Tài liệu Ths31_018_những biện pháp tích cực hoá hoạt động của học sinh trung học phổ thông trong giờ văn học sử

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM ----------o0o---------TẠ THỊ THU HÀ NHỮNG BIỆN PHÁP TÍCH CỰC HOÁ HOẠT ĐỘNG CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG TRONG GIỜ VĂN HỌC SỬ CHUYÊN NGÀNH : LÝ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP DẠY HỌC MÔN VĂN - TIẾNG VIỆT MÃ SỐ : 60. 14. 10 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: GS. Phan Trọng Luận Thái Nguyên - 2009 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới GS: Phan Trọng Luận - Ngƣời thầy khoa học, đã hết lòng tận tình hƣớng dẫn và giúp đỡ tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn này. Tôi xin cảm ơn các thầy cô trong tổ bộ môn phƣơng pháp dạy học văn; khoa Ngữ văn; các phòng ban của trƣờng Đại học sƣ phạm Thái Nguyên đã tạo điều kiện thuận lợi và giúp đỡ tôi trong quá trình học tập, hoàn thành luận văn. Tôi xin gửi lời cảm ơn các trƣờng phổ thông, bạn bè đồng nghiệp và ngƣời thân trong gia đình đã tạo điều kiện thuận lợi giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu. Thái Nguyên, tháng 9 năm 2009 Ngƣời thực hiện Tạ Thị Thu Hà Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn NHỮNG CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN Giáo viên : GV Học sinh : HS Tác phẩm văn chƣơng : tpvc Trung học phổ thông : THPT Phƣơng pháp : PP Văn học sử : VHS Văn học : VH Sách giáo khoa : SGK Phƣơng pháp dạy học : PPDH Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU .............................................................................................................. 1 1. Tính cấp thiết của đề tài .................................................................. 1 1.1.Tích cực hoá hoạt động ngƣời học là vấn đề cốt lõi thuộc mục tiêu của giáo dục hiện đại................................................................ 1 1.2. Cốt lõi của đổi mới dạy và học hiện nay là tích cực hoá hoạt động của ngƣời học......................................................................... 1 1.3. Các giờ VHS chƣa phát huy đƣợc tính tích cực hoạt động của học sinh ....................................................................................................... 2 2. Lịch sử vấn đề ................................................................................ 4 3. Mục đích nghiên cứu ...................................................................... 6 4. Giả thuyết của luận văn .................................................................. 6 5. Phƣơng pháp nghiên cứu ................................................................ 6 6. Giới hạn của đề tài .......................................................................... 7 7. Nhiệm vụ của đề tài ........................................................................ 7 8. Kết cấu của luận văn ....................................................................... 7 Chƣơng 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TRẠNG GIẢNG DẠY, HỌC TẬP BÀI VĂN HỌC SỬ Ở NHÀ TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG ................................ 9 A.CƠ SỞ LÝ LUẬN ................................................................................................ 9 1. Tính tích cực và tích cực hoá hoạt động của học sinh là cơ sở để tổ chức các hoạt động học tập của học sinh THPT .................................. 9 2. Phƣơng pháp tích cực nhằm hoạt động hoá, tích cực hoá nhận thức của ngƣời học ................................................................................... 11 3. Sự phát triển tâm lý, tƣ duy ở học sinh trung học phổ thông, tạo tiền đề cho việc dạy học VHS theo hƣớng tích cực hoá hoạt động ngƣời học ......................................................................................... 14 4. Khả năng tổ chức hoạt động học tập của học sinh THPT .............. 17 5. Bài học văn học sử tạo điêù kiện thuận lợi cho việc tổ chức các biện pháp tích cực hoá hoạt động của ngƣời học ...................................... 19 5.1 Đặc trƣng của bài văn học sử .................................................. 19 5.2 Thuận lợi và khó khăn của bài văn học sử khi tổ chức các hình thức học tập của học sinh .............................................................. 