t duyên n thì ph i vái ông T , bà Nguy t mà h i, ch ng i phàm làm sao mà bi t c. Qua gi u ch i mà em t ng thi t. Em l i tin t ng thái quá, nên em ng i trí em th y ông T v nói nh v y ch âu có ông T thi t mà em tin. T i em t ng quá nên em ng r i chiêm bao. Ng i ta nói: m ng là m . ó là chuy n oan. Môn c a Kh ng M nh làm nhân ngh a, ch không c phép tin m ng . - Em th y hình d ng, em nghe ti ng nói rõ ràng; thi t ông T v mách b o cho em, ch không ph i m ng m âu anh. Em tin ch c anh em mình có duyên n v i nhau. Anh ki m chuy n mà cãi th nào anh c ng không phá tan c tin c a em c. Ông T ã cho em bi t r i, ông nói có ghi trong s Nam Tào rõ ràng, em là c a anh, anh là ch ng c a em. Em không c ham giàu, ham sang, chê Phan nh Xuân nghèo mà ng ng i khác. Em không dám trái m ng Tr i. Em chí quy t em là v Phan V nh Xuân, thà em ch t, ch em không x ng làm v ng i nào khác. nh Xuân châu mày, day qua ngó m y trò gái ng ánh a ch i ngoài th m. Cúc H ng l y làm l mà th y V nh Xuân hay ông T mách b o duyên n tr m n m, u không m ng nh cô, mà c u l i l s c bu n lo. Cô ngó c u v i c p m t th ng yêu, quy n luy n, th y c u ngó s p nh ánh a, r i d quy n sách ra xem, không ch u nói gì h t. Cô b c l i ng i m t bên c u, m t bàn tay lên vai c u mà h i: “T i sao bi t c duyên n i anh l i bu n ? Anh ngh em không áng làm ng i b n tr m n m c a anh hay sao? Xin anh nói cho em bi t, ng ng i chi h t”. nh Xuân l c u, day l i ngó Cúc H ng mà áp: - Qua có ph c l n l m m i, có c m t ng i b n tr m n m nh em. L thì qua ng l m, ch sao l i chê em không x ng áng. c nghe ông T mách b o, r i i c th y tình em n ng nàn mà qua không m ng, y là vì qua nh n th y duyên c a ôi ta có nhi u chông gai, ân tình c a ôi ta có nhi u tr c tr , d u thi t có dây t h ng bu c ch n nhau i n a, qua s không ph i d ph i hi p cùng nhau c âu em. Qua th y khó l m. - Có gì âu nhà khó: Mình ã bi t có duyên n v i nhau r i. Mình còn nh , nên yêu nhau thì b ng. Anh lo h c thêm ít n m n a, trong lúc y em t p buôn bán. H anh h c xong r i thì anh c i em. Mi n anh v i em quy t chí ph i hi p cùng nhau, ng lòng ch i nhau, ng mình i n u g p gai g c thì mình nh b , g p tr c tr thì mình l t xông. Mình c tin t ng l i d n c a ông T , mình quy t làm v ch ng cho kh i trái thiên m ng, thì không có khó gì h t. - Qua th y khó ch n y: Ph n qua côi cúc l i nhà nghèo. Má qua bán bánh trái m i a ki m l i mua g o mà n. Hai n m nay qua xu ng Gò Công mà h c c là nh có h c b ng c a nhà n c c p cho qua, l i c ng nh c u Ba, m Ba qua nuôi m không l y ti n tháng. Qua nghèo ai c ng bi t, n th y d y qua ây c ng mi n ti n h c cho qua. Còn ph n em là con nhà giàu, có ru ng v n, có ti n b c. u qua c y mai nói mà xin c i em, thì có th nào tía má em ch u g em cho qua âu. Ai c ng v y, nhà giàu có con t nhiên l a nhà giàu mà làm sui cho con sung ng t m thân. Ph n qua nghèo nàn, s ng trong hai c n nhà lá lúm túm, d t nát, má qua ph i c c kh m i có c m mà n, có lý nào tía má em ành g em vào nhà n hàn, v t v nh v y. - Anh nghèo mà anh h c gi i. c gi i có giá tr v ph ng di n tinh th n, còn i v i i s ng th c t có quí gì âu em. Hu ng chi h c l c c a qua có cao bao nhiêu mà em g i là h c gi i. V nho h c thì ch bi t ngh a lý b T Th mà thôi, ví nh qua v a m i ch n lên mé r ng nho, ch ch a th y trong r ng có nh ng cây gì quí giá. ã v y mà nho c bây gi ã vô d ng r i, d u h c gi i l i ích gì ? - Sao l i vô d ng ? Th cu c bi n chuy n, ch o nhân ngh a c a Kh ng M nh làm sao b c mà anh g i là vô d ng ? i x a ng i ta nói: Ch a ti n y nhà, s m ru ng muôn s , không b ng h c thu c m t kinh c a o Thánh. i nay ng i ta nói: có ti n ng y r ng quí n là có sách ch a y t . Ng i ta k b c ti n, ch có k nhân ngh a gì n a âu em. - Anh ã có nho h c, mà bây gi anh còn có thêm tây h c n a, th thì anh quí l m, ai mà dám chê anh. - Quí n i gì th h c ng làm tay sai cho ng i ta! Qua theo tây h c, ng i ta chê qua là vong b n, là ph n qu c ch . u h c th