22 B. THỰC TRẠNG DẠY HỌC BÀI VĂN HỌC SỬ Ở NHÀ TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG ............................................................................................... 27 1. Khảo sát tình hình dạy và học bài văn học sử của giáo viên và học sinh ở trƣờng trung học phổ thông .................................................... 27 1.1 Khảo sát giáo viên văn THPT về tình hình dạy bài văn học sử 27 1.2 Khảo sát tình hình học bài văn học sử (tác gia) ........................... 28 2.2 Về phía học sinh ..................................................................... 34 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn Chƣơng 2: NHỮNG ĐỊNH HƢỚNG VÀ BIỆN PHÁP TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG CỦA HỌC SINH TRONG GIỜ VĂN HỌC SỬ........................................................... 36 I. NHỮNG ĐỊNH HƢỚNG TỔ CHỨC CÁC BIỆN PHÁP TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG CHO HỌC SINH TRONG GIỜ VĂN HỌC SỬ ......................................... 36 1. Xác định lại vai trò của Thầy trong giờ học VHS tác gia ở nhà trƣờng THPT .................................................................................... 36 2. Trả lại vai trò chủ thể sáng tạo cho mỗi cá thể trò trong giờ học VHS tác gia ở nhà trƣờng THPT....................................................... 38 3. Cấu trúc lại cơ chế dạy học bài VHS tác gia ở nhà trƣờng THPT nhằm tích cực hoá hoạt động của chủ thể- trò ................................... 39 4. Tổ chức và xây dựng giờ học VHS tác gia ở nhà trƣờng THPT thành những “hoạt động dạy học”. .................................................... 41 5. Xây dựng mô hình giáo án theo hƣớng tích cực hoá hoạt động của ngƣời học.......................................................................................... 43 5.1 Bài soạn cũ ............................................................................. 43 5.2 Xây dựng mô hình giáo án theo hƣớng tích cực hoá hoạt động của ngƣời học ............................................................................... 44 II. NHỮNG BIỆN PHÁP TÍCH CỰC HOÁ HOẠT ĐỘNG CỦA HỌC SINH TRONG GIỜ VHS (TÁC GIA) Ở NHÀ TRƢỜNG THPT ..................................... 46 1. Sử dụng câu hỏi nêu vấn đề .......................................................... 46 2. Tổ chức cho mỗi cá thể- trò giao tiếp đối thoại và tranh luận trên tinh thần khoa học: “Bình đẳng, dân chủ và tự do” ........................... 48 3. Tổ chức cho mỗi cá thể- trò tìm tòi, phát hiện hệ thống lôgic lập luận .................................................................................................. 49 4. Nêu vấn đề và tổ chức cho HS trao đổi, thảo luận theo hình thức hoạt động nhóm ................................................................................ 52 5. Cho học sinh tập thuyết trình một đoạn ......................................... 53 Chƣơng 3: THIẾT KẾ THỂ NGHIỆM CÁC BIỆN PHÁP TÍCH CỰC HOÁ HOẠT ĐỘNG CỦA HỌC SINH THPT TRONG GIỜ VHS (TÁC GIA) .............................. 56 1. Mục đích thể nghiệm .................................................................... 56 2. Nội dung thể nghiệm .................................................................... 56 3. Đối tƣợng thể nghiệm ................................................................... 56 4. Thiết kế bài học thể nghiệm: NGUYỄN TUÂN ............................ 57 4.1. Định hƣớng dạy học ............................................................... 57 4.2 Tiến trình dạy học ................................................................... 57 5 Nhận xét, đánh giá và kết quả giờ dạy thể nghiệm ......................... 63 Một số vấn đề rút ra sau sau giờ dạy thể nghiệm............................... 64 PHẦN KẾT LUẬN ........................................................................................................ 67 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................... 70 5 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài 1.1.Tích cực hoá hoạt động người học là vấn đề cốt lõi thuộc mục tiêu của giáo dục hiện đại Chúng ta đang sống ở thế kỷ XXI, thế kỷ của những cuộc cách mạng khoa học kỹ thuật, hội nhập và phát triển. Trƣớc tình hình đó, để hội nhập đƣợc với xu thế phát triển chung của thế giới, của thời đại, một yêu cầu cấp bách đang đặt ra đối với nền giáo dục nƣớc ta là: phải không ngừng đổi mới hiện đại hoá nội dung và phƣơng pháp dạy học. Nhà trƣờng là nơi giúp cho từng cá nhân, mỗi cá thể, mỗi công dân thay đổi triệt để quan niệm và phƣơng pháp dạy học phù hợp với yêu cầu của thời đại ngày nay, thời đại mà mỗi con ngƣời phải năng động, tích cực và sáng tạo. Muốn học tập năng động, tích cực và sáng tạo thì phải biết cách phát huy cao độ tiềm năng của bản thân. Vì vậy, Tích cực hoá hoạt động của ngƣời học là vấn đề cốt lõi thuộc mục tiêu của giáo dục hiện đại. Nếu chúng ta tiếp cận đƣợc mục đích của giáo dục “đào tạo ra những con ngƣời tự chủ, năng động, sáng tạo” thì nền giáo dục sẽ tạo ra đƣợc một nguồn sức mạnh to lớn. Chính vì vậy mục đích cần phải đạt của giáo dục là tích cực hoá hoạt động nhận thức của ngƣời học. 1.2. Cốt lõi của đổi mới dạy và học hiện nay là tích cực hoá hoạt động của người học Vấn đề phát huy tính tích cực học tập của học sinh đã đƣợc đặt ra trong ngành giáo dục nƣớc ta từ những năm 1960. Cũng ở thời điểm đó, trong các trƣờng sƣ phạm đã có khẩu hiệu: “Biến quá trình đào tạo thành quá trình tự đào tạo”. Trong cải cách giáo dục lần hai, năm 1980, phát huy tính tích cực đã là một trong phƣơng hƣớng cải cách, nhằm đào tạo những con ngƣời lao động sáng tạo làm chủ đất nƣớc. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 1 http://www.lrc-tnu.edu.vn Thế nhƣng, cho đến nay sự chuyển biến về phƣơng pháp dạy học ở trƣờng phổ thông chƣa đƣợc là bao; phổ biến vẫn là cách dạy thông báo kiến thức định sẵn, cách học thụ động, sách vở. Tuy rằng trong nhà trƣờng đã xuất hiện ngày càng nhiều tiết dạy tốt của các giáo viên dạy giỏi, theo hƣớng tổ chức cho học sinh hoạt động, tự lực chiếm lĩnh tri thức mới nhƣng tình trạng chung hàng ngày vẫn là “thầy đọc- trò chép” hoặc giảng xen kẽ vấn đáp tái hiện. Nếu cứ tiếp tục dạy học thụ động nhƣ thế, giáo dục sẽ không đáp ứng đƣợc những yêu cầu đổi mới của xã hội. Sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nƣớc, thách thức trƣớc nguy cơ tụt hậu trên con đƣờng của thế kỷ XXI bằng sự cạnh tranh trí tuệ đang đòi hỏi đổi mới giáo dục, trong đó có sự đổi mới căn bản về phƣơng pháp dạy và học. Đây không phải là vấn đề của riêng nƣớc ta mà là vấn đề đang đƣợc quan tâm ở mọi quốc gia trong chiến lƣợc phát triển nguồn lực con ngƣời phục vụ các mục tiêu kinh tế- xã hội. Định hƣớng đổi mới phƣơng pháp dạy và học đã đƣợc xác định trong nghị quyết Trung ƣơng 4 khoá VII (1/1993), nghị quyết Trung ƣơng 2 khoá VIII (12/1996), đƣợc thể chế hoá trong Luật Giáo dục (12/1998), đƣợc cụ thể hoá trong các chỉ thị của Bộ GD & ĐT, đặc biệt chỉ thị số 15 (4/1999). Luật Giáo dục, điều 24.2, đã ghi “phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của học sinh; phù hợp với đặc điểm của từng lớp học, môn học”...Có thể nói cốt lõi của đổi mới dạy và học là hƣớng tới học tập chủ động, sáng tạo, chống lại thói quen học tập thụ động. 1.3. Các giờ VHS chưa phát huy được tính tích cực hoạt động của học sinh Trong thực tế giảng dạy môn văn ở nhà trƣờng nói chung và dạy học văn học sử nói riêng còn nằm trong quĩ đạo của lối dạy học cũ không phát huy đƣợc năng lực học tập của học sinh. Giảng dạy theo phƣơng pháp thuyết giảng hay thông báo một chiều chỉ thích ứng với nền nông nghiệp và công nghiệp cách đây hàng chục thế kỷ, khi tri thức nhân loại còn ít, yêu cầu của Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 2 http://www.lrc-tnu.edu.vn giáo dục lúc đó chỉ cần những con ngƣời “thừa hành và thừa hành sáng dạ” chứ không phải là con ngƣời năng động sáng tạo, biết giải quyết vấn đề do thực tiễn đặt ra, biết tự tìm kiếm việc làm” nhƣ hiện nay. Với các bài văn học sử, lƣợng kiến thức nhiều, khó và mới nên giáo viên chủ yếu sử dụng phƣơng pháp thuyết trình. Dạy thuyết trình thì kết quả đánh giá tuỳ thuộc vào khả năng tái hiện lƣợng kiến thức nhiều hay ít theo lời giảng của giáo viên hay theo sách giáo khoa, khả năng sáng tạo của học sinh không có cơ hội để phát triển. Lối dạy này, ảnh hƣởng rất nhiều đến chất lƣợng giảng dạy các giờ văn học sử. Đối với các bài văn học sử, làm thế nào để học sinh không thờ ơ với bài giảng, hứng