gì c ng b ng i ta chê h t, thôi thì d t nhau tr n lên r ng, lên núi mà , r i tr ng khoai, tr ng b p mà n, s ng chung v i thiên h làm gì n a. T i anh có tánh bi quan, anh dòm ch nào c ng t i en, anh xem th gì c ng m c nát, r i anh chán n n, nên anh m i nói nh v y. Ch n u anh h c ch Tây cho gi i, anh thi u làm th y thông, th y ký, làm th y giáo, ông phán, anh s vinh hi n cao sang, i b c Bá H ho c Thiên H c ng giành nhau mà g con cho anh, anh lo gì tía má em chê anh nghèo kh n a. - Bi t qua có h c cho t i b c ó hay không ?. i. Em ch c t i. Em mu n anh ph i h c cho t i ó. - Còn lâu l m. Em ch qua c hay sao? - Sao l i không c. Ch n bao lâu em c ng ch . Anh c b n chí mà h c i, ng thèm bu n lo chi h t. Em h a ch c v i anh: Vì có l i ông T mách b o, nên em là Lý th T , bi t hi u Cúc H ng, em th quy t ki p n y em làm v Phan nh Xuân mà thôi, thà ch t ch không th nào em ng làm v ng i khác. nh Xuân v i vã n m tay Cúc H ng, c p m t ngó ngay vào m t cô, r ng r ng n c t mà nói: “Qua cám n em. c em th ng t ng, qua s ph n chí mà i h c n m c. Qua c ng yêu em l m. Vì th y có ch b n phú b t ng, nên h m nay qua ái ng i, qua không dám th l n i lòng c a qua cho em bi t, mà qua còn mu n tránh xa em n a, thà tr c ch u bu n xa nhau, ng sau kh i ti ng nh , l i còn b au kh v i nhau n a. Nay ôi ta ây bi t ng nhau r i. Em ã h a ch qua, thì qua c ng h a không ph tình em. Nh ng qua khuyên em u n y: tuy ôi ta k t tình và h a h n cùng nhau, song chúng ta ph i dè t, ng bi u l ý t cho ng i ta bi t mà b chê c i, c ng ng dan díu, l l i, r i sa t i l i mà mang nh nhu c”. Cúc H ng g t u nói: “Em s vâng theo ý anh. Em s làm theo l i anh d y. ôi ta yêu nhau theo cái yêu thanh b ch, ch không ph i yêu nh m nhí. ôi ta ph i sùng bái ái tình a chúng ta, ch không c làm cho nó tr nên th p hèn. Chúng ta gi nó cho cao th ng, khác h n ái tình c a ám t c t phàm phu h t th y. nh Xuân c i r i bi u Cúc H ng tr v ch cô ng ng i c t ngh a sách cho cô dò. cách M nh T tình c gây cu c tình duyên n y, th y M nh T không dè thì ã ành, mà ông Giáo Huân c ng không ý chút nào h t. n 22 tháng ch p, ông Giáo d y h t quy n th nhì c a b M nh T . Ông nói ngày mai s a ông Táo v ch u Ng c Hoàng, v y ông cho h c trò l n nh u ngh n T t, r i mùng 8 tháng giêng, h nêu r i s ráp h c l i. Ông h a v i V nh Xuân ra giêng ông s ráng y quy n chót c a b M nh T cho d t tr c khi V nh Xuân i h c ch Tây l i. Tuy bà H ng V n Thanh nghèo, song ngày T t bà c ng mua vài phong bánh in v i t gói trà cho V nh Xuân i t t ông Giáo Huân. Mùng 8 tháng giêng khai tr ng d y l i. S h c trò c thi u h t ba trò, nh ng có thêm m trò m i, b i v y so h c trò không s t. Phân cách nhau trót n a tháng, trong kho ng y tuy có th y nhau nhi u l n song th y xa ch không c nói chuy n v i nhau, b i v y hôm nay Cúc H ng g p V nh Xuân mà l i c ng i i di n cùng nhau nói nói, c i c i, thì c hai u th i th i vui m ng, nh t là Cúc H ng l ng x ng thu t vi c n y, h i chuy n n , nói không ng t. Ch ng ông Giáo Huân gi ng M nh T h quy n cho Cúc H ng và V nh Xuân r i ông nói: “Vì g n t i ngày V nh Xuân i h c, nên th y ph i d y rút ng l i 20 cho r i h t. i b a th y gi ng nhi u. Cúc H ng ph i rán mà h c nghe hôn con. Có ch nào con không hi u rõ thì h i l i th y ho c h i Xuân c ng c”. Ông Giáo vô ý nh c chuy n V nh Xuân g n i h c, ông làm cho Cúc H ng bu n hiu. Thi t qu trong ít ngày n a thì hai tr không còn c h i mà g n g i v i nhau nh v y c. Ch ng ông Giáo i ngh tr a, Cúc H ng m i nói v i V nh Xuân: - Còn l i m i l m b a n a thì anh em mình s xa nhau: anh xu ng Gò Công mà c ti p, còn em v nhà t p buôn bán. Em nh t i vi c ó em h t vui. i sao v y ? Em ã khuyên qua rán h c ng l p thân danh r i c i em. G n n ngày qua i h c sao em l i h t vui ? - Em không hi u t i sao mà em bu n. Ch c là t i em ngh ôi ta ph i xa nhau. - Qua i h c, ôi ba tu n qua v th m má qua m t l n. H qua v thì có l s th y t nhau, ch ph i qua i bi t hay sao mà bu n.