thú say mê tìm hiểu và phát huy đƣợc tính sáng tạo? Làm thế nào để rèn luyện năng lực tự nghiên cứu, tự hoạt động trên văn bản cho học sinh? Vì vậy, những biện pháp tích cực hoá hoạt động của học sinh trong giờ văn học sử ở nhà trƣờng trung học phổ thông giúp các em hình thành năng lực tự nghiên cứu, tự hoạt động trên văn bản là việc làm cần thiết, sát thực, đúng với xu thế đổi mới phƣơng pháp phù hợp với chiến lƣợc “phát huy nội lực của ngƣời học”, đáp ứng mục tiêu giáo dục, nhƣ nghị quyết II của ban chấp hành Trung ƣơng khoá VIII đã nghi: “Đổi mới mạnh mẽ phƣơng pháp giáo dục đào tạo, khắc phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện nếp tƣ duy sáng tạo của ngƣời học”... Là giáo viên tham gia trực tiếp công tác giảng dạy môn Ngữ Văn ở nhà trƣờng trung học phổ thông tôi luôn trăn trở làm thế nào để nâng cao chất lƣợng và hiệu quả dạy- học các giờ văn học sử? Bởi vậy, việc đề ra những biện pháp tích cực hoá hoạt động học của học sinh trung học phổ thông trong giờ văn học sử là một phƣơng thức góp phần đổi mới phƣơng pháp dạy học nói chung, phƣơng pháp dạy loại bài văn học sử nói riêng. Trên cơ sở đó, phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh trong học tập, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 3 http://www.lrc-tnu.edu.vn đồng thời rèn luyện và hình thành ý chí cao đẹp của mỗi con ngƣời trên con đƣờng lập nghiệp. 2. Lịch sử vấn đề Vấn đề tổ chức những hoạt động của học sinh đã đƣợc nhiều nhà nghiên cứu quan tâm ở nhiều góc độ khác nhau. Một số công trình nghiên cứu trên thế giới cũng nhƣ trong nƣớc đều nhấn mạnh việc thƣờng xuyên cần thiết phải tổ chức hoạt động tự nghiên cứu cho mọi đối tƣợng ở mọi cấp học, bậc học. Ở nƣớc ngoài, trong sách “Học tập hợp lí” do R.Retzke (Đức) chủ biên, nhóm tác giả đã đề cập đến vấn đề bồi dƣỡng năng lực tự nghiên cứu cho học sinh mới vào trƣờng. Năm 1984 nhà xuất bản thanh niên giới thiệu cuốn “Nghiên cứu và học tập nhƣ thế nào” của tác giả HeBơ Smit-man (Đức). Nội dung cuốn sách đề cập tới nhiều vấn đề về phƣơng pháp Cuốn “Phƣơng pháp dạy và học hiệu quả” của Carl Rogers – một nhà giáo dục học, tâm lí học ngƣời Mỹ do Cao Đình Quát dịch. “Phát huy tính tích cực học tập của học sinh nhƣ thế nào” của I. F. Kharlamốp. Ở nƣớc ta, tiếp tục những cố gắng cải tiến phƣơng pháp dạy học các hội nghị chuyên đề liên tiếp đƣợc mở ra từ những năm 60,70 cho đến nay. Bộ giáo dục cũng nhƣ các nhà khoa học đã đƣa ra nhiều biện pháp nhƣ: “Biến quá trình đào tạo thành quá trình tự đào tạo”, “thầy chủ đạo, trò chủ động”(1970) hoặc “phát huy vai trò chủ thể của học sinh”(1980), “phát huy tính tích cực của học sinh”...Đặc biệt những năm gần đây, chúng ta đã tiến hành đổi mới phƣơng pháp dạy và học một cách toàn diện và đã thu đƣợc kết quả đáng kể, góp phần nâng cao chất lƣợng giáo dục. Đã có nhiều công trình nghiên cứu, các hội thảo và các bài viết bàn về phƣơng pháp dạy và học môn văn trong nhà trƣờng: Năm 1995, Bộ giáo dục và Đào tạo đã tổ chức Hội thảo khoa học về vấn đề: “Đổi mới phƣơng pháp dạy học theo hƣớng hoạt động Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 4 http://www.lrc-tnu.edu.vn hoá ngƣời học”. Ngay sau Hội thảo có rất nhiều bài viết của các nhà nghiên cứu, các giáo sƣ đầu ngành về vấn đề Phƣơng pháp giảng dạy văn học nhƣ: “Vì năng lực tự học sáng tạo của học sinh” của tác giả Nguyễn Nghĩa Dân, “Khơi dậy và phát huy năng lực sáng tạo của ngƣời học trong giáo dục- đào tạo (Thái Văn Long)...Đồng thời xuất hiện một số cuốn sách nhƣ: Phƣơng pháp dạy học văn (Phan Trọng Luận), “Mô hình dạy học tích cực, lấy học sinh làm trung tâm” của Nguyễn Kỳ (và một số ngƣời khác)-Trƣờng Bồi dƣỡng cán bộ Quản lý GD-ĐT(1986), Đặng Hiển: “Dạy học theo hƣớng phát triển tƣ duy”, “Phƣơng pháp dạy học tích cực” (Trần Bá Hoành), “Phƣơng pháp giáo dục tích cực” (Nguyễn Kỳ), Hƣớng dẫn và pháp huy tính chủ động và sáng tạo của học sinh trong dạy và học bộ môn Văn (Vụ phổ thông), Xã hội văn học nhà trƣờng(Phan Trọng Luận), Văn học giáo dục thế kỷ XXI (Phan Trọng Luận) ,Một số vấn đề về phƣơng pháp dạy học văn trong nhà trƣờng (Nguyễn Huy Quát- Hoàng Hữu Bội), Công nghệ dạy văn (Phạm Toàn), Học và dạy cách học (Nguyễn Cảnh Toàn), Văn học nhà trƣờng nhận diện- tiếp cận- đổi mới (Phan Trọng Luận), Tạo ra năng lực tự học sáng tạo của học sinh Trung học phổ thông (Vũ Quốc Anh)… Những cuốn sách trên là sản phẩm của nhiều nhà khoa học, nhà giáo dục có tâm huyết đổi mới phƣơng pháp. Tuy nhiên, những cuốn sách mới dừng lại ở phần lý thuyết chung cho mọi môn học hoặc một môn học mà chƣa đi sâu vào các biện pháp, thủ pháp cụ thể cho từng phân môn, từng kiểu bài. Đặc biệt các bài văn học sử chiếm vị trí quan trọng trong chƣơng trình văn học nhà trƣờng, song lại chƣa đƣợc quan tâm đúng mức. Số công trình nghiên cứu còn ít ỏi và khiêm tốn: “Mấy vấn đề giảng dạy văn học sử ở nhà trƣờng phổ thông cấp III”, và “Rèn luyện tƣ duy qua giảng dạy văn học” của Phan Trọng Luận, một chƣơng trong các giáo trình “phƣơng pháp dạy họ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 5 http://www.lrc-tnu.edu.vn văn” do nhóm tác giả Phan Trọng Luận, Nguyễn Thanh Hùng, Trƣơng Dĩnh và Trần Thế Phiệt biên soạn. Nhƣ vậy, “Những biện pháp tích cực hoá hoạt động của học sinh trong giờ văn học sử ở nhà trƣờng Trung học phổ thông” là vấn đề mới mẻ và tƣơng đối phức tạp. Đây cũng là vấn đề mà chƣa có công trình nghiên cứu chuyên sâu. 3. Mục đích nghiên cứu Thực tế trong giảng dạy và học tập VHS ở nhà trƣờng phổ thông còn nhiều vƣớng mắc cần tháo gỡ: dung lƣợng kiến thức lớn, thời gian phân phối chƣa phù hợp, học sinh chƣa thực sự chủ động học tập, phƣơng pháp giảng dạy của giáo viên đôi khi còn lúng túng chƣa phát huy triệt để tính sáng tạo của học sinh...Vì vậy nghiên cứu đề tài này, tôi mong muốn góp một tiếng nói trong đổi mới phƣơng pháp dạy học văn nói chung, dạy học văn học sử nói riêng và hƣớng tới giải quyết các yêu cầu sau: Đề xuất những biện pháp tích cực hoá hoạt động của học sinh trong giờ văn học sử, khơi dậy tính năng động sáng tạo của học sinh, góp phần tăng hiệu quả của giờ dạy học văn. 4. Giả thuyết của luận văn Đặt vấn đề: Những hình thức hoạt động của học sinh trong giờ văn học sử ở nhà trƣờng trung học phổ thông là vấn đề mới trong thực tế dạy học văn trong nhà trƣờng.Nếu luận văn đi đến thành công sẽ góp phần tích cực thay đổi những thói quen trong dạy và học các bài văn học sử ở nhà trƣờng. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng một số phƣơng pháp nghiên cứu sau: 5.1. Phƣơng pháp phân tích, tổng hợp đánh giá các tài liệu, các công trình nghiên cứu có liên quan trực tiếp hoặc gián tiếp đến vấn đề đang đƣợc tìm hiểu. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 6 http://www.lrc-tnu.edu.vn 5.2. Phƣơng pháp khảo sát, điều tra thực trạng dạy học bài văn học sử tác gia ở trƣờng trung học phổ thông nhằm đánh giá chất lƣợng tiếp thu bài của học sinh, giờ dạy và giáo án của giáo viên. 5.3. Phƣơng pháp so sánh tổng hợp nhằm đƣa ra những kết luận khoa học, kết luận sƣ phạm. Trên cơ sở đó đề xuất các biện pháp tích cực hoá hoạt động của học sinh trong giờ văn học sử. 5.4. Phƣơng pháp thực nghiệm sƣ phạm hiện thực hoá các biện pháp tích cực hoá hoạt động của học sinh trong giờ văn học sử tác gia qua thiết kế giáo án và giờ dạy thực nghiệm nhằm xem xét, xác nhận tính đúng đắn, hợp lý và khả thi của các biện pháp trong thực tế dạy học ở nhà trƣờng trung học phổ thông. 6. Giới hạn của đề tài Những hình thức hoạt động của học sinh trong các bài văn học sử đƣợc tiến hành ở các bài VHS tác gia trong sách giáo khoa Ngữ Văn (chƣơng trình chuẩn và chƣơng trình nâng cao) trung học phổ thông. 7. Nhiệm vụ của đề tài Để đạt đƣợc mục đích đề ra đề tài có các nhiệm vụ nghiên cứu sau: Nghiên cứu những tiền đề lý luận cần thiết về khả năng nhận thức của học sinh THPT trong việc chiếm lĩnh những văn bản văn học sử (Văn bản nghị luận). Nghiên cứu thực trạng dạy và học văn học sử ở nhà trƣờng trung học thông. Đề xuất những biện pháp tích cực hoá hoạt động của học sinh trong giờ văn học sử ở nhà trƣờng trung học phổ thông. Thể nghiệm bài học VHS theo hƣớng tự học. 8. Kết cấu của luận văn Phần mở đầu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 7 http://www.lrc-tnu.edu.vn Phần nội dung Phần kết luận Phần nội dung gồm 3 chƣơng: Chƣơng I: Cơ sở lý luận và thực trạng dạy học văn học sử ở nhà trƣờng trung học phổ thông. Chƣơng II: Những điều kiện và biện pháp tích cực hoạt động của học sinh. Chƣơng III: Thiết kế thực nghiệm. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 8 http://www.lrc-tnu.edu.vn CHƢƠNG I CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TRẠNG GIẢNG DẠY, HỌC TẬP BÀI VĂN HỌC SỬ Ở NHÀ TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG A.CƠ SỞ LÝ LUẬN 1. Tính tích cực và tích cực hoá hoạt động của học sinh là cơ sở để tổ chức các hoạt động học tập của học sinh THPT Khác với động vật con ngƣời không chỉ tiêu thụ những gì sẵn có trong tự nhiên mà còn chủ động bằng lao động sáng tạo ra của cải vật chất cần cho sự phát triển xã, sáng tạo ra nền văn hoá ở mỗi thời đại. Ngày nay, phát triển tính tích cực là một trong những nhiệm vụ chủ yếu của giáo dục nhằm tạo ra những con ngƣời năng động, thích ứng và góp phần phát triển cộng đồng. Tính tích cực của con ngƣời đƣợc biểu hiện trong hoạt động “tính tích cực là trạng thái hoạt động của chủ thể, nghĩa là của con ngƣời hành động”. Tính tích cực của trẻ biểu hiện trong những hoạt động khác nhau: học tập, lao động, thể dục thể thao, vui chơi giải trí,...trong đó học tập là hoạt động chủ đạo của lứa tuổi học đƣờng.Tính tích cực học tập là một hiện tƣợng sƣ phạm biểu hiện ở sự cố gắng cao về nhiều mặt trong hoạt động học tập của trẻ. Học tập là một trƣờng hợp riêng của nhận thức, “một sự nhận thức đã đƣợc làm cho dễ dàng đi, và đƣợc thực hiện dƣới sự chỉ đạo của giáo viên”. Vì vậy tích cực học tập là thực chất là tính tích cực nhận thức. Tính tích cực nhận thức là trạng thái hoạt động của học sinh đặc trƣng ở khát vọng học tập, cố gắng trí tuệ và nghị lực cao trong quá trình nắm vững kiến thức. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 9 http://www.lrc-tnu.edu.vn Tích cực hoá hoạt động nhận thức của học sinh là một trong những nhiệm vụ của thầy giáo trong nhà trƣờng và cũng là một trong những biện pháp nâng cao chất lƣợng dạy học Tuy không phải là vấn đề mới, nhƣng trong xu hƣớng đổi mới dạy học hiện nay thì việc tích cực hoá hoạt động nhận thức của học sinh là một vấn đề đƣợc quan tâm. Nhiều nhà vật lý học trên thế giới đang hƣớng tới việc tìm kiếm con đƣờng tối ƣu nhằm tích cực hoá hoạt động nhận thức của học sinh, nhiều cuộc tranh luận cũng đã và đang đề cập đến lĩnh vực này. Tất cả đều hƣớng tới việc thay đổi vai trò ngƣời dạy và ngƣời học nhằm nâng cao hiệu quả của quá trình dạy học nhằm đáp ứng đƣợc yêu cầu dạy học trong giai đoạn phát triển mới. Trong đó, học sinh chuyển từ vai trò là ngƣời thu nhận thông tin sang vai trò chủ động, tích cực tham gia tìm kiếm kiến thức. Còn thầy giáo chuyển từ ngƣời truyền thông tin sang vai trò ngƣời tổ chức, hƣớng dẫn, giúp đỡ để học sinh tự mình khám phá kiến thức mới. Quá trình tích cực hóa hoạt động nhận thức của học sinh sẽ giúp phần làm cho mối quan hệ giữa dạy và học, giữa thầy và trò ngày càng gắn bó và hiệu quả hơn, Tích cực hoá vừa là biện pháp thực hiện nhiệm vụ dạy học, đồng thời nó giúp phần rèn luyện cho học sinh những của ngƣời lao động mới tự chủ, năng động, sáng tạo. Đó là một trong những mục tiêu mà nhà trƣờng phải hƣớng tới. Tích cực hoá hoạt động nhận thức của học sinh là biện pháp phát hiện những quan niệm sai lệch của học sinh qua đó thầy giáo có biện pháp để khắc phục những hạn chế đó. Vì thế việc khắc phục những quan niệm của học sinh có vai trò quan trọng trong nhà trƣờng nhằm tích cực hoá hoạt động nhận thức của học sinh. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 10 http://www.lrc-tnu.edu.vn 2. Phƣơng pháp tích cực nhằm hoạt động hoá, tích cực hoá nhận thức của ngƣời học Phương pháp dạy học tích cực: Là phƣơng pháp dạy học phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của ngƣời học. Phƣơng pháp tích cực hƣớng tới việc hoạt động hoá, tích cực hoá hoạt động nhận thức của ngƣời học nghĩa là tập trung vào phát huy tính tích cực của ngƣời học chứ không phải của ngƣời dạy. Phƣơng pháp tích cực có những đặc trƣng cơ bản: Dạy học thông qua các hoạt động của học sinh: Phƣơng pháp tích cực dựa trên cơ sở tâm lý cho rằng nhân cách của trẻ đƣợc hình thành thông qua các hoạt động có ý thức.A.Binet xem trí thông minh là hoạt động có chủ định đƣợc điều khiển từ nội tâm bằng cách xác lập những mối quan hệ giữa chủ thể với hành động. J.Piaget cũng quan niệm trí thông minh của trẻ đƣợc phát triển nhờ sự đối thoại giữa chủ thể hoạt động với đối tƣợng và môi trƣờng. Chủ Tịch Hồ Chí Minh đã nói: “Học để hành, học với hành phải đi đôi.Học mà không hành thì vô ích. Hành mà không học thì không trôi chảy”. Trong phƣơng pháp tích cực, ngƣời học, đối tƣợng của hoạt động dạy, đồng thời là chủ thể của hoạt động học, đƣợc cuốn hút vào các hoạt động do giáo viên tổ chức và chỉ đạo. Thông qua đó khám phá những điều mình chƣa biết chứ không phải là thụ động tiếp thu những tri thức đã đƣợc đặt ra theo cách suy nghĩ của mình. Từ đó nắm vững kiến thức, kĩ năng mới đồng thời tìm ra đƣợc phƣơng pháp khám phá ra những kiến thức, kĩ năng đó và bộc lộ đƣợc phần sáng tạo của bản thân. Theo phƣơng pháp tích cực, dạy học không chỉ đơn giản là cung cấp tri thức dạy học không chỉ đơn thuần là cung cấp tri thức mà còn phải hƣớng dẫn hành động. Chƣơng trình dạy học phải giúp cho từng cá nhân, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 11 http://www.lrc-tnu.edu.vn ngƣời học biết hành động và tích cực tham gia vào các chƣơng trình hành động của cộng đồng. Dạy học chú trọng rèn luyện phƣơng pháp tự học: Phƣơng pháp tích cực xem việc rèn luyện phƣơng pháp học tập cho học sinh không chỉ là biện pháp, phƣơng tiện nâng cao hiệu quả dạy học mà trở thành mục tiêu dạy học. Trong một xã hội hiện đại đang phát triển nhanh với sự bùng nổ thông tin, khoa học và công nghệ phát triển nhƣ vũ bão thì việc dạy học không thể chỉ dừng lại ở giới hạn dạy kiến thức mà phải chuyển mạnh sang dạy phƣơng pháp học. Cốt lõi của phƣơng pháp học tập là phƣơng pháp tự học, cầu nối giữa học tập và nghiên cứu khoa học. Một yếu tố quan trọng đảm bảo thành công trong học tập và nghiên cứu khoa học là khả năng phát hiện và giải quyết vấn đề gặp phải. Nếu rèn luyện cho HS có đƣợc kĩ năng, phƣơng pháp, thói quen tự học, biết ứng dụng những điều đã học vào những tình huống mới, biết phát hiện và tự lực giải quyết những vấn đề tạo ra thì sẽ khơi dậy ở họ lòng ham học, khơi dậy tiềm năng vốn có trong mỗi ngƣời. Làm đƣợc nhƣ vậy, kết quả học tập sẽ tăng lên gấp bội, học sinh có thể tiếp tục tự học khi vào đời, dễ dàng thích ứng với cuộc sống trong xã hội Dạy học cá thể và dạy học hợp tác: Phƣơng pháp tích cực đòi hỏi sự cố gắng trí tuệ và nghị lực cao của mỗi học sinh. Năng lực và ý chí của mỗi học sinh trong lớp học không thể đồng nhất, vì vậy có sự phân hoá về cƣờng độ và tiến độ hoàn thành các nhiệm vụ học tập, nhất là khi bài học đƣợc thiết kế thành một chuỗi những công tác độc lập dẫn tới hình thành một kiến thức mới. Tuy nhiên, trong học tập không phải mọi tri thức, kĩ năng, thái độ đều có thể đƣợc hình thành bằng con đƣờng hoạt động độc lập thuần tuý cá nhân. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 12 http://www.lrc-tnu.edu.vn Lớp học là một môi trƣờng giao tiếp tạo nên mối quan hệ hợp tác giữa các cá nhân trên con đƣờng đi tới các mục tiêu học tập rèn luyện.Trong lối dạy học thụ động, thầy giữ vai trò quan trọng trong việc truyền thụ thông tin tri thức đến trò. Trong dạy học tích cực, giao tiếp thầy trò là quan hệ hai chiều, nổi lên quan hệ giao tiếp trò-trò. Thông qua hoạt động trong tập thể nhóm/ lớp, các ý kiến, quan niệm của mỗi cá nhân đƣợc điều chỉnh và qua đó, ngƣời học nâng mình lên một trình độ mới. Hoạt động trong tập thể sẽ làm cho từng thành viên quen dần với sự phân công hợp tác, nhất là lúc phải giải quyết những vấn đề gay cấn, lúc xuất hiện thực sự nhu cầu phối hợp giữa các cá nhân để hoàn thành công việc. Trong hoạt động tập thể, tính cách, năng lực của mỗi cá nhân đƣợc bộc lộ, uốn nắn, phát triển tình bạn, ý thức tổ chức kỷ luật, tƣơng trợ lẫn nhau, ý thức cộng đồng. Đánh giá và tự đánh giá: Trong dạy học, việc đánh giá học sinh không chỉ nhằm mục đích nhận định thực trạng và đề ra giải pháp điều chỉnh hoạt động học của trò mà còn tạo điều kiện nhận định thực trạng và định hƣớng điều chỉnh. Phƣơng pháp tích cực coi trọng vai trò chủ động của ngƣời học, coi việc rèn luyện phƣơng pháp tự học để chuẩn bị cho học sinh năng lực tự học suốt đời nhƣ một mục tiêu giáo dục thì giáo viên phải hƣớng học sinh phát triển kĩ năng tự đánh giá để tự điều chỉnh cách học. Việc kiểm tra đánh giá không chỉ dừng lại ở yêu cầu tái hiện các kiến thức, lặp lại các kĩ năng đã học mà phải khuyến khích óc sáng tạo, phát hiện sự chuyển biến thái độ và xu hƣớng hành vi của học sinh trƣớc những vấn đề của đời sống gia đình và cộng đồng, rèn luyện khả năng phát hiện và giải quyết vấn đề trong những tình huống thực tế. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 13 http://www.lrc-tnu.edu.vn 3. Sự phát triển tâm lý, tƣ duy ở học sinh trung học phổ thông, tạo tiền đề cho việc dạy học VHS theo hƣớng tích cực hoá hoạt động ngƣời học Tâm lý học lứa tuổi chia các giai đoạn phát triển tâm lý của học sinh ra làm ba thời kỳ: Thời kỳ tuổi nhi đồng từ 6 đến 11, 12 tuổi; thời kỳ tuổi thiếu niên từ 11,12 đến 14,15 tuổi; thời kỳ đầu tuổi thanh niên từ 14,15 đến 16,17 tuổi. Mỗi thời kỳ có sự phát triển tâm lý đặc trƣng riêng. Theo sự phân chia của tâm lý học lứa tuổi học sinh ở THPT là vào độ tuổi đầu thanh niên, ở độ tuổi này các em có sự nhảy vọt về thể xác và tâm hồn.Bên cạnh sự lớn mạnh về thể chất, về nhận thức, về ý thức trách nhiệm và quyền lợi của bản thân thì sự phát triển trí tuệ của học sinh cũng dần dần đƣợc nâng cao. Cùng với mối quan hệ ngày càng đƣợc mở rộng, các em tích luỹ thêm đƣợc những kinh nghiệm sống, khả năng ứng xử và giao tiếp xã hội cũng trở lên phong phú và nhạy cảm hơn. Vì vậy các em không chỉ ý thức về sự phát triển hình thức bên ngoài mà thái độ ý thức của các em đối với việc học tập cũng nhƣ nhân cách ngày càng trở nên sâu sắc hơn. Tâm lý học lứa tuổi và tâm lý học sƣ phạm đã nghiên cứu cho thấy sự phát triển và hoàn thiện dần dần của hệ thần kinh, cấu trúc và chức năng bên trong của bộ não…Điều đó tạo tiền đề cần thiết cho sự phức tạp hoá hoạt động phân tích tổng hợp của vỏ bán cầu đại não trong quá trình học tập. Bên cạnh đó, sự phát triển và và hoàn thiện dần hệ thần kinh ở học sinh trung học phổ thông còn diễn ra những thay đổi lớn lao về đặc điểm của sự phát triển trí tuệ. Những đặc điểm đó giúp cho sự chủ động đƣợc phát triển mạnh mẽ ở tất cả quá trình nhận thức. Các em biết lắng nghe, biết bảo vệ những gì mình cho là đúng nhƣng cũng dám phản bác lại những điều mình cho là không đúng, thẳng thắn thể hiện quan điểm của mình. Nhận thức của các em không còn dừng lại ở cảm tính nữa mà đã phát triển lên một mức độ cao hơn rất nhiều. Các em đã tự tạo cho mình sự Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 14 http://www.lrc-tnu.edu.vn phân hoá trong trí nhớ, biết lựa chọn những điều quan trọng cần nhớ, cần hiểu. Do ảnh hƣởng của nội dung chƣơng trình, cùng với sự phát triển cấu trúc chức năng của não làm cho quá trình học tập của các em phải đạt đƣợc tính năng động và tính độc lập cao độ. Vì thế hoạt động tƣ duy trong học tập của các em có những thay đổi quan trọng, cụ thể các em có khả năng tƣ duy lý luận, tƣ duy trìu tƣợng một cách độc lập sáng tạo, tƣ duy của các em chặt chẽ hơn, có căn cứ nhất quán hơn. Những đặc điểm đó tạo điều kiện cho học sinh trung học phổ thông thực hiện các thao tác tƣ duy lôgic, tƣ duy toán học phức tạp, phân tích nội dung cơ bản của các khái niệm trìu tƣợng và nắm đƣợc mối quan hệ nhân quan trong tự nhiên và xã hội. Đó là cơ sở để hình thành thế giới quan. Thêm vào đó, ở các em đã có sự đòi hỏi những vấn đề phải có lập luận, có căn cứ xác thực, có lôgic nhất quán. Hơn thế, ở các em đã phát triển năng lực phân tích, đánh giá, kết quả hoá vấn đề. Sự phát triển về trí tuệ cùng với thái độ ý thức về nhân cách và sự phong phú hơn của vốn sống cá nhân, đối với môn văn đó là một trong những điều kiện thuận lợi để giúp các em “có khả năng lĩnh hội các hình thức nghệ thuật ƣớc lệ, đa dạng, các xung đột tâm lý xã hội phức tạp, những kiểu kết cấu và phong cách tinh vi” [39;tr44]. Sự phát triển về năng lực văn học của học sinh ở độ tuổi này cũng đƣợc nâng lên một cấp độ mới. Các em có khả năng tƣ duy trìu tƣợng và óc tƣởng tƣợng tái hiện. Cùng với sự phát triển của tƣ duy, việc sử dụng ngôn ngữ của các em đã tiến bộ rất nhiều. Các em đã có những cảm nhận bƣớc đầu để đƣa ra những nhận xét có tính độc lập khi lĩnh hội tác phẩm. Học sinh ở lứa tuổi này có nhu cầu khẳng định rất cao, các em có sự nhạy bén khi đứng trƣớc cái hay cái đẹp của một tác phẩm văn chƣơng, một sự vật hoặc một hiện tƣợng. Các em muốn tìm hiểu và khám phá thế giới khách quan vƣợt ra ngoài khả năng và sự hiểu biết của mình, muốn tìm hiểu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 15 http://www.lrc-tnu.edu.vn